Ушбу коррупцияга қарши концепцияни тасдиқлаш Давлат раҳбарининг Қозоғистон халқига 2021 йил 1 сентябрдаги "Халқ бирлиги ва тизимли ислоҳотлар - мамлакат фаровонлигининг мустаҳкам пойдевори"мурожаатини амалга ошириш бўйича Миллий ҳаракатлар режаси доирасида амалга оширилди.

Ушбу Фармоннинг бажарилишини назорат қилиш Қозоғистон Республикаси Президенти маъмуриятига юклатилган.

Ҳужжатда қайд этилишича, Қозоғистон коррупцияга қарши мунтазам курашдан жамоатчилик онгини тубдан ўзгартиришга, аҳоли томонидан коррупция ва қариндош-уруғчиликнинг ҳар қандай кўринишидан воз кечиш ва профилактика чораларининг устуворлигига ўтишни мақсад қилган.

Ҳужжатда ўрта муддатли истиқболда ҳал этилиши лозим бўлган асосий масалалар белгилаб берилган

"Маиший" коррупция

“Транспаренси Казахстан” жамоатчилик фонди томонидан ўтказилган “2020 йилда коррупция ҳолати мониторинги” социологик тадқиқоти натижаларига кўра, коррупция нуқтаи назаридан мойил бўлган органлар ва муассасалар рўйхати йилдан-йилга амалда ўзгармайди: давлат поликлиникалари ва касалхоналари, полиция, ер муносабатлари бўлимлари, давлат хизматлари марказлари, давлат болалар боғчалари ва университетлар.

Коррупцияга оид жиноятлар таркибида сўнгги уч йил ичида салмоқли қисмини порахўрлик фактлари эгаллаган – 50 фоиздан ортиқ. Асосий сабаблар қаторида: сақланиб қолаётган маъмурий тўсиқлар, ноаниқ ва дискрецион норматив ҳужжатлар, давлат органлари фаолиятининг етарли даражада очиқ эмаслиги, муқобил (қоғоз) асосда кўрсатилаётган давлат хизматлари улушининг юқорилиги алоҳида ўринга эга.

Давлат ва хусусий секторда коррупция риски

Давлат органлари ва квази-давлат секторининг ташқи таҳлил доирасида коррупцияга қарши кураш бўйича ваколатли орган томонидан аниқланган коррупция шарт-шароитларини бартараф қилишдан манфаатдорлиги паст эканлиги қайд этилади.

Коррупция хатарларини ички таҳлил қилиш институти ҳали давлат органлари ва квази-давлат ташкилотлари учун “ўзини-ўзи тозалаш”нинг самарали воситасига айлангани йўқ.

Шу билан бирга, давлат бошқарувининг тармоқ ичидаги тизимида аниқланган хавф-хатарларга “минтақа – марказ” тамойили бўйича жавоб беришнинг самарали механизми мавжуд эмас.

Коррупцияга қарши курашиш масалаларида давлат органлари ва квазидавлат сектори субектларининг пассивлиги коррупция даражасининг реал пасайишига умид қилиш имконини бермайди.

Давлат хизматчилари ва давлат ташкилотлари ходимларининг меҳнатига ҳақ тўлаш корпоратив секторга нисбатан етарлича рақобатбардош эмаслигича қолмоқда.

Давлат вазифаларини бажаришда манфаатлар тўқнашувининг олдини олишнинг самарали механизми мавжуд эмас.

Ўғирланган активларни қидириш, уларни бюджетга қайтариш мулкнинг жиноий келиб чиқишини исботлаш қийинлиги сабабли иккинчи даражали бўлиб қолмоқда.

Профилактик чора-тадбирлар асосан давлат хизматчилари ўртасида коррупцияга қарши курашишга қаратилган. Бу бундай бўлмаган, лекин айни пайтда фуқароларнинг коррупция даражасини идрок этишига юқори таъсир кўрсатадиган шахслар томонидан коррупция кўринишларининг олдини олиш самарадорлигини пасайтиради.

Бюджет маблағларини тақсимлаш жараёнида коррупцияга мойиллик юқорилиги

Бюджет маблағларини шакллантириш ва сарфлаш тўғрисидаги ахборотнинг етарли даражада шаффоф эмаслиги давлат молиясини бошқаришда коррупция рискини оширувчи тизимли омиллардан биридир.

Салбий амалиётнинг асосий сабаби режалаштириш тизими ва бюджет маблағларини ўзлаштириш ўртасидаги муносабатларнинг етарли эмаслигидир. Бюджет таклифлари кўпинча масъул шахслар билан боғлиқ бўлган компанияларнинг асоссиз юқори нархлардаги таклифлари асосида шакллантирилади.

Республика ва маҳаллий бюджет маблағларининг сарфланиши тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олган ягона ахборот тизимининг мавжуд эмаслиги тегишли маълумотларнинг яқинлашиши ва тарқалишига хизмат қилмоқда.

Тадбиркорлик субектларини субсидиялашнинг мақсадга мувофиқлиги тўғрисидаги қарор тегишли ихтисосликдаги илмий жамоатчилик иштирокисиз қабул қилинади. Ихтиёрий молиялаштириш ресурсларни бошқа жойга йўналтириш ва бюджет интизоми механизмларини четлаб ўтиш имконини беради.

Квазидавлат секторидаги юридик шахсларнинг устав капиталини кўпайтириш орқали бюджет маблағларини давлат назоратидан олиб қўйиш тенденцияси кузатилмоқда. Давлат харидларини амалга ошириш тартиб-таомилларини четлаб ўтиб, бюджет дастурининг маъмури ва бўйсунувчи ташкилот ўртасида фуқаролик-ҳуқуқий битимлар тузиш орқали маблағлар соҳани ривожлантириш билан боғлиқ бўлмаган мақсадларга ўтказилади. Натижада шартнома мажбуриятларининг ноаниқлиги, бюджет маблағларининг норатсионал сарфланиши, ўғирликлар юзага келади.

Харидларнинг етарли даражада шаффоф эмаслиги

2020 йилда бюджет харажатларининг умумий ҳажмида давлат харидларининг улуши 35 фоизни ташкил этди, бу Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти таркибида 7 фоизни ташкил этади ва бозорга жуда муҳим иқтисодий таъсир кўрсатади.

Бюджет маблағларининг бундай айланмаси давлат харидлари тизимининг коррупцион жалб этувчанлигини оширади. Ҳар бешинчи коррупция жинояти шу соҳада содир этилади.

Қонунчилик базаси, турли платформалар ва харидлар сайтларининг тарқоқлиги бир маблағ манбаи – давлат бюджетига қарамасдан, ушбу соҳани амалга оширишнинг ягона ёндашуви ва ягона ривожланиш стратегиясининг йўқлиги оқибатидир.

Бундай шароитда харид нархларини сунъий равишда ошириш ҳолатлари кенг тарқалган.

Етказиб берувчининг давлат харидлари тўғрисидаги шартнома бўйича ўз мажбуриятларини бажаришда субпудратчилар билан шартномалар тузиши шаффоф эмаслиги сабабли етказиб берувчининг салоҳиятини баҳолаш ҳар доим ҳам холисона бўлавермайди.

Қалбаки ҳужжатларнинг имзоланиши кенг тарқалган муаммодир. Ўз вақтида ўзлаштирмаганлик учун интизомий жавобгарликнинг муқаррарлиги қонуннинг "мажбурий" бузилишига олиб келади. Натижада, иш сифати эмас, балки бюджетнинг расмий бажарилиши устувор ҳисобланади.

Бир манбадан тўғридан-тўғри харидлар улуши ҳамон юқори (2018-2020 йиллар учун ўртача 61%).

Иқтисодиётда давлат иштирокининг юқори даражаси

Иқтисодиётда давлат иштирокининг салмоқли қисми хўжалик юритувчи субектлар ўртасидаги рақобатга тўсқинлик қилади, кучли хусусий сектор шаклланишига халакит беради ва мамлакатнинг иқтисодий ўсишнинг янги моделига ўтиш жараёнини секинлаштиради.

Давлат корхоналарининг ресурсларга, бозорларга ва молияга имтиёзли кириши хусусий компанияларни ноқулай аҳволга солиб қўяди ва иқтисодиётни диверсификация қилиш, тўғридан-тўғри чет эл инвестициялари ва меҳнат унумдорлигини оширишга қаратилган саъй-ҳаракатларга путур етказади, коррупция учун шароит яратади.

Квазидавлат секторининг алоҳида субъектлари уларнинг эҳтиёжлари чуқур ўрганилмаган ҳолда яратилган. Коррупция рискларининг ташқи таҳлиллари шуни кўрсатдики, уларнинг бир қисми вазирликларнинг таркибий бўлинмалари фаолиятини такрорлайди. Қозоғистон Республикасида фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепциясида қайд этилганидек, бугунги кунда давлатнинг квазидавлат сектори билан биргаликда иқтисодиётдаги улуши 60-80 фоизга етмоқда.

Шу билан бирга, активларни хусусийлаштириш ва рақобат муҳитига ўтказишнинг амалдаги механизми манфаатлар тўқнашувини истисно этмайди ва объектларни кафолатли йиғимдан паст нархда сотиб олишга имкон беради.