Зигмунд Фрейд психоанализ асосчиси сифатида жуда ўзига хос шахс эди. У ҳақидаги кўплаб ҳикоялар, болалик даврида қашшоқликда яшаганлиги, отаси билан бирга Вена шаҳрининг энг камбағал ҳудудида яшаганлиги ҳақида айтилган. Аслида эса, Леопольдштадт ҳудуди Вена геттосига айланган, у ерда барча империядан келган яҳудийлар тўпланган эди. У бу ерда гимназияга ва кейинчалик Вена университетининг тиббиёт факультетига ўқишга кирди. Бу “қашшоқ” одам учун карьера жуда ноанъанавий эди.
Университетни тугатгач, Фройд тиббиёт амалиёти билан шуғулланишга уринишлар бўлди, лекин у уни "чарчатувчи" деб топди. Натижада, у кокаинга қизиқиш билдирган ва бу модданинг барча фойдаларига реклама қилиб, беморларга бериб, ўзи ҳам истеъмол қилган. У кокаинни "мўжизавий" деб атаган. Фройддан кўп ишлар кутилган.
1895 йилда Фройд "Гистерия тадқиқотлари" номли ишини, австриялик яҳудий психиатр Ёзеф Брейер билан биргаликда нашр этди. Бу лаҳза психоанализнинг "туғилиши" деб ҳисобланади. Аммо Брейер у билан бутунлай алоқани узган ва Фройддан норози бўлиб, унинг ишларини ёмон баҳолаган.
1897-1899 йиллар давомида Фройд "Тушларни талқин қилиш" асарида қаттиқ иш олиб борди. У илмий жамиятдан деярли четлаб қолди ва кўплаб шахсий йўқотишларга дуч келди. Унинг дўсти Вильям Флисс, аёлларнинг жинсийлигини таҳлил қилган, ва уларнинг йўллари кейинчалик жанжалли тарзда ажралади.
Фройднинг психоанализга таъсири жуда катта бўлди ва ХХ асрда психология, тиббиёт, социология ва санъатга сезиларли таъсир кўрсатди. Унинг муҳим ютуқлари орасида руҳий тузилманинг модельларини ишлаб чиқиш, жинсий ривожланиш босқичларини ажратиш, Эдип комплексини ишлаб чиқиш ва тушларни талқин қилиш усуллари мавжуд.
Бироқ, кўплаб олимлар Фройдни интеллектуал фирибгар деб ҳисоблайдилар. Унинг назарияси ҳақида кўплаб танқидлар мавжуд, шунингдек, машҳур олимлар томонидан келтирилган кўплаб рад этишлар ҳам бор.
Фрейд ўз психоаналитик усулларининг ишончлилигини баҳолаш қийинлигини тан олди. Унинг "Психоанализга кириш" маърузаларида, тиббиёт учун анъанавий "кўриниш" психоанализда йўқлигини таъкидлайди. У ерда анатомик препаратлар, кимёвий реакциялар ёки нервларни таъсир қилишда мушакларнинг қисқариши йўқ. Касаллик келтириб чиқарувчилар, нутқ ва ҳаракатлар характерини кўрсатадиган фактлар, психиатрик муолажа пайтида кузатиладиган мимика ўзгаришлари йўқ.
Психоанализда ҳар қандай шароитда, классик тиббиётда бўлганидан фарқли ўлароқ, фақат бемор ва шифокор ўртасида сўз алмашинуви содир бўлади. Бу суҳбат, унда даволаниш мавжуд, бевосита эшитилмайди. Ушбу психоанализ билан танишиш, ҳақиқатан ҳам, "эшитиш" орқали амалга оширилиши мумкин.
Фрейднинг асосий асарларини ўқиган ҳар қандай бемаъни одам кўп сонли "амалий мисоллар" кўплаб уларнинг ишончлилиги шубҳаланувчи бўлишини кўради. Фрейд исм ва касаллик тарихларини келтирмайди, ҳеч қандай ҳужжатларни тақдим этмайди. Таърифланган тушлар ҳар доим "беморлар" (айниқса "бемор аёллар"), "университет ҳамкасблари", "танишлар" ва бошқа номланмаган манбаларга боғлиқ. Энг яхши ҳолатда қисқартиришлар, масалан, "Анна О." ишлатилади, аммо ҳақиқий ҳаётда бу одамларни ҳеч ким кўрмаган.
Шундай қилиб, Фрейд ва унинг дўстлари томонидан келтирилган дастлабки "ютуқлар" ҳақида фақат Фрейднинг ўз сўзлари билан танишамиз. Психоанализнинг ҳақиқийлигини баҳолаш учун ҳеч қандай, такрорлайман, ҳеч қандай объектив меъёрлар йўқ эди. Шунга кўра, мутахассислар томонидан берилган баҳо ҳам аниқ эди. Умберто Эко ўзининг "Фуконинг пендули" романидаги қаҳрамони орқали шундай деяди:
— Ўзининг беқарорлигини нима деб ўйлайсан?
— Ҳеч нарса. Ҳаттоки у борлигини билмаймиз.
— Тўғри. Бир вена бўш ўйин учун дўстларига бир неча Эго, Супер-Эго ва Уноларни ихтиро қилди, ҳеч ким ҳеч қачон кўрмаган тушлар, ва ҳеч қачон бўлмаган кичик Ҳанслар. Булар нима учун? Миллионлаб одамлар қулайлик билан невротик бўлишга тайёр эдилар. Минглаб бошқа одамлар эса шуни шахсий бойлик олиш учун ишлатадилар.
Лекин, нима учун "вена бўш ўйинларининг" бу ғоялари бутун дунёга кенг тарқалди? Бу ҳақда тиббиёт жамоатчилигининг қаршиликлари ва фаол рад этишларига қарамасдан. Бу ерда икки фактор мавжуд.
Биринчидан, ХIХ асрнинг охири - ХХ асрнинг бошларида Буюк Давлатлар орасида "Дрейфус иши"нинг кайин тамғаси мавжуд эди. Европа жамиятидаги антисемитизм тўлқини кучли кучга дуч келди. Бу жангда ҳукуматлар силжиди, психиатрик ва неврология каби махсус соҳаларда, кўплаб оммавий ахборот воситаларида ёритилган натижалар, асосан "иш капитали" томонидан назорат қилинади. Шундай қилиб, Вена психоанализ жамиятининг ғояларига нисбатан ҳар қандай салбий фикр, тўғридан-тўғри антисемитизм сифатида кўринди ва бу қизғин жавобларни келтирди.
Иккинчидан, Биринчи ва Иккинчи жаҳон урушларидан кейин инсониятни "Матрих" га бошлаб, ҳокимият эгаларига одамларнинг атрофидаги дунёни қандай қабул қилишини тушунтириш муаммоси юзага келди.
Матрихнинг асосий мақсади ҳақиқий дунёни виртуал ва моделга айлантиришдир. "Батаниш" ҳақиқий қийматларни ёлғонлар билан алмаштириш билан бошланади, бу эса мураккаб ва хавфли жараён. Одамлар тасодифан стереотиплар тўпламининг ҳақиқийликка мос келмаслигини кўришса, бу жиддий психологик жароҳатларга олиб келади.
Маълум бўлган когнитив диссонанс айнан шунда юзага келади. Шундан келиб чиқадиган ноқулайлик, ғазаб пайдо бўлади. Ғазабланган одам эса ноаниқ бўлиб қолади, лекин у тўлиқ башорат қилинган, энг муҳими, бошқариладиган бўлади. Буларнинг барчаси шунинг учун амалга оширилган, аммо узоқ вақт давомида бундай ҳолатда бўлиш нерв ҳалокати билан тўлдирилган.
Натижада, манипуляция обекти бир вақт ўтгач, яроқсиз ҳолга келади ва бу ҳаракатларнинг маъноси йўқолади. Энг тўғри усул одамнинг атрофидаги дунё ҳақидаги тушунчаларини ва ўша дунёни умумий кўрсаткичга олиб келиш, зиддиятни келтириб чиқарувчи муаммоларни бартараф этиш бўларди. Лекин ҳокимият эгалари учун муҳим эди, одамларни неврозлардан даволаш, уларнинг нотўғри психологик тасаввурларини ўзгартирмасдан.
Шундай қилиб, Фрейд ва унинг тарафдорлари одамнинг бошида бўлаётган (ҳақиқатан ҳам ёки унинг тасаввурларида) нарсаларни, кўпинча ихтиро қилинган ва ундирилган муаммолар билан, болалигидаги муаммолар билан боғлаб қўйган. Беморлар ўзларининг психологик муаммолари ҳақида маълум бир асосланган тушунтиришни олдилар, шунда улар вақтинча тинчланиб, матрих қонунларига бўйсунишда давом этадилар.
Шундай қилиб, психоанализ – бу шахсни виртуал ҳақиқатга киритишнинг бир усули бўлиб, техник воситаларсиз амалга оширилади. Шундай бўлишига қарамай, психоанализнинг АҚШда кўтарилиши 60-йилларда "сексуал инқилоб" билан мос келди. Шундан буён, "болалик травмаларини" енгиб, психоанализчилар яхши даромад олишмоқда. Уларнинг беморлари эса фақат ўзларининг нотўғри дунёқарашлари учун оқлов олишмоқда.
Абу Муслим тайёрлади
