Психогенетка нима эканини билмайдиган қори ва муллалар чиқиб, бу фанни ёмонлаши фаоллашиб кетди... Психогенетика бир баҳона, асл мақсад очиғи домлага аҳлиси орқали тош отиш бўляпди. Домла тарафини оляпсиз, деганларга айтаман: «Эй мўминлар, Аллоҳнинг ўзи учун ҳақ йўлни тутгувчи, адолат билан шаҳодат-гувоҳлик берувчи бўлингиз! Бирон қавмни ёмон кўришингиз сизларни адолат қилмасликка тортмасин! Адолат қилингиз! Шуниси тақвога яқинроқдир. Аллоҳдан қўрқингиз! Албатта, Аллоҳ қилаётган амалларингиздан хабардордир» (Моида, 8).
Аллоҳ таоло инсон табиатини тавҳидга мос равишда бунёд этган. Қай бир инсон ўзининг азалий соф табиатини (фитрат) асраб қола олган бўлса, мўмин-мусулмон бўлади. Кимки ўз табиатини соф ҳолда сақлай олмаган бўлса, кофир, мушрикка айланади.
Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Ҳар бир туғилган (гўдак) Ислом фитратида туғилади. Уни ота-онаси яҳудий қилади ё насроний қилади ё мажусий қилади..” (Имом Бухорий ривояти).
Психогентека инсон табиати, хулқ шаклланишинишида ирсият ўрнини ўрганади...
Болалигингизда кўп марта: «Ғирт онасининг/отасининг ўзи бўлибди!» деган сўзларни эшитган бўлсангиз керак. Эҳтимол, бу ибора сизнинг ота-онангизни қандайдир тарзда биладиган қариндошларингиздан бирига тегишли. Ушбу ибора қайси интонация билан талаффуз қилинишига қараб, унинг маъноси ўзгаради - бу илтифот бўлиши мумкин ёки у сизни ва ота-онангизни ҳақоратлаши мумкин. Кўпинча бундай иборалар нафақат ташқи маълумотларга, балки одамнинг хатти-ҳаракати, турмуш тарзи, севимли машғулотлари, мулоқот услуби ва бошқалар ҳақида ҳам эшитилиши мумкин.
Шундай қилиб, жамият инсондан нафақат ташқи кўриниши, балки хатти-ҳаракати билан ҳам ота-онасига ўхшаш бўлишини кутади. Бироқ, қайси пайтда одам ўзини ота-онаси каби тутишни бошлаши керак? Ва нима учун бу умуман содир бўлиши керак - чунки бола бутун умри давомида ота-онаси билан бирга яшайди ва у шунчаки уларнинг ҳаракатларини нусхалашни бошлайди ёки генетик даражадаги баъзи хулқ-атвор хусусиятларини мерос қилиб олади. Бу асосий саволга олиб келади: инсон хатти-ҳаракатларига нима кўпроқ таъсир қилади - генетиками ёки атроф-муҳитми? Ушбу ва бошқа кўплаб саволларга қизиқарли психогенетика фанига бағишланган курсларда жавоб берилади.
Кўпгина бошқа фанлар сингари, психогенетика ҳам бир неча ўн йиллар олдин шакллана бошлаган. Хулқ-атвор ва генетика ёки ирсият ўртасидаги муносабат "табиат ва тарбия" (“nature and nurture”) иборасини ўйлаб топган инглиз олими Френсис Галтонга (1822-1911) бориб тақалади.
Галтон ўз даврининг кўзга кўринган одамлари оилаларини ўрганди ва унинг амакиваччаси Чарлз Дарвин сингари, у ўқиган оилаларда кўплаб ақлий ва жисмоний қобилиятлар жуда кенг тарқалган деган хулосага келди. Шунингдек, у қариндошлик даражаси ва турли истеъдодларнинг мавжудлиги ўртасидаги қонуниятни аниқлади. Таниқли одам билан муносабатлар даражасининг пасайиши иқтидорли одамлар сонининг камайишига олиб келади. Мисол учун, агар иқтидорли спортчининг қариндошлари кўп бўлса, унинг фарзандларининг иқтидорли бўлиш эҳтимоли унинг амакиваччаларининг истеъдодли бўлишига қараганда анча юқори. Қизиқарли кузатиш шундан иборатки, спортчи болаларининг истеъдоди нафақат жисмоний, балки руҳий ютуқларда ҳам намоён бўлиши мумкин.
Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Галтон эгизаклар устида тадқиқот олиб борган биринчи олимдир. Галтон турли жуфт эгизаклар билан суҳбатлашиш, уларни гуруҳларга бўлиш (масалан, "жуда ўхшаш эгизаклар", "бир-бирига ўхшамайдиган эгизаклар", "қисман ўхшаш эгизаклар") ва охир-оқибат уларни 94 жуфт эгизакдан иборат ягона тармоққа бирлаштириш учун ўзи ишлаб чиққан психологик сўровдан фойдаланган. Кейинги психологлар ўшандан бери қилганидек, у эгизакларнинг алоҳида жуфтликлари томонидан ўртоқлашадиган хулқ-атвор хусусиятлари ва ғайриоддийлари ҳақида кўплаб ҳикояларни тўплади ва уларнинг энг ажойиблари ҳақида хабар берди. Олим баъзи эгизак жуфтликларида бошқа эгизак жуфтликларига қараганда анча ўхшашлик (жисмоний ва хулқ-атвор жиҳатидан) бор деган хулосага келди. Шундай қилиб, Галтон эгизакларнинг икки тури мавжудлигини аниқлади (бугунги кунда Галтон монозиготик ("бир тухумдан" пайдо бўлган) ва дизиготик (турли тухумдан пайдо бўлган) эгизакларни ўрганганлигини биламиз).
Галтоннинг фаолияти туфайли психогенетика фан сифатида 20-аср бошларида тез ривожлана бошлади. Инсон характерининг шаклланишининг турли сабабларини ўрганган тадқиқотчилар тобора кўпайиб борди. Бунга эгизаклар устида олиб борилаётган тадқиқотлар киради.
20-асрнинг ўрталарида илм-фан ривожига Иккинчи жаҳон уруши ва ундан кейинги экспериментлар ҳақидаги ахлоқий саволлар катта тўсқинлик қилди. Бироқ, шунга қарамай, 20-асрнинг ўрталари психогенетика учун жуда муҳим бўлди, чунки бу ўн йилликлар давомида психогенетика биологик психологиядан ажралиб, мустақил илмий фанга айлана бошлади. Шунингдек, бу даврда кўплаб мамлакатларда илмий марказлар пайдо бўлиб, ушбу соҳадаги тадқиқотларни жамлаган.
Ҳозирда психогенетика нимани ифодалайди?
Вақт ўтиши билан илмий жамоатчилик ва бутун жамият кўплаб илмий фанларга бўлган муносабатини қайта кўриб чиқди, бу одоб-ахлоқ мавзуларини кучайтириш билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бу ҳолатда психогенетика ҳам бундан мустасно эмасди. Ушбу фанда қўлланиладиган кўплаб тадқиқот усуллари танқид қилинди. Эгизак усули улардан бирига айланди.
Психогенетиканинг диққат маркази ҳам ўзгарди. Илгари ушбу фан инсон ақл-заковатини ўрганишга қаратилган бўлса, бизнинг давримизда у индивидуалликнинг мутлақо бошқа хусусиятларини ўрганади: масалан, темперамент хусусиятлари, шахснинг психофизиологик хусусиятлари. Бундан ташқари, руҳий касалликларнинг мавжудлиги ва ирсият ўртасидаги муносабатларни ўрганишга катта аҳамият берилади.
Психогенетиканинг мустақил илмий фан сифатида шаклланиши ҳақида гапирадиган бўлсак, шуни таъкидлаш керакки, ХХ аср охиридан бошлаб психогенетика соҳасидаги тадқиқотларга бағишланган турли хил илмий марказлар ва жамоалар очила бошлади. Бундай ташкилотларга мисол қилиб, Хулқ-атвор генетикаси халқаро ассоциацияси ва эгизак тадқиқотлари ассоциациясини келтириш мумкин.
Шунингдек, бугунги кунда бутун дунё бўйлаб кўп йиллик тадқиқот дастурлари олиб борилмоқда, улар инсоннинг индивидуал хусусиятларининг кенг доирасини диагностика қилишни ўз ичига олади. Ушбу тадқиқотлар бизга кўпроқ маълумот тўплаш ва инсон шахсиятининг хусусиятларини аниқроқ тасвирлаш имконини беради.
Шундай қилиб, сўнгги ўн йилликларда психогенетика аллақачон тўлиқ шаклланган, алоҳида фанга айланди ва тобора самарали тадқиқот усулларини кашф этиб, ўз ривожланишини давом эттирмоқда.
Асосий тушунчалар
Хўш, замонавий психогенетикага қандай таъриф бериш мумкин?
Хулқ-атвор генетикаси, шунингдек, психогенетика деб ҳам аталади, бу организм генетик таркибининг шахснинг хатти-ҳаракатига таъсирини ўрганадиган илмий фандир. Ғарб адабиётида "хатти-ҳаракатлар генетикаси" (behavioral genetics) атамаси одатда ушбу фанга мурожаат қилиш учун ишлатилади.
Психогенетиканинг предмети - психологик ва психофизиологик хусусиятлардаги фарқларнинг шаклланишида ирсий ва атроф-муҳит омилларининг нисбий роли ва таъсири.
Психогенетиканинг вазифаси нафақат ирсий, балки психологик хусусиятларга кўра одамлар ўртасидаги тафовутларнинг шаклланишининг экологик сабабларини аниқлашдир.
Манбалар асосида Абу Муслим тайёрлади
