Бундай рус император тасаввурида рус бўлмаган аҳолига рус тили, маданияти ва давлат ҳокимиятини сингдириш мустамлакачилик эмас, балки буюклик инъомидир. Россиянинг интеллектуал ва либерал элитасидаги танқидчилар режимни қоралайдилар, лекин одатда Россиянинг империяча ўзлигини шубҳа остига қўймайдилар. Россиянинг қўшнилари билан антагонистик муносабатларини ҳал қилиш учун Россия давлати ва жамияти ўз мамлакатининг империяча ўзлигига қарши туриши керак.
Жамоатчилик асосан Путиннинг дунёқарашига қўшилади
Ҳатто Бучадаги қирғин ва Мариуполни йўқ қилишдан кейин ҳам Россияда кўпчилик Украинадаги урушни қўллаб-қувватлашда давом этмоқда. Сўровлар россияликларнинг аксарияти иқтисодий ноаниқлик, Ғарб санкциялари туфайли жамғармалар йўқотилиши ва озиқ-овқат танқислигига қарамай, Украинани "денацификация" ва "демилитаризация" қилиш ҳақида Путиннинг риторикасини қабул қилаётганлигини кўрсатади. Путин мустақил оммавий ахборот воситаларини тақиқлади, ижтимоий тармоқларга киришни тақиқлади ва танқидий овозларга тўсқинлик қилмасдан Кремлнинг нуқтаи назарини тарғиб қилиш учун ҳукуматга мухолифатни жиноийлаштирди. Россия телеканаллари ўша Кремлнинг уруш ҳақидаги дезинформациясини эфирга узатиб, рус ҳарбийларини мақтайди ва Украина қаршилигини қоралайди.
Бироқ, Россия фуқаролари урушни фақат Кремлнинг ОАВ устидан қаттиқ назорат қилгани учун қўллаб-қувватлаяпти, деб ўйлаш нотўғри. Россия ҳукумати Ғарб ижтимоий тармоқларини тақиқлаганида, Россиядаги кўпчилик фойдаланувчилар Facebook, Instagram ва Twitter дан фойдаланишда давом этишди. Бир пайтлар обрў-эътиборли бўлган одамлар Путин режимидаги коррупция ва сиёсий манипуляцияни фош этишди ва улар ҳақида гапириб беришди. Аммо уруш ҳолатида кўпчилик муқобил нуқтаи назарларга қулоқ солмасликни афзал кўради. Бунинг ўрнига улар Путиннинг дунёқарашига бўйсунадилар - ҳатто Россиянинг режим танқид қилувчи либерал мухолифати ҳам Россиянинг империя сифатидаги ҳолатини шубҳа остига қўйишдан қочади. Миллионлаб одамларни урушаётган Россияни қўллаб-қувватлашга ишонтираётган Кремлнинг миллий мафкураси нимада?
Қурбон ва Виктимизатор
Путиннинг тарғиботи Россияни Ғарб қурбони сифатида кўрсатиш ва Украина, Беларус, Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ устидан минтақавий ҳукмронлик қилиш ҳуқуқига асосланади. 1991 йилда Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг Россия ўз буюклигини йўқотди, деган туйғу уни ташқи кучларнинг бегуноҳ қурбони бўлиш ҳиссини кучайтирди. Географиянинг қисқариши ва иқтисодиётнинг қулаши поссовет Россиясини Ғарбнинг мустамлакачи мамлакатлари томонидан тўпланган бойлик билан солиштирганда иқтисодий жиҳатдан қашшоқлаштирди. Совет социализми глобал антикапиталистик куч сифатида худди шундай даражадаги фаровонликни таъминлай олмади. Рус зиёлилари Ғарбга нисбатан ўзларининг маргинал позициялари билан машғул бўлдилар, бу эса Совет режимининг ҳақиқий мустамлакачилик моҳиятини инкор етишга ёрдам берди.
Шу билан бирга, Россия сиёсий элитаси собиқ Россия мустамлакаларидан садоқат, жумладан рус тилини билиш, сиёсий содиқлик ва Ғарб таъсирига қарши туришда бирдамликни кутади. Ушбу империяча нуқтаи назарига кўра, рус бўлмаган аҳоли устидан Россиянинг ҳукмронлиги мустамлакачилик эмас, балки замонавийликнинг совғасидир. Бу қолоқ халқлар номидан чуқур альтруистик ҳаракатдир. Россиянинг маданий ҳукмронлигини рад этиш, шу жумладан мустақил ташқи сиёсат қуриш ва совет тарихига нисбатан рус қарашларига қарши чиқиш сиёсий садоқатсизлик ҳаракатидир. Масалан, Марказий Осиёда рус элчилари маҳаллий тилларнинг устуворлигини этник рус аҳолисининг ҳуқуқларини чеклашга уриниш сифатида мунтазам равишда қоралайдилар. Мустақиллик учун бундай изланиш Россияда қурбонлик ҳиссини келтириб чиқаради, гўё Россиянинг империяча ўзлигини англашига қўшилмаслик Россиянинг маданий буюклигига тажовуздир.
Путин Россиянинг бегуноҳ қурбони ҳақидаги сафсатани Ғарб билан яқинроқ алоқаларни излаган собиқ Совет республикаларига нисбатан цивилизациялашган кучнинг тарихий ўзини англаши билан бирлаштирди. Россиянинг империяча афсонаси жангари ватанпарварлик атрофида ўзликни сафарбар қилишга имкон беради ва шу билан бирга давлатга жамоатчиликни пассив ва танқидсиз кшлаб туришга ёрдам беради. Яқинда Путин Украинага ҳарбий ҳужумни эълон қилганда Россиянинг империяча ўзлиги ҳақида гапириб ўтди: "бу ерда яшайдиган, фақат Россияга ишонадиган, фақат бизга ишонадиган миллионлаб одамларга қарши бу даҳшатли геноцидни дарҳол тўхтатиш керак эди".
Ғарб раҳбарларининг Буча ваҳшийликларни геноцид деб аташи Россия режимидаги жабрланиш ҳиссини янада кучайтирди. Россия Мудофаа вазирлигининг билдиришича, Ғарб Россияга жамоавий ҳужум қилмоқда. Ғарб томонидан камситилганлигини ҳис қилган рус жамоатчилиги бир вақтнинг ўзида собиқ Совет ҳудудларида Россия тажовузини қўллаб-қувватлади. Иқтисодий қийинчиликларни қурбон-қутқарувчи адолатсиз юк сифатида ёки дунёни ёвузликдан озод қилишга инсонпарварлик руҳида интилаётганларнинг империяча бурчи сифатида қайта талқин қилиш мумкин.
Путиннинг тарихга назари
Совет миқёсидаги таъсирга интилиб, Путин Сталинни мақтайди, совет мадҳиясини Россия мадҳияси сифатида тиклади, яқинда эса совет ваҳшийликларини, шу жумладан "Мемориал" инсон ҳуқуқлари ташкилотининг лойиҳасини кўриб чиқишни тақиқлади. У Ғарб империализмини жаҳон саҳнасида "мувозанатлаш" учун мўлжалланган "буюк рус халқи" нинг сталинча мифологиясини янгилади. У Украина, Қозоғистон ва Грузиянинг қонуний мустақиллигини шубҳа остига қўйди. Худди шундай, рус сиёсий элиталари Совет режимининг, айниқса иккинчи Жаҳон уруши давридаги "прогрессив" томонларини ва Россиянинг олий ҳокимият сифатида ролини таъкидладилар.
Россиянинг Ғарб қурбони ва собиқ Совет ҳудудларининг қонуний ҳимоячиси сифатида ўзини ўзи икки хил идрок қилиши Россияда ҳам, халқаро миқёсда ҳам камдан-кам ҳолларда танқидий муҳокама қилинган.
Россияда совет тарихини танқид қилувчи шарҳлар қайта қуриш давридан бошлаб ва Путиннинг ҳокимиятга келиши билан якунланган ўн йил давомида нашр этилган. Албатта, 1990-йиллар иқтисодий ноаниқлик билан ажралиб турди, бу Россиянинг империяча ўзлиги ҳақидаги сиёсий мунозаралар майдонини қисқартирди. Аксарият рус олимлари ҳали ҳам совет режимини мустамлакачилик лойиҳаси деб таснифлашдан қочишади. Россия фани большевиклар рус бўлмаган Совет халқига замонавийликни олиб келган деган фикрни давом эттиради. Ўз навбатида, либерал рус зиёлилари Россиянинг шафқатсиз мустамлакачилик тарихини тан олишидан қочади ва замонавий авторитаризмда "ваҳший Осиё меросини" айблайди. Бир сўз билан айтганда, ўзларининг сиёсий воқелигига ирқчи қарашлар рус элиталарига Россиянинг мустамлакачилик ва нолиберал ўтмиши ҳақидаги ҳақиқат кўзига қарашга имкон бермайди.
Александр Солженицин ва Иосиф Бродский каби ёзувчилар совет ўтмишини қайта баҳолашда етарли бўлмади. Сталинизмнинг танқидчиси сифатида етакчи маданият арбоби бўлган Солженицин Шимолий Қозоғистонни аннексия қилишга чақирган ва Украинанинг маданий мухториятини инкор этган таниқли империячи миллатчи эди. Худди шундай, зиёлиларнинг руҳий кумири бўлмиш Бродский ҳам Украинани суверен давлат сифатида тан олишдан бош тортди.
Жаҳон илм-фани ва сиёсий элита ҳам Россияни мустамлакачилик нуқтаи назаридан кўра олмади. Ғарбнинг аксарият илмий адабиётларида Марказий Осиё мамлакатлари ҳанузгача советлар мавжудлигидан, шу жумладан минтақани миллий республикаларга ажратишдан, совет таълимини қабул қилдиришдан ва минтақанинг жисмоний инфратузилмасини яратишдан фойда кўрган мамлакатлар сифатида қарашади. Шу билан бирга, Марказий Осиёлик олимлар билимларни ишлаб чиқаришда ҳокимият иерархияси туфайли кўпинча Ғарбда уларни эшитишларига қийналади. СССР парчаланганидан кейин Ғарбдаги сиёсатчилар Россияни собиқ мустамлакаларнинг, айниқса Марказий Осиёда ресрубликаларининг суверен ҳуқуқларини мустаҳкамловчи мамлакат деб ҳисоблашди. Ғарб Россияни Евроосиёда минтақавий етакчи сифатида қабул қилди ҳамда Украина ва Қозоғистон ядро ракеталарини Россияга бериш бўйича келишиб олди.
Глобал жануб фаоллари Совет Иттифоқини Ғарбга қарши, антикапиталистик куч сифатида қабул қилишда давом этмоқдалар. Кўпчилик буни марксизм ва коммунизм билан боғлайди ва капитализмга муқобил деб қарайди. Глобал жануб мамлакатлари БМТ Бош Ассамблеясида Россиянинг Украинадаги ҳаракатларини қоралашга қарши мухолифатнинг асосий қисмини ташкил қилади. Бундай қарашлар оммавий очарчилик, тозалаш ва геноцидга учраган рус бўлмаган миллатлар тақдирини эътиборсиз қолдиради. Яқинда Қўшма Штатлардаги қора танли зиёлилар Совет Иттифоқини руслар кўчманчи миллат сифатида ҳаракат қиладиган кўчманчи мустамлакачилик варианти билан солиштиришни бошладилар. Россия мустамлакачилик тажрибасини танқидий таҳлил қилиш глобал жанубда ҳам зарур.
Деколониал тафаккурнинг юксалиши
Россия давлати советлар ҳукмронлиги давридаги давлатларда, айниқса, Ўрта Осиё республикаларида тарих қандай ёзилиши ва ўқитилишини диққат билан назорат қилади. Россия элчихоналари мунтазам равишда мактаб ўқув дастурларига аралашиб, Россиянинг минтақадаги ролини ижобий кўрсатишни талаб қилади. Қирғизистонда Россия элчихонаси Донбассдаги "реал воқеалар" ҳақида тарғибот фильмларини намойиш қилишни режалаштирган. Маҳаллий нодавлат нотижорат ташкилотларининг эътирозларидан кейин режадан воз кечилди. Россия дипломатлари ҳам давлатларга Россиянинг минтақадаги хавфсизлик ташаббусларини қўллаб-қувватлашлари учун босим ўтказмоқда. Украинага бостириб киришидан сал аввал Россиянинг Нур-Султондаги элчиси Қозоғистон АҚШ билан ҳарбий алоқаларини узиб, Россияга мустаҳкам қўшилиши кераклигини таъкидлади.
Илгари Совет истилоси остида бўлган давлатлар Путиннинг совет тартибини амалга оширишга интилишига тобора кўпроқ қаршилик қилмоқда. Украинадан Грузия ва Қирғизистонгача деколониал дискурс шиддат билан асосий оқимга кириб бормоқда. Украина ва Қозоғистонда миллионлаб одамларнинг ҳаётига зомин бўлган оммавий очарчилик даҳшатлари совет тузумининг тасаввур қилиб бўлмайдиган даражадаги инсон баҳосини кўрсатади. Грузия ва Қирғизистон академиклари элитадан тозалаш ишларини қайта кўриб чиқмоқдалар, чор ва Совет Россиясини император кучлари сифатида кўпроқ тилга олишмоқда. Украинадаги уруш деколониал дискурсни тезлаштирди. Ўтмишга бўлган қизиқиш совет тузумининг нохуш иерархияларини фош қилди ва рус бўлмаган республикалар учун ўзини қурбон қиладиган альтруист халқ сифатида Россиянинг совет конструкциясини йўқ қилди. Совет режимини замонавийлик совғаси сифатида кўриш ўрнига, тобора кўпроқ одамлар Совет Россиясини шафқатсиз мустамлакачи сифатида кўришга мойил. Совет вайронагарчиликлари қанчалик чуқурроқ тушунилса, оддий одамлар Россия бошчилигидаги империянинг собиқ Совет ҳудудларида тикланишига шунчалик қаршилик кўрсатадилар. Бу мамлакатларда мафкуравий тоталитаризм ва рус ҳукмронлигидан озод бўлишни тушуниш аллақачон илдиз отган. Тбилиси, Алмати ва Бишкекдаги Украина тарафдорларининг оммавий митинглари Россиянинг империя давридаги ва совет ўтмишини қайта кўриб чиқиш Путиннинг амалга ошириб бўлмайдиган геосиёсий мақсадларини янада барбод қилишини кўрсатади.
Империализмнинг емирилиши
Россиянинг Украинага босқини Россияни деколонизация қилишнинг оғриқли жараёнини бошлаши мумкин. Кўп нарса рус зиёлилари буюк рус халқининг идеалларидан ва "қардош" халқларнинг дўстлигидан воз кечишига боғлиқ. Бунинг учун бошқа мамлакатлар ва маданиятларнинг суверенитети ва тенглигини тан олиш ва Совет геноцид мустамлакачилик ўтмиши учун жавобгарликни тан олиш керак. Россия сиёсий нутқи ва маданиятининг деколонизацияси Россия империясининг айбсизлиги ва қурбонлиги ҳақидаги афсонани бекор қилади ва мустамлака қилинган халқларнинг қадр-қимматини тиклайди.
Бугунги кунда Россиянинг сиёсий элиталари ва зиёлилари олдида иккита муҳим вазифа турибди. Биринчидан, рус тадқиқотлари Россия империяча амбицияларини тушунишдан ажратилиши керак. Бунга улар учун ёки улар ҳақида гапириш ўрнига, Совет назорати остида бўлган ва Россия ичкарисидаги рус бўлмаган олимларни тинглаш киради. Рус ва Совет мустамлакачилиги қурбонларига - чеченлар ва бурятлардан украинлар ва қозоқларгача - Россия ўтмишини ўзгартиришда иштирок этишга рухсат бериш керак. Ўтмиш билан ҳалол қарама-қаршилик Чеченистон каби жойлар ҳозирги тузилишида замонавий рус мустамлакачилигининг маҳсули эканлигини ва Рамзан Қодиров Чеченистон раҳбари эмас, балки Россиянинг мустамлакачи офицери эканлигини англашга имкон беради.
Иккинчидан, чор, Совет ва Путин режимларининг тоталитар меросини шунчаки қоралаш етарли эмас. Россия давлати, шунингдек, Россия ва қўшни мамлакатлардаги тарихий ваҳшийликлар учун жавобгарликни ўз зиммасига олиши ва тавба қилиши керак. Совет Россияси билан ҳам, замонавий ваҳшийликлар билан ҳам шуғулланадиган ҳақиқат ва ярашув қўмиталари томонларни тенг мулоқотга жалб қилишнинг зарур усули бўлиши мумкин. Апартеиддан кейинги даврда Жанубий Африканинг инсон ҳуқуқлари бузилишини ошкор қилиш тажрибаси Россия учун намуна бўлиши мумкин.
Украинадаги уруш қандай тугашидан қатъи назар, Россияни деколонизация қилиш ва унинг императорлик маъсумлигига қарши чиқиш осон бўлмайди. Аммо Россиянинг мустамлакадан чиқиши у илгари босиб олган ҳудудлар учун қанчалик муҳим бўлса, унинг тарихини қайта кўриб чиқиш ҳам Россиянинг ҳозирги чегараларида омон қолиши учун асосий аҳамиятга эга. Ўз ҳудудидаги мустамлака фуқароларга тенг ҳуқуқли муносабатда бўлиш ва уни ҳар қандай ҳолатда ҳам келажакдаги ваҳшийликларнинг олдини олиш учун ислоҳ қилиш орқали Россия ниҳоят сиёсий вакиллик, плюрализм ва инклюзивликнинг умумий қадриятларига асосланган кучли федерал тизимга айланиши мумкин.
Абу Муслим таржимаси
