Маккада нозил бўлган.  111 оятдан иборат.
Сураи кариманинг Исро деган номи унинг биринчи оятидаги «Асро» (кечаси юргизди) сўзидан олинган. Араб тилида «исро» сўзи-кечаси юргизиш маъносини англатади. Бу сураи каримада Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни Маккаи Мукаррамадан Қуддуси Шарифга кечанинг бир қисмида юргизиб олиб боргани ҳақида сўз юритилган.
Сураи кариманинг иккинчи номи «Бани Исроил» бўлиб, сураи каримада Бани Исроил қавми ҳақида сўз кетади. Шу боис ушбу ном ила ҳам номланиб қолган.
Исро сураси Ислом даъвати тарихидаги энг машаққатли ва оғир дамларда нозил бўлди. Бу даврга келиб Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчиликларидаги оз сонли мусулмонларга нисбатан мушрикларнинг озорлари, қийноқлари кучайган, уларни Аллоҳнинг динидан қайтариш йўлидаги чиранишлари ҳаддан ошган эди. Мусулмонлар учун ғоятда қийин бир ҳолат пайдо бўлди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни мушрикларнинг ҳужумларидан ҳимоя қиладиган шахслар Абдулмуттолиб, Абу Толиб ва Ҳадича онамиз ҳам вафот этганлар. Ана шундай мудҳиш бир пайтда Исро ва Меърож ҳодисаси бўлиб ўтди. Аллоҳ таоло Пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни кечаси Маккаи Мукаррамадан бир зумда Байтул Мақдисга олиб борди ва у ердан меърожга олиб чиқди. Бу эса, ана шундай оғир бир пайтда у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам ва мусулмонлар учун катта тасалли эди. Ноумидлик кайфиятини сўндириб, умид учқунларини аланга олдириш эди. Сураи кариманинг асосий оқими ана шу услубда давом этади.
Айни чоқда, Исро воқеаси кишилар иймонини синаш омили ҳам эди. Ҳар бир нарсага моддий мўъжиза талаб қилиб турган мушрикларга бу воқеа ортиқча гап-сўзлар учун яна бир қулай фурсат бўлса, мўмин-мусулмонман деб юрганларнинг иймони қанчалик мустаҳкамлигини синаш омили эди.
Шунингдек, Исро сураси Маккада нозил бўлган бошқа маккий суралар каби, ақида масаласига, Ислом динининг аслларига-ваҳдоният, Пайғамбарлик ва ўлгандан кейин қайта тирилиш ақидаси каби нарсаларга алоҳида эътибор беради. Бу масалаларни муолажа қилишда Исро сурасининг бошқа суралардан фарқи шуки, бу ерда ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шахслари бўрттириб кўрсатилади ҳамда у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ томонидан берилган мўъжизалар, ҳужжат-далиллар зоҳир қилинади.
Сураи карима Исро мўъжизасини баён қилиш билан бошланади. Бу ҳодиса Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам учун илоҳий ҳурмат, улуғ мартаба экани айтилади. Аллоҳ таолонинг қудратига далил экани тушунтирилади.
Сўнгра Мусо алайҳиссалом ва у кишининг қавмлари Бани Исроил ҳақида сўз кетади. Қурайш мушриклари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламдан турли моддий мўъжизалар келтиришни талаб қилганларидек, бир вақтлар Бани Исроил қавми ҳам Мусо алайҳиссаломдан турли моддий мўъжизалар келтиришни талаб қилишган эди. Бу икки қавм ўртасида ана шундай ўхшашлик бор. Шунинг учун ҳам сурада Қурайш мушрикларига олдинги ўтганлар ўрнак-ибрат бўлсин деб Бани Исроилнинг қиссаси келтирилади. Уларнинг Аллоҳга исён этгани, ер юзидаги фасод ишлари ва унинг фожиавий аянчли оқибати баён қилинади.
Кейин эса, борлиқдаги мавжуд оят-мўъжизалар ҳақида сўз кетади. Кеча ва кундуз оятлари мисол қилиб келтирилади. Уларнинг дақиқ низом асосида ҳаракатда бўлиши ҳам Аллоҳнинг ягона ва қудратли зот эканлигига далил сифатида келтирилади. Бу нарсалар Аллоҳ таоло томонидан биз бандаларга берилган улкан неъмат эканлиги, унга шукр қилишимиз лозимлигига ишора этилади.
Шунингдек, Исро сурасида фозил жамиятнинг асосий унсурлари ҳақида ҳам сўз боради. Ижтимоий одоблар, гўзал ахлоқларга даъват этилади. Айни чоқда, баъзи нобоб ижтимоий касалликлардан сақланишга чақирилади.
Кейинги оятларда мушрикларнинг адашувлари, уларнинг Аллоҳнинг шериги бор, хотини, ўғли ёки қизи бор, дейишларининг инкори келади. Ўлгандан кейин қайта тирилишга мушриклар шубҳа билан қарашлари ҳикоя этилиб, бунга ҳам раддия берилади.
Қуръони Каримда лаънатланган дарахт ҳақидаги оят ҳам ушбу сурададир.
Сўнгра эса Одам ота ва иблис лаъиннинг қиссасидан сура сиёқига хос парча келтирилади.
Аллоҳ таоло Бани Одамни мукаррам қилиб қўйганлиги баён қилинади.
Шунингдек, бу сурада Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг абадий мўъжизалари бўлмиш Қуръони Карим васф қилинади. Руҳ тўғрисида баҳс юритилади. Мушрикларнинг саркашлик қилиб турли мўъжизаларни, жумладан, анҳорларни отилтириб чиқариш, Маккада боғу бўстонлар пайдо қилиш каби ноўрин талаблари ҳақида ҳам сўз кетади.
Мусо алайҳиссаломга берилган тўққиз мўъжиза ҳам ибрат учун эслатиб ўтилади.
Ниҳоят, Қуръони Карим шаънини яна бир бор улуғлаш ва Аллоҳ таолони нуқсон сифатлардан яна бир бор поклаш билан сураи карима охирига етади.

БИСМИЛЛАҲИАР РОҲМАНИР РОҲИЙМ

1. Ўз бандасини кечаси Масжидул Ҳаромдан атрофини баракали қилганимиз Масжидул Ақсога оят-мўъжизаларимизни кўрсатиш учун сайр қилдирган зот пок бўлди. Албатта, У эшитгувчи ва кўргувчи зотдир.
Ояти каримада Аллоҳ таоло Ўзини Ўзи поклаб ёд қилмоқда ва бандаси Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни исро қилдиргани, яъни, кечанинг бир қисмида сайр қилдиргани ҳақида хабар бермоқда. Оятдаги «Ўз бандаси»дан мурод Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламдирлар. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам доимо Аллоҳнинг бандаси эканликлари билан фахрланиб юрар эдилар. Ушбу оятда у зотнинг номлари айтилмай,
«Ўз бандаси» ибораси ишлатилиши ҳам Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам учун фахр ҳамда энг оғир пайтда у киши учун тасаллидир.
Қуръони Каримда
«Масжидул Ҳаром» ибораси уч нарсага ишлатилади.
Биринчиси-Каъбаи Муаззама атрофидаги масжид.
Иккинчиси-Маккаи Мукаррама шаҳри.
Учинчиси-Маккаи Мукаррама атрофида ҳарам учун белгиланган чегара; кофирлар кириб бўлмайдиган, ов овланиб, ўсимликлари кесилиб ёки юлиниб бўлмайдиган, кўпгина маълум ишлар ҳаром этилган минтақага нисбатан ҳам ишлатилади.
Ушбу ояти каримадаги «Масжидул Ҳаром» ибораси Маккаи Мукаррама шаҳри маъносида келган. Исро кечасида Пайғамбаримиз Каъбаи Муаззама атрофидаги масжидда эмас, шаҳарнинг бир тарафида жойлашган аммалари Умми Ҳониънинг уйида ухлаб ётган эдилар.
«Масжидул Ақсо»дан мурод Шоми Шарифдаги Байтул Мақдисдир. «Ақсо» сўзи узоқ, чет маъноларини билдиради. Масжид эса, ибодатхона, саждагоҳ маъносини билдириши ҳаммага маълум. Ўша пайтда Байтул Мақдис Маккаи Мукаррамага нисбатан узоқ ва энг четдаги ибодатхона ҳисобланар эди. Шунинг учун ҳам уни «Масжидул Ақсо» деб номлади. Аллоҳ таоло Масжидул Ақсонинг атрофини баракали қилиб қўйганини ҳам айтмоқда.
«Ўз бандасини кечаси Масжидул Ҳаромдан атрофини баракали қилганимиз Масжидул Ақсога»
Чунки Байтул Мақдис ҳақиқатда ҳам Аллоҳ томонидан баракотли қилиб қўйилган бир жойдир. Қадимдан бу ер Пайғамбарлар маскани, ибодатгоҳи бўлган. Мусо алайҳиссалом, Исо алайҳиссалом ва уларнинг ораларидаги Пайғамбарлар ҳам шу ерда ўтишган. Уларга Аллоҳнинг ваҳийси шу ерда тушган. Шунинг ўзи ҳам ҳар қандай баракотдан устун. Шу билан бирга, Аллоҳ таоло бу жойни моддий томондан ҳам баракотли қилиб қўйган. Об-ҳавоси, зилол сувлари, серунум тупроқлари туфайли бу жойни серҳосил қилиб қўйган.
«...оят-мўъжизаларимизни кўрсатиш учун».
Исродан-Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни кечаси Масжидул Ҳаромдан Масжидул Ақсога сайр қилдиришдан-мурод у зотга оят-мўъжизаларни кўрсатиш экан. Дарҳақиқат, бу ҳодиса асносида, хусусан, Меърожда Аллоҳ таоло Ўз бандаси ва Пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга кўпдан-кўп мўъжизаларни кўрсатди. Бу ҳақда Ван-нажм сурасида: «Батаҳқиқ, у Роббининг улкан оятларидан кўрди», дейилади.
«Албатта, У эшитгувчи ва кўргувчи зотдир».
Аллоҳ таоло ким нима деганини эшитиб, ким нима қилганини кўриб билгувчи зотдир.
Ушбу ояти каримада келган маълумотлар муносабати ила икки нарса–Исро ва Меърож нима эканини ҳам тўла тушуниб олмоғимиз лозим.
Исро, аввал айтилганидек, луғатда кечанинг бир қисмида сайр қилиш, юришни англатади.
Шариатда эса, Аллоҳ таолонинг Ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни кечалардан бирида Масжидул Ҳаромдан Масжидул Ақсога сайр қилдиришига айтилади. Яна шуни ҳам таъкидлаб айтиш лозимки, Исро ҳодисаси туш эмас, руҳий сафар ҳам эмас, балки Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам жасадлари, ҳам руҳлари ила қилган сафарларидир. Агар туш ёки руҳий сафар бўладиган бўлса, бу воқеанинг мўъжизалиги қолмас эди. Ояти каримада «бандасини» деб таъкидланиши ҳам Исро ҳодисаси ҳам жасад, ҳам руҳ билан бўлганини кўрсатади. Агар фақат руҳ билан бўлганида, бандасининг руҳини, деган бўлар эди.
«Меърож» луғатда юқорига кўтарилиш маъносини англатади. Шариатда эса, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Байтул Мақдисдан Сидратул Мунтаҳога, Аллоҳнинг ҳузурига кўтарилишларига айтилади.
Муҳаддислар ривоят қилишларича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам хуфтон намозидан сўнг Умми Ҳониъ бинти Абу Толибнинг уйида ухлаб ётганларида Исро ҳодисаси бошланди. Ўша кечаси Байтул Мақдисга Буроқ номли ҳайвонга миниб бордилар. Сўнгра у ердаги катта харсанг тош устида турганларида Меърожга кўтарилдилар. Ҳозирда ўша тош устига қубба-гумбаз қурилган, сувратлари думалоқ бино шаклида бутун дунёга тарқатилган. Кўпчилик билмасдан уни Масжидул Ақсо деб тушунадилар.
Меърожда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан Жаброил алайҳиссалом ҳам бирга бўлдилар. Ҳар осмонга етганда у киши эшикни очишни сўрардилар. Қўриқчи фаришталар:
«Ким?», деб сўрашарди. У киши:
«Жаброил», деб жавоб берардилар. Улар:
«Ёнингдаги ким?», деб сўрашарди. Жаброил алайҳиссалом:
«Муҳаммад», десалар, улар:
«Шундайми? У Пайғамбар этиб юборилдими?», дея, эшикни очиб сўрашишарди.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар осмонда бир Пайғамбар ва кўплаб фаришталар ила кўришдилар. Шунингдек, жаннат ва жаҳаннамнинг ҳолини кўрдилар. Сидратул Мунтаҳога ўтиб, Аллоҳнинг малакут оламида кўпгина ажойиботларни кўрдилар. Ўшанда беш вақт намоз фарз қилинди. Сўнгра ортга қайтдилар. Қиссани борича У зотнинг ўзлари Умми Ҳониъга айтиб бердилар: «Пайғамбарлар тўпландилар, уларга намоз ўқиб бердим», дедилар. Сўнгра масжидга чиқмоқчи бўлиб ўринларидан турдилар. Умми Ҳониъ у кишининг кийимларига ёпишиб олди. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Сенга нима бўлди?» дедилар. Умми Ҳониъ:
«Агар бу хабарни айтсанг, қавминг сени ёлғончига чиқаришидан қўрқаман», деди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ёлғончига чиқарса ҳам майли», дедилар. Чиқиб бориб Абу Жаҳлнинг олдига ўтирдилар ва Исро хабарини унга етказдилар. Шунда Абу Жаҳл:
«Эй Бани Каъб ибн Луай жамоаси, келинглар!», деб бақирди. Сўнгра уларга бўлган гапни айтиб берди. Улар ҳайрон бўлиб таажжубга тушдилар. Бири қарсак чалса, бошқаси бошини ушлаб ҳайронлигини билдирди. Иймон келтирганлардан баъзилари муртад бўлиб, диндан қайтди. Бир гуруҳ одамлар Ҳазрати Абу Бакрнинг розияллоҳу анҳу олдиларига югуриб боришди. У киши хабарни эшитгандан сўнг:
«У зот шу гапларни айтдими?», деб сўрадилар. Улар:
«Ҳа», дедилар. У киши:
«Агар у зот айтган бўлсалар, тўғри айтибдилар, мен бунга шоҳидлик бераман», деди. Улар:
«Шомга бир кечада бориб, яна Маккага тонг отмай туриб қайтиб келишига ишонасанми?!», дейишди. Абу Бакр:
«Мен у кишининг бундан ғариброқ нарсасини ҳам тасдиқлайман. Осмондан хабар айтишини ҳам тасдиқлайман», деди. Шундан сўнг Абу Бакр «Сиддиқ»–ўта тасдиқловчи, деб атала бошладилар.
Одамларнинг ичида Байтул Мақдисга борганлари бор эди. Улар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўша ердаги масжид-ибодатхонани сифатлаб беришни талаб қилдилар. Масжид Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга кўрсатилди. У киши соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга масжидни–ибодатхонани васф қила бошладилар. Улар:
«Аммо васфини тўғри қилди», дедилар-да, сўнгра:
«Сен бизнинг карвонимиздан хабар бер», дейишди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг карвонидаги туялар сони, аҳволи ҳақида тўлиқ хабар бериб, ниҳоясида:
«Карвон фалон куни, қуёш чиқиш пайтида етиб келади. Олдинда кулранг туя бўлади», дедилар. Ўша куни ҳаммалари шаҳар четига чиқиб карвон келишини кута бошладилар. Улардан бири:
«Мана қуёш ҳам чиқди», деди. Бошқаси эса:
«Мана, Аллоҳга қасамки, карвон ҳам кўринди. Олдинда, Муҳаммад айтганидек, кулранг туя келмоқда», деди. Аммо шундоқ бўлса ҳам иймон келтирганлари йўқ. Исро ҳодисаси буюк мўъжиза эди. Буни билгандан кейин иймон келтирмоқлари лозим эди. Аммо иймон келтирмадилар. Қадимда, Бани Исроил ҳам шундай қилган эди. Уларга Аллоҳ томонидан Мусо алайҳиссалом Пайғамбар бўлиб келганларида у кишининг руҳий маркази Байтул Мақдис эди. У кишини ҳам Аллоҳ таоло мийқотга чақириб, ўзи билан алоҳида гаплашиб, муҳим нарсаларни тайинлаган эди. Аммо Бани Исроил бунга ишонмади. Қурайшликлар ҳам худди шундай қилмоқдалар. Лекин улар Бани Исроилдан ўрнак олишлари, оқибат нима бўлишини ўйлаб кўришлари лозим эди. Мана, бўлиб ўтган гапларни бир эшитиб қўйсинлар:

2. Ва Биз Мусога китобни бердик ва у(китоб)ни Бани Исроилга ҳидоят қилиб: «Мендан ўзгани вакил тутманглар!», дедик.
Яъни, Биз Мусо Пайғамбарга Таврот китобини бердик. Ҳамда ўша Таврот китобини Бани Исроил учун ҳидоят қилиб қўйдик. Унга эргашсалар, ҳидоятга эришишлари турган гап эди.
Шу билан бирга, Биз Бани Исроилга:
«Мендан ўзгани вакил тутманглар!», дедик».
Яъни, Аллоҳдан ўзгага суянманглар. Ундан бошқага юзланманглар. Ана шундагина ҳидоят топасизлар, дедик.
                                       
3. (Эй) Нуҳ билан бирга кўтарганларимнинг зурриётлари! Албатта, у ўта шукрли банда эди.
Дунёда инсоният қолмаган пайтда Аллоҳ таоло Нуҳ алайҳиссалом билан бирга у киши ясаган кемада тўфон балосидан қутулиб қолган мўминлардан зурриёт тарқатиб, ер юзида янгидан одамзотни кўпайтирди. Аллоҳ таоло Бани Исроилга ўша нарсани эслатиб туриб хитоб қилмоқда. Уларнинг асли ана ўшандай яхши, фазилатли инсонларга қайтишини эслатмоқда. Улардан ўрнак олишга чақирмоқда.
«Албатта, у ўта шукрли банда эди».
Нуҳ алайҳиссалом ўта шукрли банда эди. Унга иймон келтирганлар ҳам ўта шукрли бандалар эдилар. Сизлар ҳам шукрли бўлинглар.
              
4. Биз у китобда Бани Исроилга, ер юзида икки марта бузғунчилик қилурсизлар ва катта туғёнга кетурсизлар, деб билдирдик.
Яъни, ўша Бани Исроилга ҳидоят қилиб берилган Таврот китобида уларнинг келажакда ер юзида икки марта бузғунчилик қилишлари, катта туғёнга кетиб ҳаддан ошишлари ҳам хабар қилинган эди. Бу хабар Аллоҳ таолонинг чексиз илми туфайли билинган хабар эди. Уларни бузғунчиликка, туғёнга мажбурлаш эмас эди. Бани Исроилнинг табиатини яхши биладиган Аллоҳ, дунёдаги ҳар бир воқеани бўлишидан олдин билиб турадиган Аллоҳ ушбу хабарни ҳам аввалдан билган эди.
Ояти каримадаги «ер юзи»дан мурод муқаддас ер Фаластин эканини тафсирчиларимиз таъкидлаганлар. Улар ўзларида қувват ҳис қилсалар, кўтарилиш сезсалар, бузғунчиликка ўтадилар. Бани Исроилнинг табиати шундай.
                              
       
5. Бас, ўша икки(бузғунчилик)дан биринчисининг ваъда вақти келганда, устингизга шиддатли куч-қудратга эга бандаларимизни юборамиз. Бас, улар ҳовли-жойларни оралаб кезадилар. Бу қилиниши лозим ваъда эди.
Бу Бани Исроилнинг биринчи бузғунчилигидир. Аввал улар турли имконларга эга бўлиб, муқаддас ерда юксаладилар. Куч-қувватга, султонга эга бўладилар. Сўнгра бузғунчилик қилишга ўтадилар. Ўшанда Бани Исроил қилиши керак бўлган:
«...ўша икки(бузғунчилик)дан биринчисининг ваъда вақти келганда, устингизга шиддатли куч-қудратга эга бандаларимизни юборамиз».
Чунки, бузғунчилик доимо давом этавериши мумкин эмас. Эртами, кечми бузғунчи жазосини тортиши керак. Сизга қилмишингизнинг жазосини куч-қувватга эга ўша бандаларимиз беради.
«...улар ҳовли-жойларни оралаб кезадилар» ва сизларни топиб, азоблаб ўлдирадилар. Улардан қочиб қутула олмайсиз.
«Бу қилиниши лозим ваъда эди».
Уни ўзгартириб ҳам, кечиктириб ҳам бўлмайди.
                
6. Сўнгра сизга улар устидан ғалабани қайтардик ва сизга молу дунё ва фарзандлар ила мадад бердик. Ва сизларнинг нафарингизни кўп қилиб қўйдик.
Эй Бани Исроил, сўнгра тавба-тазарруъ қилдингиз, ана шундан кейин, Биз сизга улар устидан ғалабани қайтардик, сиз яна душманингиз устидан ғолиб бўлдингиз. Бу ишда сизга ёрдам сифатида биз молу дунёингизни ва болаларингизни кўпайтириш ила мадад бердик:
«Ва сизларнинг нафарингизни кўп қилиб қўйдик».
Ана шу нарсалар ёрдамида душманингиз устидан қайта ғолиб бўлдингиз.
                                                   
7. Агар яхшилик қилсангиз, ўзингиз учун яхшилик қиласиз. Агар ёмонлик қилсангиз ҳам, ўзингиз учундир. Бас, кейинги(бузғунчилик)нинг ваъда вақти келганда, юзингизни қора қилишлари учун, масжидга аввал кирганларидек киришлари учун ва эгаллаган нарсаларини тамоман парчалашлари учун (бандаларимизни юборурмиз).
Ушбу оятда Аллоҳ таолонинг Бани Исроилга нисбатан хитоби давом этмоқда.
«Агар яхшилик қилсангиз, ўзингиз учун яхшилик қиласиз».
Ҳар ким яхшилик қилса, ўзи учун қилади. Шу жумладан, Бани Исроил ҳам. Буни ҳамма, жумладан, Бани Исроил ҳам яхши тушуниб олмоғи лозим. Шунингдек:
«Агар ёмонлик қилсангиз ҳам, ўзингиз учундир».
Бу қоида умумий, ҳамма учун баробар, охират учун ҳам, бу дунё учун ҳам жорий қоидадир. Шунга биноан, инсоннинг ҳар бир иши ўзига қайтади. Ҳамма қилганига яраша мукофот ёки жазо олади. Яхшилик қилса ҳам, ёмонлик қилса ҳам, ўзига. Ҳар ким ўзидан кўраверади. Ушбу қоидага биноан, эй Бани Исроил, сиз яна туғёнга кетиб бузғунчилик қилсангиз:
«Бас, кейинги(бузғунчилик)нинг ваъда вақти келганда...»
Сиз ўзингизнинг қилмишингиз, бузғунчилигингиз ила ўша ваъданинг юзага чиқишига сабаб бўлганингизда...
«юзингизни қора қилишлари учун, масжидга аввал кирганларидек киришлари учун ва эгаллаган нарсаларини тамоман парчалашлари учун (бандаларимизни юборамиз)».
У бандаларимиз шиддатли куч-қувват эгалари бўладилар. Улар сизни азоблаб, қийнаб хафа қиладилар. Улар масжидга–Байтул Мақдисга аввал қандай кирган бўлсалар, шундай кирадилар ва ўзлари эгаллаган нарсаларни тамоман парчалаб йўқ қилиб ташлайдилар.
Тафсирчиларимиз Бани Исроилнинг устига юборилган шиддатли куч-қувватга эга бандалар ким эканлиги ҳақида турлича фикрлар келтирадилар. Яҳудийларнинг азоб-уқубатига сабаб бўлган қавмларнинг номларини ҳам айтишади. Аммо Қуръони Карим ёки ҳадиси шарифда муайян бир қавмнинг номи келмаган. Шу билан бирга, Аллоҳ таолонинг Бани Исроил ҳаддан ташқари туғёнга кетганида уларнинг устига шиддатли куч-қувватга эга бандаларнинг юбориши тўғрисидаги ваъдаси ҳақиқатга айланган. Тарихда бир неча марта такрорланган, инша Аллоҳ, яна бўлажак.
                     
8. Шояд Роббингиз сизга раҳм қилса. Агар сиз қайтсангиз, Биз ҳам қайтамиз. Ва жаҳаннамни кофирларга зиндон қилганмиз.
Агар сиз ўзингизни билиб, туғёнга кетмай, бузғунчилик қилмай юрсангиз:
«Шояд Роббингиз сизга раҳм қилса».
Сизни азоблаш учун шиддатли куч-қувватга эга, ҳовли-жойларни айланиб юриб додингизни берадиган бандаларини юбормай турса.
«Агар сиз қайтсангиз, Биз ҳам қайтамиз».
Агар сиз туғёнга, ер юзида бузғунчилик қилишга қайтсангиз, Биз ҳам сизларни азоблаш учун шиддатли куч-қуватли бандаларимизни юборишга қайтамиз.
Дарҳақиқат, Аллоҳнинг бу ваъдаси доимо юзага чиқиб келмоқда. Бани Исроил туғёнга кетиб, ер юзида бузғунчилиги маълум даражага етгандан сўнг, уларнинг устига куч-қувватли бандаларини юбормоқда. Бу ҳодисалар тарихда маълум ва машҳур. Булар ушбу ҳаёти дунёнинг можароларидир. Охиратнинг эса, ўзига яраша ҳисоб-китоби бор.
«Ва жаҳаннамни кофирларга зиндон қилганмиз».
Ўша зиндондан чиқа олмай, абадий азобда қолурлар.
Бани Исроил ўзига ҳидоят учун берилган китобга–Тавротга амал қилмай, бу дунёю у дунёнинг хорлигига дучор бўлгани баён қилинганидан сўнг, кишиларга ҳидоят ўлароқ юборилган, уларнинг икки дунё саодатини таъмин этадиган китоб–Қуръони Карим ҳақида сўз бошланади:
      
9. Албатта, бу Қуръон энг тўғри йўлга ҳидоят қилур ва яхши амалларни қилувчи мўминларга, албатта, ўшаларга, улуғ ажр борлиги хушхабарини берур.
Аллоҳ таоло Ўзининг сўнгги илоҳий таълимотларини қамраб олган китобини–Қуръони Каримни қиёмат кунигача инсониятни икки дунё саодатига элтиш учун, энг тўғри йўлга ҳидоят қилиш учун нозил этди.
«Албатта, бу Қуръон энг тўғри йўлга ҳидоят қилур».
Қуръон ҳамма замон ва макондаги инсонларни ҳам бу дунё, ҳам у дунё саодатига ҳидоят қилади. Инсон ҳаётининг ҳамма соҳаларида энг тўғри йўлга йўллайди. Қуръони Карим ҳидояти ақида, эътиқод, маънавият, қадрият, руҳоният, мафкура бобидаги энг тўғри ҳидоятдир.
Қуръони Карим ҳидояти инсоннинг ўзига, Роббига, бошқа инсонларга ва уни ўраб турган турли махлуқотларга нисбатан алоқаси қандай бўлишининг энг тўғри йўлини кўрсатади.
Қуръони Карим ҳидояти инсоннинг бу дунёдаги ахлоқий, иқтисодий, ижтимоий, оилавий ва сиёсий ҳаётини энг тўғри йўлга бошловчи ҳидоятдир.
Қуръони Карим ҳидояти ҳаммани охират саодатига бошловчи энг тўғри ҳидоятдир.
Қуръони Каримдан ўзга тўғри йўлга ҳидоят қилувчи ҳеч бир китоб, мафкура, тузум ва дастур йўқдир. Фақат Қуръони Каримгина энг тўғри йўлга ҳидоят қила олади. Чунки борлиқни яратган зот ҳам, борлиқда инсонни ўзининг халифаси қилиб яратган зот ҳам Аллоҳдир. Борлиқ Алоҳнинг махлуқи, инсон Аллоҳнинг бандаси, Қуръон эса, Аллоҳнинг дастури. Аллоҳ Ўзи яратган борлиқда Ўзи яратган бандасини Ўзи нозил этган китобига амал қилиб яшасагина, икки дунё саодатига эриштиради. Аллоҳ яратган борлиқда Аллоҳ яратган инсон Аллоҳ нозил қилган Қуръондан ўзга энг тўғри йўлга ҳидоят қилувчи нарсани икки дунёда ҳам топа олмайди. Шу билан бирга, Қуръони Карим:
«...яхши амалларни қилувчи мўминларга, албатта, ўшаларга, улуғ ажр борлиги хушхабарини берур».
Демак, фақат мўмин бўлишнинг ўзи кифоя қилмайди, яхши амаллар ҳам бўлиши керак. Шунингдек, яхши амалларнинг ўзи ҳам кифоя қилмайди, иймон бўлиши керак. Бу умумий қоида. Иймонсиз яхши амал ва яхши амалсиз иймон бўлмайди.
Бу умумий қоиданинг акс томони ҳам бор:
                            
10. Албатта, охиратга иймон келтирмайдиганларга, ўшаларга, аламли азобни тайёрлаб қўйдик.
Иймонсизлик тўғри йўлдан адашишдир. Тўғри йўлдан адашганлар ҳеч қачон мақсадга ета билмайдилар. Аввало, бу дунёда мақсадга эриша олмайдилар. Чунки уларнинг иймони йўқ, энг тўғри йўлга ҳидоят қилувчи Қуръони йўқ. Шунингдек, охиратда ҳам мақсадга эриша олмайдилар. Бу ҳам иймонлари йўқлиги, энг тўғри йўлга ҳидоят қилувчи Қуръонлари йўқлигидандир. Натижада улар ўзларини турли йўлларга урадилар. Ҳавои нафслари айтган кўйига тушадилар. Ўзларига нима фойда ва нима зарарлигини билмай, турли ҳолатларга гирифтор бўладилар.

11. Инсон яхшиликка дуо қилганидек, ёмонликка ҳам дуо қилур. Инсон шошқалоқ бўлгандир.
Яъни, иймонсиз, Қуръон ҳидоятидан маҳрум бўлган ҳар бир инсон ўзини яхшиликка урганидек, ёмонликка ҳам ураверади. Чунки у нима яхши ва нима ёмон-ажрата олмайди. Шунингдек, яхшилик тилаб дуо қилганидек, ёмонлик тилаб ҳам дуо қилаверади. У аввал ёмонликни англаб етмайди, англаган чоғида ҳам ундан ўзини тўхтата олмайди.
Ўтган ояти карималарда Нуҳ алайҳиссалом билан бирга қутқарилганлар, Мусо алайҳиссалом билан Бани Исроил, уларга Таврот берилиши, Қуръони Карим ҳидояти каби маънавий мўъжизалар ва неъматлар ҳақида сўз кетганидан сўнг энди келадиган оятларда моддий мўъжиза ва неъматлар ҳақида сўз очилади:
     
12. Кеча ва кундузни икки оят-аломат қилдик. Кеча аломатини маҳв этдик. Кундуз аломатини кўрсатувчи қилдикки, токи Роббингиздан фазл талаб қилсангиз ва йиллар ададини ҳамда ҳисобини билсангиз. Ва ҳар бир нарсани батафсил баён қилганмиз.
Бошқа суралардаги оятларда ҳам кеча билан кундуз Аллоҳнинг ягоналигига, қудратига далолат қилувчи аломатлардан эканлиги қайта-қайта таъкидланган. Икковининг мунтазам равишда алмашиб туриши, бири кетиб, иккинчиси келиши, уларнинг ҳар биридаги алоҳида хусусиятлар ҳақида ҳам кўп гапирилган. Бу ишларни тадаббур билан ўйлаш орқали керакли ибрат-эътиборга эришиш мумкин.
«Кеча ва кундузни икки оят-аломат қилдик».
Яъни, бу икки нарсани Ўз қудратимизга ва ягоналигимизга икки катта аломат қилдик.
«Кеча аломатини маҳв этдик».
«Маҳв этдик» иборасини уламоларимиз ўзига хос икки хил таъвил қилганлар. Биринчи таъвилга кўра, йўқотдик, кетказдик, маъноларини билдиради. Яъни, қоронғу тушириб кўринмайдиган қилиб қўйдик, деган маънони англатади. Иккинчи таъвилга кўра эса, кечанинг аломатини ҳамма нарсани йўқотиб, кўринмайдиган қилиб қўйювчи қоронғуликлардан иборат қилдик, деган маъно келиб чиқади. Ушбу иккинчи таъвил умумий маънога уйғунроқ келади. Чунки кейинги жумлада;
«Кундуз аломатини кўрсатувчи қилдикки», дейилмоқда.
Яъни, кундуз ҳамма нарсани кўрсатувчи бўлиб хизмат қилади. Бу катта мўъжиза бўлиши билан бирга, улкан неъмат ҳамдир. Буни англаш учун кундузсиз ҳаётни тасаввур қилиб, бир ўйлаб кўришнинг ўзи кифоя. Оятнинг ўзида ушбу неъматнинг ҳар қандай содда киши ҳам кўп ўйламасдан англаб етадиган фойдаларидан баъзиси зикр эилмоқда.
«...токи Роббингиздан фазл талаб қилсангиз ва йиллар ададини ҳамда ҳисобини билсангиз».
Кечаси ҳеч нарсани кўриб бўлмайди. Шунинг учун инсон дам-роҳат олади. Кундузининг ёруғида ҳамма нарса кўрган инсон ишлаб Роббининг фазлидан ризқ-рўз ва бошқа нарсалар талаб қилади. Шунингдек, кеча билан кундузнинг алмашиб туришидан кун, ҳафта, ой, йил ва ваъда қилинган вақт кабиларни ҳисоблайди. Буларнинг ҳаммаси ҳам Аллоҳнинг бандаларга берган неъматидир.
«Ва ҳар бир нарсани батафсил баён қилганмиз».
Бу дунёда тафсилоти Аллоҳ томонидан баён этилмасдан ўз ҳолига ташлаб қўйилган нарса йўқ. Ҳамма нарса, жумладан, кечаю кундуз ва уларга тегишли нарсалар ҳам батафсил баён қилинган.

13. Биз ҳар бир инсоннинг амалини бўйнига боғлаб қўйганмиз ва қиёмат куни унга китоб чиқарамизки, у унга очилган ҳолда рўбарў бўлур.
Ҳар бир инсон яхшими, ёмонми амал қилса, унинг амали ўзи билан бўлади, ундан ажрамайди. Қуръони Карим инсонга шу маънони мужассам ҳолда ҳис эттириш учун амалини худди бўйинга осиб қўйиладиган нарса қилиб кўрсатмоқда. Инсон яхши билиши лозимки, унинг ҳар бир қилган иши бўйнига осилиб боради. Ундан тониб, мен қилганим йўқ, деб қутулишнинг имкони йўқ. Бунинг устига, қиёмат куни унга очиқ бир китоб чиқариб кўрсатилади. Ўша очиқ китобда унинг ҳамма амаллари аниқ шаклда битилган бўлади. Шундан келиб чиққан ҳолда ҳисоб-китоб бўлади. Демак, инсон фақат яхши амал этиши, ёмон амалдан ҳазар қилиши лозим. Чунки ўша қиёмат кунида ҳар бир инсонга:

14. Китобингни ўқи, бугунги кунда сен ўзингга ўзинг ҳисобчиликка кифоя қилурсан (дейилур).
Бошқа ҳисобчининг кераги йўқ. Ҳамма ишларинг шу китобда ёзилган, ўқиб олсанг бўлди. Ўзинг ўзингга ҳисобчисан, гувоҳсан.

15. Ким ҳидоятга юрса, фақат ўзи учунгина ҳидоят топадир. Ким залолатга кетса, фақат ўзи учунгина залолатга кетадир. Ҳеч бир жон ўзганинг оғирлигини кўтарувчи бўлмас. Токи Пайғамбар юбормагунимизча, азобловчи бўлган эмасмиз.
Аллоҳ таоло умумий қоида шундай бўлишини ирода этган. Ҳар ким ўзи учун жавоб беради. Яхшилик қилса, ҳидоят йўлига юрса, ўзи учун қилган бўлади. Бошқа учун эмас.
«Ким ҳидоятга юрса, фақат ўзи учунгина ҳидоят топадир».
Унинг ҳидоятга юриши бошқага фойда келтирмайди. Инчунин, Аллоҳга ҳам унинг ҳидоятга юришидан бирор манфаат йўқ.
«Ким залолатга кетса, фақат ўзи учунгина залолатга кетадир».
Зиёни ўзига қайтади. Аллоҳ таолонинг бирор ери камайиб қолмайди. Шунингдек, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг амрини тутган даъватчиларига ҳам зарар етмайди. Зарар фақат залолатга кетган шахснинг ўзигагина етади.
«Ҳеч бир жон ўзганинг оғирлигини кўтарувчи бўлмас».
Ҳамма ўз оғирлигини ўзи кўтаради. Ҳар ким нима қилса, ўзи жавоб беради. Шу билан бирга,
«Токи Пайғамбар юбормагунимизча, азобловчи бўлган эмасмиз».
Агар инсонга берган ақл, фаросат билан дунёдаги қудратимизга, холиқ ва мудаббир, розиқ эканлигимизга далолат этувчи мўъжизаларга қараб тўғри йўлни танлаб, Бизга иймон келтириб ибодат этишни фарз қилиб, бажарилмаса, жазолашни жорий қилсак, ҳаққимиз бор эди. Аммо бундай қилмадик. Бандаларимизга раҳм қилдик. Мазкур нарсалар устига яна огоҳлантирувчи, эслатувчи Пайғамбар юборишни ҳам ирода этдик. Пайғамбар огоҳлантиргандан кейин ҳам иймон ва Ислом йўлини танламаганларни азоблашга қарор бердик. Пайғамбар ва унинг даъвати етмаганларни эса, азобламасликка қарор қилдик.
       
16. Қачон бир шаҳарни ҳалок этишни истасак, унинг маишатпарастларини (итоатга) амр қиламиз, бас, улар у(шаҳар)да фисқ қилурлар. Шунда унга «сўз» ҳақ бўлур. Бас, Биз у(шаҳар)ни мутлақо вайрон қилурмиз.
Аллоҳ таоло якка шахсларни бекордан-бекорга азобга гирифтор қилмайди. Шунингдек, айрим шаҳар-юртларни ҳам сабабсиз ҳалок этмайди. Бало ва офат ўша юрт аҳолисининг гуноҳлари фисқу фужурлари туфайли бўлади.
«Қачон бир шаҳарни ҳалок этишни истасак, унинг маишатпарастларини (итоатга) амр қиламиз».
Ҳар бир юртнинг маишатпарастлари бор. Улар каттакон амалдорлар ва ҳар хил нозу неъматга кўмилган кишилар тоифасидир. Ўша маишатпарастларнинг ихтиёрида молу дунё, нозу неъматдан ташқари, яна ҳукму амал, хизматчилар ва бошқа имкониятлар бўлади. Улар нимани хоҳласалар, шуни қиладилар. Дунёда фақат бизнинг айтганимиз бўлиши керак, деган фикрга бориб қоладилар. Фазилат, муқаддас нарса, гуноҳ ёки савоб каби тушунчалар уларнинг хаёлига ҳам келмайди. Кўнгиллари тусаган ишни қилишга ўрганиб қоладилар. Кўнгиллари эса, доимо фисқу фасодни, ҳаром маишатни тилайди. Аъёнлари шу даражага етишига томошабин бўлиб турган халқдан ҳам яхшилик кутилмайди. Бундай юрт ҳалок бўлишга сазовордир.
Шунинг учун ҳам:
«Қачон бир шаҳарни ҳалок этишни истасак, унинг маишатпарастларини (итоатга) амр қиламиз».
Ўша юртнинг каттакон, амалдор, аъёну зодагонларини Аллоҳнинг тоатига чақирамиз.
«...бас, улар у(шаҳар)да фисқ қилурлар».
Маишатпарастликка ўрганиб қолганлари учун тоат этишга бўйинлари ёр бермайди. Оддий кишилар дарҳол амрга бўйсунсалар ҳам, маишатпараст-амалдорлар итоатни мутлақо истамайдилар. Улар ўзларининг фисқу фасод ишларини қилаверадилар.
«Шунда унга «сўз» ҳақ бўлур».
Яъни, ўша юртга азоб сўзи ҳақ бўлиб, ҳалокатга учрайди.
«Бас, биз у(шаҳар)ни мутлақо вайрон қилурмиз».
Чунки, бундай юрт шунга лойиқдир. Бир юртда маишатпараст ва Аллоҳнинг амрига юрмайдиганлар ишбоши бўлиб туриши ўша юртнинг бузуқлигидан далолат беради.
Бу ояти каримани машҳур муфассир саҳобий ҳазрати Абдулоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу бошқача таъвил қилганлар. «Маишатпарастларини (итоатга) амр қиламиз» жумласини биз қавс ичида тушунтириш учун келтираётган (итоатга) сўзи оятда йўқлиги ва амрни исм эмас, феъл ўқиш мумкинлигидан у киши «маишатпарастларини амир қиламиз» деган маъно чиқарганлар. Яъни, қачон бир шаҳарни ҳалок этишни истасак, унинг маишатпарастларини унга амир-бошлиқ қилиб қўямиз. Ана энди улар амир бўлиб олиб, фисқу фасодни авжга чиқарадилар ва оқибатда ўша юртга азоб ҳақ бўлади.
Ҳаётий тажрибада бу икки таъвил ҳам учраб туради. Шунинг учун бу икки маъно бир-бирини тўлдириб келади.
Худди шу йўл ила,
              
17. Нуҳдан сўнг қанчадан-қанча асрларни ҳалок қилдик. Бандаларининг гуноҳларидан хабардор бўлиш ва уларни кўришда Роббинг Ўзи кифоя қилур.
Яъни, фисқу фасодга берилиб бузғунчилик қилган қавмларнинг ҳалокати янги одат эмас. Бу иш доимо бўлиб келган. Нуҳ даврида фисқу фасод туфайли барча одамларни ғарқ этиб, фақат Нуҳ ва унга иймон келтирганларни сақлаб қолган эдик. Аммо Нуҳдан кейинги асрларда ҳам гуноҳкорларни ҳалок этиб келдик. Ҳа,
«Нуҳдан сўнг қанчадан-қанча асрларни ҳалок қилдик».
Қаерда гуноҳлар кенг тарқалса, ўша ер аҳолиси ҳалокатга учратилади.
«Бандаларининг гуноҳларидан хабардор бўлиш ва уларни кўришда Роббинг Ўзи кифоя қилур».
Бошқа гувоҳ, хабарчи ёки кўрувчининг кераги йўқ.
        
18. Ким шошган(дунё)ни истаса, унга бу дунёда ирода қилган кишимизга нимани хоҳласак, шошилинч берурмиз. Сўнгра унга жаҳаннамни берурмиз. Унга хор ва қувғинга учраган ҳолда кирур.
Кимки бошқа нарсани хоҳламасдан, ушбу ўткинчи, беш кунлик дунё учун яшамоқчи бўлса, Аллоҳ унга бу дунё насибасини шошилинч тарзда беради. У киши бу дунёда керак нарсасига эришиб олади. Аммо охиратига ҳеч нарса қолмайди. Шунинг учун:
«Сўнгра унга жаҳаннамни берурмиз. Унга хор ва қувғинга учраган ҳолда кирур».
Улар бу дунё ҳой-ҳавасларига берилиб, шаҳват ва лаззат ортидан қувиб, ҳаётларини гуноҳ қилиш билан ўтказадилар. Энди жаҳаннамда ўша гуноҳларига яраша азоб чекадилар.
   
19. Ким охиратни истаса ва унга эришиш учун мўмин бўлган ҳолида керакли ҳаракатини қилса, бас, ана ўшаларнинг ҳаракатлари мақбулдир.
Демак, охират саодатига эришиш учун фақат уни исташ-хоҳлашнинг ўзи кифоя қилмас экан. Унга эришиш учун истак билан бирга иймон ва жиддий ҳаракатлар ҳам даркор экан. Истак билан бирга, энг аввал иймон керак, усиз ҳеч нарсага эришиб бўлмайди. Истак ва иймон бўлса-ю, керакли саъй-ҳаракат қилинмаса ҳам, натижа чиқмайди. Демак, охират саодатига эриштирувчи ишларни ҳам амалга ошириш керак. Яъни, одам охиратда яхши натижага эриштирадиган ишларни қилиши, охиратда жаҳаннамга дучор этадиган ишларнинг яқинига йўламаслиги лозим бўлади.
«...бас, ана ўшаларнинг ҳаракатлари мақбулдир».
Улар бу дунё ва охиратнинг саодатига эришадилар.
          
20. Барчага–манавиларга ҳам, анавиларга ҳам Роббингнинг атою неъматларидан чўзамиз. Роббингнинг атою неъматлари ман бўлган эмас.
Аллоҳ таоло бу дунё неъматларини барчага бераверади. У ҳамманинг розиқидир. Бергани билан неъмати камайиб қолмайди:
«Барчага–манавиларга ҳам, анавиларга ҳам Роббингнинг атою неъматларидан чўзамиз».
Барча бандаларга, яъни, охиратни истаган, иймонга келиб, ибодат қилиб, керакли саъй-ҳаракатларни қилганларга ҳам, дунёни истаб, иймонга келмай, исён қилиб, гуноҳкор бўлиб юрганларга ҳам Робингнинг атою неъматларидан берамиз.
«Роббингнинг атою неъматлари ман бўлган эмас».
Доимо барчага берилиб келган. Бу дунёнинг бутун матоҳи Аллоҳнинг наздида чивиннинг қанотича эмас. Асл саодат бу дунё неъматларига эришишда эмас.
      
21. Баъзиларини баъзиларидан қандай афзал қилиб қўйганимизга назар сол. Албатта, охират даражаси ва афзаллиги каттароқдир.
Бу дунёда баъзи одамларга кўпроқ неъмат тегса, бошқаларидан афзал бўлиб юраверадилар. Аммо бу ҳоллари ҳақиқий афзаллик, ҳақиқий юксак мартаба эмас.
«Албатта, охират даражаси ва афзаллиги каттароқдир».
Яъни, охиратнинг даража ва афзаллиги ҳақиқийдир. Чунки бу даража ва афзалликлар абадий қолажакдир. Ўзини билган одамлар ана ўша афзаллик ва ана ўша даражага эришиш учун ҳаракат қиладилар.
Ўтган оятларда Қуръони Карим энг тўғри йўлга ҳидоят қилиши, охират саодатига эришиш учун керакли саъй-ҳаракат қилиш лозимлиги умумий тарзда айтиб ўтилган эди. Эндиги келадиган оятларда ўша умумий гапларларнинг тафсилотига ўтилади:
     
22. Аллоҳ билан бирга ўзга илоҳни (шерик) қилма! Яна мазамматга учраб, чорасиз ўтириб қолмагин.
Аллоҳга ширк келтирмаслик, тавҳид ақидаси ҳамма ишларнинг бошидир. Оятда ана ўша асл масаладан сўз очилди. Ширк келтирмаслик қаттиқ тайинланди. Шу билан бирга, ширк келтиришнинг оқибати нима бўлишидан огоҳлантириб ҳам қўйилди. Кимки, Аллоҳга ширк келтириб, Ундан ўзгани илоҳ деб эътиқод қиладиган бўлса, мазамматга учраб, чорасиз ўтириб қолиши, ёрдамчи топа олмаслиги эслатиб қўйилди.
 
23. Роббинг фақат Унинг Ўзигагина ибодат қилишингни ва ота-онага яхшилик қилишни амр этди. Агар ҳузурингда уларнинг бирлари ёки икковлари ҳам кексаликка етсалар, бас, уларга «уфф» дема, уларга озор берма ва уларга яхши сўз айт!
Олдинги оятда Аллоҳга ширк келтиришдан қайтарилган бўлса, бу оятда ягона маъбудга–Аллоҳ таолонинг Ўзигагина ибодат қилишга амр этилмоқда. Ундан сўнг бевосита ота-онага яхшилик қилиш буюрилмоқда.
«Роббинг фақат Унинг Ўзигагина ибодат қилишингни ва ота-онага яхшилик қилишни амр этди».
Бу Аллоҳнинг бандаларига амри, буйруғи, фармонидир, бу бандаларнинг ихтиёрига ташлаб қўйилган иш эмас. Хоҳласа қилиб, хоҳламаса қилмайдиган ҳаваскорлик ҳам эмас. Қариб ҳеч нарсага ярамай қолганда юзланадиган кўнгил ҳуши ҳам эмас. Бу амр Аллоҳ таолонинг қатъий ва ўзгармас буйруғи. Бу буйруқни бажариш ҳар бир банданинг бурчи.
Аллоҳнинг ибодатидан кейинги келадиган иш ота-онага яхшилик қилишдир. Бу ҳам Аллоҳнинг амри. Аллоҳ таоло ўзига ибодат қилишга чақирган амрдан кейинроқ ота-онага яхшилик қилишни таъкидламоқда. Бу ҳол, ўз навбатида, Исломда ота-онанинг ҳаққи қанчалик улуғ эканини кўрсатади.
«Агар ҳузурингда уларнинг бирлари ёки икковлари ҳам кексаликка етсалар, бас, уларга «уфф» дема».
Бу жумланинг «уфф» сўзига боғлиқ икки хил маъноси бор. Бир маъноси-ота-онага ёмон сўз айтиб, беҳурмат қилма, дегани бўлса, иккинчи маъноси-ота-онанг олдида «уфф» дема, улар болам оғир ҳолга тушибди, деб озорланадилар, деганидир.
«...уларга озор берма ва уларга яхши сўз айт!»
Ота-онангга ҳеч бир озорни раво кўрма! Қандай яхши сўз бўлса, ўшани ота-онангга раво кўр!
             
24. Икковларига меҳрибонлик ила хокисорлик қанотингни паслат ва «Роббим, алар мени кичикликда тарбия қилганларидек, уларга раҳм қилгин», деб айт.
Фарзанд ота-онанинг ҳузурида ўзини қанчалик хокисор тутса, шунчалик яхши. У ўз раҳматини хокисорлик ила ота-онасига пастлатиб, пояндоз қилса ҳам оз. Шу билан бирга, доимо уларга Аллоҳ таолодан раҳм-шафқат тилаб дуо қилиб туриши лозим.
Ота-онани ҳурматлаш, эъзозлаш масаласида ҳеч бир тузум ёки тарбия воситаси Исломга тенг ҳам, яқин ҳам кела олмайди. Ота-онанинг ҳурмати, фарзанд устидаги ҳаққи тўғрисидаги оятлар, ҳадислар, исломий ҳикматлар, мусулмонлар ҳаётидаги тажрибалар, дунё тарихида бу борада мисли кўрилмаган олиймақом нарсалар эканлиги маълум ва машҳурдир.
Ҳофиз Абу Бакр ал-Баззор Бурдайдадан, у киши ўз оталаридан қилган ривоятда қуйидагилар келтирилади: «Бир одам зиёратда онасини кўтариб юриб тавоф қилдираётган экан.  У Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан:
«Онамнинг ҳаққини адо қилдимми?», деб сўрабди. Шунда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Йўқ, бир оҳ тортишининг ҳаққини ҳам адо қилганинг йўқ», деган эканлар.
     
25. Роббингиз, сизнинг дилингиздаги нарсани ҳам ўта билгувчидир. Агар аҳли солиҳлардан бўлсангиз, албатта, У сертавбалар учун сермағфиратдир.
Ўтган оятларда зикр қилинган нарсаларнинг ҳаммаси дилга боғлиқ бўлгани учун ҳам ушбу оятда:
«Роббингиз, сизнинг дилингиздаги нарсани ҳам ўта билгувчидир», деб ниятдаги нарсалар ҳам, улардан келиб чиқадиган гап-сўз ва амаллар барчаси Аллоҳ таолога қайтишининг хабари берилмоқда. Демак, дилдаги нарсани яхшилаш лозим экан. Дилда нима борлигини Аллоҳ билиб тургандан кейин, сиртда бошқа, ичда бошқа бўлиш фойда бермас экан.
«Агар аҳли солиҳлардан бўлсангиз, албатта, У сертавбалар учун сермағфиратдир».
Кишининг қалби салоҳиятли бўлса, иши яхши бўлаверади. Сертавба кишилар, яъни, билмасдан хато қилиб қўйиб, ўша заҳоти тавбага шошилувчи зотлар учун Аллоҳнинг тавба эшиги очиқ, дарҳол тавбаларини қабул қилади.
Кейинги оятларда ота-оналардан кейин яхшилик қилиш лозим бўлган тоифадаги кишилар ҳақида сўз кетади:
             
26. Қариндошга ҳаққини бер! Мискинга ва кўчада қолганга ҳам. Исрофгарчиликка мутлақо йўл қўйма.
Қуръони Карим ота-онанинг фарзанддаги ҳаққини баён қилибгина қолмай, қариндошларнинг ҳам бир-бирларида ҳаққи борлигини билдирмоқда. Имкони бор, ўзига тўқ кишида ночор, ёрдамга муҳтож қариндошларнинг ҳаққи бор. Бу ҳақ уларга Аллоҳ томонидан берилган. Бой-бадавлат киши ўз қариндошларига ёрдам берганида, миннат ёки фазлини кўрсатиш учун эмас, балки Аллоҳ амрини адо этиш, Аллоҳ белгилаган ҳақни бериш учун иш қилган бўлади. Шунингдек, ночор қариндош ўзининг бой-бадавлат қариндошидан бирор нарса олганда, унинг олдида хору зор бўлиб эмас, Аллоҳ унга белгилаган ҳақни олаётганини тушуниб, ўзини эркин тутиб олади. Шунингдек:
«Мискинга ва кўчада қолганга ҳам» ҳаққини адо эт.
«Мискин»–ҳаёт ўтказишда моддий жиҳатдан қийналиб қолган камбағал одам.
«Кўчада қолган»–юртида бой-бадавлат бўлса ҳам, сафарда турли сабабларга кўра ночор иқтисодий ҳолга тушиб қолган шахс. Мана шу тоифадаги кишиларнинг ҳам бой-бадавлат мусулмоннинг молу мулкида Аллоҳ тайин қилган ҳаққи бор. Қуръони Карим бой-бадавлат кишиларга ота-она, қариндош, мискин ва кўчада қолганларга қўлларидаги молу мулкдан сарфлашни амр қилиш билан бирга,:
«Исрофгарчиликка мутлақо йўл қўйма», демоқда.
Ислом нуқтаи назарида, исрофгарчилик-ноҳақ, ҳаром-хариш йўлларга мол-дунё сарфлашдир. Агар инсон бору йўғини ҳақ йўлда сарф қилиб битирса ҳам, исрофга йўл қўйган ҳисобланмайди. Аммо ноҳақ ишга, ҳаром-харишга арзимаган пул сарфласа ҳам, исрофгарчиликка йўл қўйган бўлади.
                
27. Албатта, исрофчилар шайтонларнинг биродарлари бўлганлар. Шайтон эса, Роббига ўта ношукр бўлгандир.
Исрофчилар неъматнинг қадрига етмайди, унга шукр этмайди. Агар шукр этса, ўшани исроф қилмасди, неъмат берувчи зотнинг розилиги йўлида сарф этган бўларди. Исрофчилар ношукр бўлганидан ўзларига берилган неъматни ботилга, ноҳаққа, ҳаром-харишга, маъсият ва ёмонликка сарф қилади. Улар бу борада шайтонга биродар бўлади. Шайтон эса, ношукрликда донғи кетгандир. Албатта, шайтонга биродар бўлган исрофчиларнинг бошига ҳам ўз биродарлари шайтони лаъиннинг бошига тушган бало-офатлар тушиши турган гап.
              
28. Агар улардан Роббингдан раҳмат талаб қилган ҳолда юз ўгирадиган бўлсанг, бас, уларга мулойим сўз айтгин.
Яъни, қўлингда берадиган нарсанг бўлмаса, ота-она, қариндош, мискин ва йўлда қолганларга моддий ёрдам бера олмай юз ўгирадиган бўлсанг, Роббингдан келажакда сенга ҳам ризқ-рўз–раҳмат талаб қилган ҳолда уларга ширин сўз айт. «Ўзимда ҳеч вақо йўқ-ку, сенларга нимани берар эдим! Бошимни айлантириб келаверасанларми?!», каби қўпол сўзларни айтиш яхши эмас. «Кечирасизлар, ҳозир бир оз қўлим қисқароқ бўлиб турувди, Аллоҳнинг раҳматидан умидвормиз, бизга ҳам неъматидан бериб қолса, инша Аллоҳ, сизларга ҳам берамиз», каби ширин сўзлар айтиш керак.
        
29. Қўлингни бўйнингга боғлаб олма. Уни бир йўла ёзиб ҳам юборма. Яна маломат ва ҳасратда ўтириб қолмагин.
Исрофгарчиликдан қайтаргандан сўнг ушбу оятда пулу мол сарфи аслида қандай бўлиши кераклиги баён қилинмоқда.
«Қўлингни бўйнингга боғлаб олма».
Яъни, бахил бўлма. Оятда бахиллик жуда ҳам ажойиб бир тамсил ила васф қилинмоқда. Қўлини бўйнига боғлаб олган одам ҳеч қачон ҳамёнига қўл сола олмайди ва ундан пул олиб, бировга нафақа бера билмайди. Демак, бахил одам кутилмаганда ҳамёнимга қўл солиб, бировга пул бериб юбормай, деб қўлини бўйнига боғлаб олган кишига ўхшатилмоқда.
«Уни бир йўла ёзиб ҳам юборма».
Яъни, қўлингни бир йўла ёзиб, бору бурдингни бошқаларга бериб тугатиб ҳам қўйма.
«Яна маломат ва ҳасратда ўтириб  қолмагин».
Ўйламасдан борини беҳуда сарфлаб, сариқ чақасиз қолган одам маломатга учрайди. Уни ҳамма маломат қилади. Нотўғри ва ноўрин тасарруфини қоралайди. Шунингдек, вақт ўтгандан кейин, унинг ўзи ҳам қилган ишига пушаймон бўлиб, ҳасрат-надомат чекади. Исломда ҳар бир нарса тавозин ила меъёрида қилиш тавсия этилади. Бир нарсани жуда ошириб ҳам юборилмайди ёки, аксинча, жуда йўқ даражага ҳам тушуриб қўйилмайди. Балки ўртача меъёрида адо этилади.
Кейинги оятда ўша меъёрида тасарруф қилишга амр этаётган зотнинг Ўзи ризқ берувчи ҳам эканлиги баён қилинади:
         
30. Албатта, Роббинг ризқни кимга хоҳласа, кенг қилур ёки тор қилур. Албатта, У бандаларидан хабардор ва кўргувчи зотдир.
Кишилардан баъзиларининг ризқини кенг, бой-бадавлат қилгувчи ҳам, баъзиларининг ризқини кесиб, камбағал-бечора қилгувчи ҳам Аллоҳ таолонинг Ўзи. Ўша Аллоҳ таолонинг Ўзи берган тавозин ила сарф қилишни амр этмоқда.
«Албатта, У бандаларидан хабардор ва кўргувчи зотдир».
Кимнинг ризқини кенг қилган бўлса, хабардорлик ила ва кўриб-билиб қилган. Кимнинг ризқини тор этган бўлса ҳам, хабардорлик ила кўриб-билиб туриб амр этган. Унинг амрини бажарган кам бўлмайди.
Аллоҳ таолонинг Ўзи ризқ берувчи бўлгач, кимга хоҳласа, кўп, кимга хоҳласа, оз ризқ беради:
    
31. Болаларингизни фақирликдан қўрқиб ўлдирманг. Биз уларни ҳам, сизларни ҳам ризқлантирамиз. Албатта, уларни ўлдириш катта хатодир.
Жоҳилият даврида арабларда фақирлик ва очликдан қўрқиб фарзандни тириклай кўмиб юбориш одати бор эди. Ҳозирги замон жоҳилиятида ҳам очлик ёки кўп сарф-ҳаражатдан қочиб фарзандни туғмаслик, битта ёки иккитадан орттирмаслик одати кенг тарқалган. Бу, аввало, эътиқод бузуқлигига бориб тақалади. Аллоҳга иймони йўқ ёки бузуқ ақидадаги, Аллоҳ ҳаммага ризқ беришга қодирлигини инкор этадиган одамгина фақирликдан қўрқиб, ўз болаларини ўлдириши мумкин.
«Албатта, уларни ўлдириш катта хатодир».
Катта гуноҳдир. Аллоҳнинг розиқ эканлигига иймон келтирмасликдир.
Болани ўлдирмаслик ҳақидаги амрдан сўнг зино қилмаслик ҳақидаги фармон келади:
            
32. Ва зинога яқинлашманглар. Албатта, у фоҳиша иш ва ёмон йўлдир.
Оятда «зино қилманглар» эмас, балки «зинога яқинлашманглар», дейилмоқда. Бу дегани, зино қилманглар, дегандан кўра қаттиқроқдир. Мўмин-мусулмон одам зино қилиш тугул, унинг яқинига ҳам йўламаслиги керак. Зинога олиб борувчи нарсалардан ҳам узоқда бўлиши лозим. Чунки:
«Албатта, у фоҳиша иш ва ёмон йўлдир».
Аллоҳ таоло мўмин-мусулмонларни барча фоҳиша ишлар ва ёмон йўллардан қайтарган. Энди ҳам фоҳиша иш, ҳам ёмон йўл бўлган зинодан қайтармоқда. Мўмин-мусулмонлар бу ишнинг нақадар хатарли эканини тушуниб етмоқлари ва ундан қайтмоқлари лозим.
Уламоларимиз зинодан қайтариш ҳақидаги ушбу оятни, олдинги фарзандларни ўлдирмаслик ҳақидаги оятдан кейин ва ноҳақ одам ўлдиришдан қайтарган оятдан олдин келиши бежиз эмас, деган фикрни олға сурганлар. Чунки, зино ҳалол-пок йўл билан сарфланса, фарзандлар пайдо бўладиган моддани беҳуда, ҳаром йўлда сарф қилишдан иборатдир. Зинокор иложи борича ушбу ҳаром алоқа туфайли бола бўлиб қолмаслигига уринади. Мабодо бола бўлиб қолса ҳам, уни туғилишидан олдин ёки кейин ўлдиради. Агар зинодан бўлган бола ҳаётга келса ҳам, ҳаромдан бўлгани учун жамиятда тирик ўлик бўлиб юради.
Шу билан бирга, зино жамиятга ҳам катта зарарлар келтиради, бора-бора уни ҳалок қилиши мумкин. Қадимдан зинога мубтало бўлган жамият ва давлатлар ҳалокатга учраб келган.
Энди умуман ноҳақдан одам ўлдириш мумкин эмаслиги баён қилинади:
    
33. Аллоҳ (ўлдиришни) ҳаром қилган жонни ўлдирманг. Магар ҳақ ила бўлса, майли. Кимки мазлум ҳолида ўлдирилса, унинг валийсига ҳақ берганмиз. Бас, у ўлдиришда исроф қилмасин. Албатта, у нусрат берилган одамдир.
Исломда ҳар бир тирик жон, айниқса, одам боласининг жони юқори қадрланади. Жонни ҳаммага Аллоҳ берган ва уни олишга ҳам фақат Аллоҳ таолонинг Ўзигина ҳақлидир. Шунинг учун ҳеч кимнинг бировни ўлдиришга ҳаққи йўқ.
Исломда шаръий ҳукм ила, жонни ўлдиришга уч ҳолатда ҳукумат йўли билан, рухсат берилади. Яъни, бу ишни ҳар ким ўзича эмас, балки исломий ҳукумат йўлга қўйган услуб ила амалга оширади.
Биринчи ҳолатда: одам ўлдирган қотилни ундан қасос олиш учун ўлдирса бўлади.
Иккинчи ҳолатда: оилали одам зино қилса, зинонинг жазоси сифатида ўлдирилади.
Учинчи ҳолатда: диндан қайтган муртадни ҳам ўлимга ҳукм қилинади.
Яна бошқа бир ҳолат борки, унда ҳукумат ё ўлдиришга, ёки бошқа жазо беришга ҳақли. Бу жазо муҳорибларга, яъни, қуролли ҳолда уюшиб, элу юртнинг, халқнинг тинчини бузиб, талон-тарож билан шуғулланган одамларга белгиланган жазо бўлиб, уларни ўлдириш, осиш, қўл оёқларини қарама-қарши томонидан кесиш ёки сургун қилиш мумкин. Ҳукумат шароитга қараб мазкур жазолардан бирини танлайди. Бошқа ҳолатларда одам ўлдириш ҳаром ҳисобланади. Мабодо ушбу улкан гуноҳ содир этилиб, биров ноҳақдан ўлдирилса, унинг валийсига-эгасига ҳақ берилади.
«Кимки, мазлум ҳолида ўлдирилса, унинг валийсига ҳақ берганмиз».
Яъни, мусулмонлардан ким ноҳақдан ўлдирилса, ўша ўликнинг валийсига-эгасига қасос олиш ҳаққини берганмиз. У ўлдирилган шахснинг эгаси сифатида, хоҳласа, қасос олиб, қотилни ҳам ўлдиришни талаб қилиши, хоҳласа, хун олиб, қотилни ўлдирмай қўйиши, хоҳласа, умуман, афв қилиб юбориши мумкин.
«Бас, у ўлдиришда исроф қилмасин».
Яъни, ўлган бир одамнинг ўрнига икки ёки ундан кўпроқ одамни ўлдирмасин. Ёки қотилни қийнаб, ҳаддан ташқари азоблаб ўлдирмасин. Қотил марҳумни қандай қилиб ўлдирган бўлса, уни ҳам шундай қилиб ўлдирсин. Зотан, «қасос» сўзининг луғавий маъноси ҳам бировнинг қилганига ўхшатиш демакдир.
«Албатта, у нусрат берилган одамдир».
Яъни, марҳумнинг валийси Аллоҳ томонидан нусрат берилган одамдир. Аллоҳ унга қасос олиш ҳуқуқини бериб қўйибди. Шунинг ўзи катта гапдир. Ҳаддан ошиш яхши эмас.
Кишиларнинг жонига тажовуз қилиш ман қилинган иш эканлиги айтиб бўлингандан кейин, уларнинг молига тажовуз қилиш ҳам ҳаром экани таъкидланади:
 
34. Етимнинг молига, токи у балоғат ёшига етгунча, яқинлашманглар. Магар яхшилик ила бўлса, майли. Аҳдга вафо қилинглар. Албатта, аҳд масъул бўлган ишдир.
Исломда ҳар бир кишининг жони каби, моли ҳам бедахлдир. Ҳаётда кўпроқ етимлар ҳақига хиёнат учраб тургани учун ҳам оятда уларнинг молига ёмон ният билан яқинлашишдан қайтарилмоқда.
«Етимнинг молига, токи у балоғат ёшига етгунча, яқинлашманглар. Магар яхшилик ила бўлса, майли».
Кишиларнинг молига, умуман, ёмон ният ила яқинлашиб бўлмайди. Етим молига эса, у балоғатга етгунча, мутлақо яқинлашиш мумкин эмас. Чунки бу вақтда ёш етим бола ўзини ҳам, молини ҳам ҳимоя қила олмайди. Шунинг учун уларни ва молларини шариат алоҳида эътибор билан муҳофаза этади.
«Магар яхшилик ила бўлса, майли» дегани, етимнинг молини яхши ният билан кўпайтирса ёки ҳомий у молни етимнинг ўзига сарфласа ёхуд ҳомий ўзи сарфлаб кейин жойига қайтариб қўйса, шу мақсадда яқинлашса, бўлади, деганидир. Бу ишларда Ислом жамияти масъулдир.
«Аҳдга вафо қилинглар. Албатта, аҳд масъул бўлган ишдир».
Аҳдга вафо қилишга Ислом дини қанчалик катта аҳамият беришини ўтган сура ва ояти карималарда кўриб ўтганмиз. Аҳдга вафо қилишлик якка шахслар ва жамоалар орасидаги ўзаро ишонч, ўзаро тушуниш ва ҳамкорликнинг асосидир. Исломда якка шахслар, жамоалар, халқлар ва давлатлар орасида аҳдга вафо қилишга алоҳида эътибор берилади. Аҳдга вафоли бўлишда инсоният тарихида ҳеч ким мусулмонларга тенг келган эмас.
Аҳдга вафо қилишдан кейинги оятда ўлчаш ва тортишни тўлиқ қилиш масаласига ўтилади:
 
35. Ўлчаган чоғингизда тўлиқ ўлчанг ва тўғри тарози ила тортинг. Ана ўша яхшидир ва оқибати гўзалдир.
Олди-берди чоғида ўлчашни тўғри олиб бориш, бирор нарсани тортиб беришда адолат тарозуси ила тортиш аҳдга вафо қилишнинг кенг тарқалган кўринишларидан биридир. Кишилар ўртасидаги таомилда доимо мавжуд омилдир. Тўғри ўлчаб, тўғри тортиш омонатдир; қалб поклигининг аломатидир; ўзаро ишончга боғлиқ нарсадир; хайр-барака омилидир.
Бу соҳада ҳам ҳеч ким мусулмонларга тенг келган эмас. Чунки, бу ишларни Қуръони Карим ва ҳадиси шариф шунчалик кўп тарғиб қилганки, мусулмонлар уни эътиқодларининг бир қисмига айлантириб олишган. Кейинги асрларда Исломнинг кўпгина юртларда кенг тарқалишига айнан мусулмон савдогарларнинг тўлиқ ўлчовлари, тўғри тортишлари, бировнинг ҳақига хиёнат этмасликлари, омонат ила муомала қилишлари сабаб бўлган. Умрида бундай гўзал ахлоқни, омонатли, ҳалол-пок кишиларни кўрмаган турли халқлар вакиллари мусулмон савдагорлардан ушбу адолатли муомалаларни кўриб гуруҳ-гуруҳ бўлиб бу гўзал шарофатларнинг манбаи бўлган Ислом динига кира бошлаганлар.
Кейинги оятда тилни ва дилни тўғрилашга амр қилинади:
     
36. Ўзинг билмаган нарсага эргашма! Албатта, қулоқ, кўз ва дил-ана ўшалар, масъулдирлар.
Ислом ҳар бир нарсани илмий асосда олиб боришга даъват қилади. Билмаган нарсадан четда бўлишга чақиради.
«Ўзинг билмаган нарсага эргашма!»
Ҳар бир нарсани очиқ-ойдин ва аниқ билиб олгачгина унга ишониш ва у ҳақда ҳукм чиқариш керак. Гумон билан, бировнинг гапига ишониб, турли ноаниқ ишораларга суяниб ҳукм чиқариш мусулмонларга хос эмас. Билган нарсасини борича етказиш ҳам омонатдир. Қулоқ нима гапни эшитса, хиёнат қилмай, ўша гапни аниқ етказиш керак. Кўз бир нарсани кўрса, ўша кўриб-билган нарсага хиёнат қилмай, у ҳақда очиқ-ойдин маълумот бериши керак. Шунингдек, дил нимани идрок этса, ўша нарсани аниқлик билан етказмоғи зарур. Бу аъзоларнинг билган, идрок этган ҳар бир нарсаси илмий омонат саналади. Омонатга хиёнат қилмаслик катта масъулият ҳисобланади. Кўз ҳам, қулоқ ҳам, дил ҳам ҳар бир нарсадан масъулдир. Бу дунёда бўлмаса, у дунёда, албатта, масъулдир. Охиратдаги ана ўша масъулият, айниқса, мусулмонларни илмий омонатга ҳеч хиёнат қилмасликка ундаган. Улар доимо билгани ҳақида тўғри маълумотлар берганлар. Ушбу ояти каримага ўхшаш оятлар, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари уларни доимо илмий омонатга хиёнат қилмай тўғри маълумотлар беришга чорлаб келган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларининг бир ҳадисларида: «Гумондан эҳтиёт бўлинглар, чунки гумон энг ёлғон сўздир», деганлар.
            
37. Ер юзида кибру ҳаво ила юрма! Албатта, сен зинҳор ерни тешиб юбора олмайсан ва зинҳор бўйда тоғларга ета олмайсан!
Қуръони Карим кишиларни тавозуъли, камтар бўлишга чақиради. Кибру ҳаво, мутакаббирлик мусулмон одамга тўғри келмайди. Бу сифатлар иймонли, Аллоҳнинг улуғлигини ҳис этган ҳар бир инсон учун ётдир. Ўзининг ожиз бандалигини унутган шахсгина ер юзида кибру ҳаво ила юради. Лекин кибру ҳаво билан қаерга ҳам борарди? Нима ҳам қўлидан келарди? Қуръони Карим таъбири билан айтганда, ерни тешиб юборармиди ёки бўйи тоғларга етиб қолармиди? Ҳеч нарса бўлмайди. Бекорга овора бўлгани қолади, холос.
             
38. Буларнинг барча ёмони Роббининг ҳузурида хуш кўрилмагандир.
Яъни, юқоридаги оятларда зикр қилинган нарсаларнинг ёмонлари Аллоҳ севмаган ишлардир.
             
39. Ушбулар Роббинг сенга ваҳий қилган баъзи ҳикматлардир. Аллоҳ билан бирга ўзга илоҳ қилма. Яна жаҳаннамга маломат қилинган ва қувилган ҳолингда ташланмагин.
Ушбу оятлар мажмуаси бошида ҳам Аллоҳга ширк келтирмаслик ҳақида таъкид келган эди. Сўнгида ҳам худди шундай таъкид келмоқда. Тавҳид ақидаси нақадар зарурий эканини шундан ҳам билиб олса бўлади. Ширк келтириш энг нотўғри иш, улкан зулмдир.
Аллоҳга ширк келтириш, Унинг боласи бор, шериги бор, деб эътиқод қилиш қанчалик ёмонлигини келгуси оятлар баён қилади:
                
40. Роббингиз сизларга ўғилларни хос қилиб бериб, фаришталарни Ўзига қиз қилиб олдими? Албатта, сизлар зўр гапни айтмоқдасизлар.
Араб мушриклари қиз фарзандни ҳеч ёқтирмас эдилар. Бошқа оятларда зикр қилинганидек, улардан қиз кўргани қаттиқ хафа бўлиб, юзи қорайиб кетар эди. Қиз фарзанди бўлишини ўзига ор деб биларди. Шунинг учун кўпинча қиз фарзандларни тириклайин кўмиб юборар эдилар.
Ақида бузуқлиги нималарга олиб боришини қарангки, қиз фарзанд тўғрисида шунчалар салбий эътиқодда бўла туриб, араб мушриклари, фаришталар Аллоҳнинг қизлари, деб эътиқод қилишар эди. Ояти каримада уларнинг мазкур нотўғри ақидалари инкор этилмоқа. Уларга инкор хитоби ила:
«Роббингиз сизларга ўғилларни хос қилиб бериб, фаришталарни ўзига қиз қилиб олдими?» дейилмоқда.
Ўғилни ҳам, қизни ҳам Аллоҳнинг ўзи беради. Лекин мушриклар, қўлларидан ҳеч нарса келмаса ҳам, ўзларича, ўғилларни ўзларига, қизларни Аллоҳга, деб ҳукм чиқарадилар.
«Албатта, сизлар зўр гапни айтмоқдасизлар».
Сизларнинг бу гапларингизнинг ёмонлиги зўр гапдир, одобсизлиги зўр гапдир, журъати зўр гапдир, уйдирмалиги зўр гапдир, гуноҳи зўр гапдир.
         
41. Батаҳқиқ, Биз бу Қуръонда эслашлари учун баён қилдик. Лекин бу уларга нафратдан ўзгани зиёда қилмас.
Қуръонда мушрикларга эслатма бўлиши учун турли ваъз, насиҳат ва мисоллар баён қилинди. Лекин мушриклар бу ваъз, насиҳат ва мисолларни, Қуръон оятларини эшитган сари ундан қочадилар, нафратланадилар. Улар ўзларининг ботил ақидаларидан ажраб қолишдан қўрқиб шундай этадилар. Чунки, уларнинг ниятлари яхши эмас.
      
42. Сен: «Агар, улар айтганидек, У билан бирга бошқа илоҳлар бўлганида, улар Арш эгаси томон йўл излардилар», деб айт.
Бу оят мушрикларнинг Аллоҳдан бошқа ибодатга сазовор турли илоҳлар бор, деган даъволарига раддиядир. Фаразан, мушриклар айтаётганидек, Аллоҳ таоло билан бирга бошқа илоҳлар бўлса эди, ўша илоҳлар Арш эгаси бўлмиш Аллоҳ томон, Унга яқинлашаман деб ёки Унинг мулкига соҳиб бўламан, деб йўл излаган бўлар эдилар.
                   
43. У зот улар айтаётган нарсадан пок ва ниҳоятда олийдир.
Аллоҳнинг ҳеч қандай шериги йўқ. Аллоҳдан ўзга ибодатга сазовор ҳеч қандай зот йўқдир. У шундай зотдирки:
    
44. Унга етти осмону ер ва улардаги кимсалар тасбиҳ айтур. Унинг ҳамди ила тасбиҳ айтмаган ҳеч бир нарса йўқ. Лекин уларнинг тасбиҳини англамайсизлар. Албатта, у ҳалийм ва сермағфират зотдир.
Араб тилида тасбиҳ айтиш «Аллоҳни поклаб ёд этиш» маъносини англатади. Ушбу ояти карима бутун борлиқ, барча мавжудот Аллоҳ таолони айбу нуқсондан поклаб тасбиҳ айтишини таъкидламоқда.
«Унга етти осмону ер ва улардаги кимсалар тасбиҳ айтур».
Аллоҳ таолога етти осмон ҳам тасбиҳ айтади. Ер ҳам тасбиҳ айтади. Ўша етти осмону ердаги кимсалар ҳам тасбиҳ айтади, поклаб ёд этади.
«Унинг ҳамди ила тасбиҳ айтмаган ҳеч бир нарса йўқ».
Борлиқдаги ҳамма нарса Аллоҳга ҳамду сано ва тасбиҳ айтади. Уларнинг ҳар бири ўзига хос услуб ва ўз тили ила айтади.
«Лекин уларнинг тасбиҳини англамайсизлар».
Эй инсонлар, сизлар ғафлатда бўлганингиз учун, эътиборсиз бўлганингиз учун борлиқдаги мавжудотларнинг Аллоҳ таолога ҳамду сано ва тасбиҳ айтишларини англамайсизлар.
«Албатта, У ҳалийм ва сермағфират зотдир».
Ҳалиймлигидан, бутун мавжудот уни поклаб ёд этиб турганда, ожиз инсон ширк келтирса ҳам, уни дарҳол азобламайди, қўйиб қўяди. Сермағфиратлигидан, шунча беодоблик ва гуноҳ қилса ҳам, тавба этган бандаларини мағфират қилаверади.
Ўтган оятлардан бирида Аллоҳнинг баёни мушрикларга нафратдан ўзгани зиёда қилмаслиги ҳақида сўз кетган эди. Келаси оятларда ўша ҳолнинг сабаблари ва тафсилоти келади:
           
45. Қачон Қуръон қироат қилсанг, сен билан охиратга иймон келтирмайдиганлар орасида кўринмас парда қилурмиз.
Ана ўша кўринмас парда уларни Қуръонга ишонишдан тўсиб туради. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони Каримни тиловат қилганларида, Қурайшнинг бошлиқлари тинглашарди. Аммо ундан таъсирланиб қолмаслик учун турли чораларни кўриш, сунъий тўсиқлар пайдо қилишга уринишар эди. Бу ҳақда энг машҳур Ислом тарихчиларидан бири, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам сийратлари ҳақидаги дастлабки китоблардан бирининг соҳиби Ибн Исҳоқ аз-Зухрийдан қуйидагиларни ривоят қилади: «Иттифоқо, бир кечада Абу Суфён ибн Ҳарб, Абу Жаҳл ибн Ҳишом ва Бани Заҳро қабиласининг шартномадоши ал-Ахнас ибн Шурайқлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз уйларида намоз ўқиётганларида қулоқ солиш учун чиқибдилар. Улардан ҳар бири алоҳида-алоҳида ўтириб тинглабди. Бир-биридан хабари йўқ экан. Кечаси билан у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга қулоқ солиб, тонг отганда тарқалишибди. Йўлда учрашиб қолиб бир-бирини маломат қилишибди. Бир-бирларига, энди қайта келмайлик, эси паст одамларимиз кўриб қолсалар, кўнгилларига баъзи шубҳалар тушишига сабаб бўламиз, дейишибди-да, тарқалиб кетишибди. Иккинчи кечаси эса, улардан ҳар бири яна ўз жойига келиб, яна кечаси билан (Қуръон) эшитиб чиқибди. Тонг отганда қайтиб кетаётиб йўлда учрашиб қолишибди ва яна бир-бирларига аввалги гапларни айтишибди. Учинчи кечаси ҳам келиб, туни билан (Қуръон) эшитиб чиқишибди. Тонг отганда қайтиб кетаётиб, яна аввалги ҳол такрорланибди. Бир-бирларига: «Қайтиб келмасликка аҳд қилмагунимизча тарқамаймиз», дейишибди. Сўнгра аҳдлашиб тарқалишиб кетибди.
Кундузи ал-Ахнас ҳассасини қўлига олиб Абу Суфён ибн Ҳарбнинг уйига борибди ва унга:
«Эй Абул Ҳакам, Муҳаммаддан эшитганларинг ҳақида фикринг нима?» дебди. Абу Суфён:
«Нима эшитдим? Биз Бани Абду Маноф билан шараф талашганмиз. Улар ҳам кишиларга таом берганлар. Биз ҳам берганмиз. Улар улов бердилар. Биз ҳам улов бердик. Улар хайри-эҳсон бердилар. Биз ҳам бердик. Ҳамма тиз тушиб, пойгага қўйилган икки отдай бўлиб қолди. Шунда улар: «Биздан Пайғамбар бор, унга осмондан ваҳий келади», дедилар. Биз буни қачон идрок қиламиз? Аллоҳга қасамки, биз ҳеч қачон унга иймон ҳам келтирмаймиз, уни тасдиқ ҳам қилмаймиз», деди. Ал-Ахнас унинг олдидан туриб кетди».
Эҳтимол, ушбуга ўхшаш номаъқул ўй-фикр ва тасаввурлар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръон тиловат қилаётганларида у киши билан охиратга иймон келтирмайдиганлар орасида кўринмас парда бўлгандир.
    
46. Ва қалбларига уни англамасликлари учун ғилоф қилдик ва қулоқларини кар қилдик. Қачон сен Қуръонда Роббингнинг ёлғиз Ўзини зикр қилсанг, улар ортларига ўгирилиб қочурлар.
Яъни, охиратга иймон келтирмайдиган ўша мушриклар Қуръонни англамасликлари учун уларнинг қалбларига ғилоф қилдик. Ўша ғилоф туфайли Қуръон уларнинг қалбларига етиб бормайди. Қулоқларини ҳам оғир, эшитмайдиган қилиб қўйганмиз, улар Қуръонни ибрат қулоғи билан эшита олмайдилар.
«Қачон сен Қуръонда Роббингнинг ёлғиз Ўзини зикр қилсанг, улар ортларига ўгирилиб қочурлар».
Улар Қуръон эшитиб тавҳидга юрсалар мансабларидан, жоҳилий обрў-эътиборларидан айрилиб қолишларидан қўрқиб ортга қараб қочадилар.
          
47. Биз улар нима сабабдан тинглаётганларини, улар сени тинглаётганларида ўзаро пичирлашаётганларини, золимларнинг: «Сизлар сеҳрланган кишига эргашяпсиз, холос», деганларини ҳам яхши билурмиз.
Уларнинг нима учун Қуръон тинглаётганларини яхши биламиз. Улар Қуръондан манфаат олиш, ҳидоят топиш учун эмас, масхара қилиш, айб топиш учун эшитадилар.
«Улар сени тинглаётганларида, ўзаро пичирлашаётганларини» ҳам яхши биламиз.
Пичирлашлари ҳам яхшилик учун эмас. Улар ёмонлик, куфр, ширк йўлида пичирлашадилар.
«Золимларнинг: «Сизлар сеҳрланган кишига эргашяпсиз, холос», деганларини ҳам яхши билурмиз».
Бу гапларининг ўзиёқ уларнинг Қуръондан таъсирланаётганларини билдириб турибди. Ўша таъсирни сезганларидан, нима дейишларини билмай, уни сеҳрга йўйишмоқда. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашган одамларга: «Сизлар сеҳрланган кишига эргашяпсиз, холос», дерлар. Демак, Муҳаммаднинг гапи оддий гап эмас, сеҳрланган одамнинг гапи, шунинг учун одамларга таъсир ўтказмоқда, демоқчи бўладилар.
   
48. Улар сенга қандай мисол келтирганларига назар сол! Бас, залолатга кетдилар ва (тўғри) йўлга қодир бўлмаслар.
Эй Пайғамбар, мушрикларнинг сени сеҳрланган кишига мисол қилиб келтиришларига назар сол. Аслида, сен ҳеч сеҳрланган эмассан. Сен Пайғамбарсан. Улар ушбу ишлари билан йўлдан адашдилар. Энди тўғри йўлни топа олмаслар.

49. Улар: «Суяк ва титилган тупроқ бўлганимиздан кейин ҳам, яна янгидан яратилиб тирилтириламизми?», дедилар.
Араб мушриклари ғайбнинг баъзи нарсаларига ишонсалар ҳам, ўлиб чириб, суякка ажраб, тупроққа қўшилгандан кейин қайта тирилишга ҳеч ишонмасдилар. Улар бундай бўлишини хаёлларига сиғдира олмасдилар. Чунки мушриклар аввал-бошда асллари умуман йўқлигини унутиб қўйганлар. Уларни йўқдан бор қилган Аллоҳга бор нарсаларни қайта тирилтириш жуда ҳам осонлигини улар тушуниб етмас эдилар. Қайта тирилишни инкор қилиб айтган бу гапларига қарши нима дейишни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳнинг Ўзи ўргатмоқда:
                       
           
50. Сен:«Тош ёки темир бўлиб олинглар.
51. Ёки кўнгилларингизда катта кўринган бошқа бирон махлуқ бўлиб олинглар», деб айт. Бас, улар: «Бизни ким қайта тирилтирур», дерлар. Сен:«Сизларни биринчи марта йўқдан бор қилган Зот», дегин. Улар сенга бошларини қимирлатурлар ва: «У қачон бўлур?» дерлар, Сен:«Шояд яқинда бўлса», дегин.
Мушриклар, гўштимиз чириб, ўзимиз суяк ва тупроққа ажрасак, қандай қилиб қайта тириламиз, демоқдалар. Инсоннинг суяги ва титилиб тупроққа айланган гўштидан қайта одам ясаш ҳеч гап эмас.  Ҳатто агар қўлингиздан келса:
«Тош ёки темир бўлиб олинглар ёки кўнгилларингизда катта кўринган бошқа бирон махлуқ бўлиб олинглар», деб айт».
Ҳа, эй Пайғамбар, уларга шуни айт, улар ўлганларидан кейин ҳатто тош бўлиб олсалар ҳам, албатта қайта тирилтириладилар. Темир бўлиб олсалар ҳам, албатта қайта тирилтириладилар. Ўз фикрларича катта кўринган, инсон ўлганидан кейин фалон нарсага айланса, қайта тирилмаса керак, деб ўйлаган нарсага айланиб олсалар ҳам, албатта қайта тирилтириладилар.
«Улар: «Бизни ким қайта тирилтирур», дерлар».
Улар ўзларича, биз ўлсак, бизни қайта тирилтирадиган зот йўқ, деб юрибдилар. Чунки улар Аллоҳни унутиб қўйганлар. Ўзларини йўқдан бор қилган зотни эсдан чиқарганлар. Сен уларнинг бу саволига жавобан:
«Сизларни биринчи марта йўқдан бор қилган Зот», дегин».
Ҳа, сизларни биринчи марта яратган, дунёга келтириб, инсон қилган зот ўлганингиздан кейин, суяк ва титилган тупроққа айланганингиздан сўнг яна қайта тирилтиради. Ўликни қайта тирилтириш аввалда йўқдан бор қилган зот учун ҳеч нарса эмас.
Лекин улар бундан кейин ҳам ҳақиқатни англаб етмайдилар. Охиратда қайта тирилишга иймон келтириш ўрнига:
«Улар сенга бошларини қимирлатурлар».
Истеҳзо ва кибр ила бошларини сарак-сарак қилурлар ва:
«У қачон бўлур?» дерлар».
Ўша қайта тирилиш қачон бўлур?, дерлар. Уларнинг қотиб қолган мияси бундай нарсалар фақат Аллоҳга хос иш эканини англаб етишга қодир эмас. Улар ҳамма нарса ўзларининг ҳавои нафсига тўғри келишини хоҳлайдилар. Қайта тирилиш қачон бўлишини уларга сен айтиб беришинг керак эмиш. Ҳолбуки, бу сенинг ишинг эмас. Шунинг учун уларга ўзларига мос муомала қилиб:
«Шояд яқинда бўлса», дегин».
Албатта, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам бу иш қачон бўлишини аниқ билмайдилар. Аммо бўлиши шубҳасизлигини жуда яхши биладилар. Кофирлар ишонмай турган қайта тирилиш улар учун жуда яқин бўлиши мумкин.
Кейинги оятда ўша ҳодиса бўладиган куннинг баёни келади:
          
52. У кунда У зот сизни чақирур. Бас, сиз Унга ҳамд ила жавоб берурсиз ва (дунёда) фақат озгина турганлигингизни гумон қилурсиз.
Ҳа, қайта тирилиш маҳшар куни бўлади. Ўшанда Роббил Оламийн Одам отадан тортиб қиёматгача яшаб ўтган ҳамма халойиқни чақиради, уларнинг ҳаммалари «Алҳамдулиллоҳ, Алҳамдулиллоҳ», дейишдан бошқа жавоб бера олмайдилар. У куннинг даҳшатидан ҳеч кимнинг оғзига шундан бошқа сўз келмайди. У куннинг даҳшати шунчаликки, уни кўрган ҳар бир одам, бу дунёда ҳеч қанча яшамаган эканман, деб ўйлаб қолади.
Шу ерга келганда охиратни, қайта тирилишни инкор қилувчиларни эътиборсиз ташлаб қўйиб, хитоб мўмин-мусулмонларга қаратилади. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга уларга мурожаат қилиш топширилади:
 
53. Бандаларимга айтгин, улар энг гўзал бўлган нарсани айтсинлар. Албатта, шайтон ораларини бузиб турадир. Албатта, шайтон инсон учун очиқ-ойдин душмандир.
Мўмин-мусулмонлар доимо энг гўзал ва энг яхши, энг ширин гапларни айтсинлар. Бу билан улар яхши натижаларга эришадилар. Энг муҳими, шайтоннинг шарридин сақланадилар.
«Албатта, шайтон ораларини бузиб турадир».
У бу ишда қабиҳ, қўпол сўзларни, сўкиш ва аччиқ калималарни ишга солади. Шу билан мўминлар орасида низо чиқаради. Агар мўминлар доим энг гўзал сўзларни ишлатсалар, бу низолардан холи бўладилар.
«Албатта, шайтон инсон учун очиқ-ойдин душмандир».
У душманлигини ҳеч ҳам яширмайди. Шунинг учун инсон доимо унинг душманлигидан сақланиб туриши керак.
      
54. Роббингиз сизларни яхши билгувчи зотдир. Хоҳласа, сизга раҳм қилар, хоҳласа сизни азоблар. Ва Биз сени улар устидан қўриқчи қилиб юборганимиз йўқ.
Эй бандалар:
«Роббингиз сизларни яхши билгувчи зотдир».
Қиёмат куни ҳамма бир хил бўлиб, титраб-қақшаб, фақат Аллоҳга ҳамд айтишдан бошқа нарсага тили бормай тургани билан, Аллоҳ ҳар бир банданинг кимлигини, нима қилганини ипидан-игнасигача яхши билади. Ҳамда ўша яхши билиш илми асосида ўз хоҳишига биноан тасарруф қилади:
«Хоҳласа, сизга раҳм қилар, хоҳласа, сизни азоблар».
Ҳа, бу дунёдаги ишларни ҳисоб-китоб қилиш, уларга яраша мукофот ёки жазо бериш Аллоҳ таолонинг ишидир. Пайғамбарга эса, Аллоҳнинг таълимотини бандаларга етказиш топширилган, холос. Эй Пайғамбар:
«Биз сени улар устидан қўриқчи қилиб юборганимиз йўқ».
Сен уларни қўриб, иймонга мажбурлаб киритишинг талаб қилинмайди. Сен уларни огоҳлантириб қўйсанг, бўлди.

55. Роббинг осмонлару ердаги кимсаларни яхши билгувчи зотдир. Батаҳқиқ, Биз баъзи Пайғамбарларни баъзиларидан афзал қилдик. Ва Довудга Забурни бердик.
Роббул Оламийн фақат ердаги одам болаларинигина эмас, балки:
«Роббинг осмонлару ердаги кимсаларни яхши билгувчи зотдир».
Унинг илми мутлақдир. Чексиздир, чегарасиздир. Ҳамма махлуқотларини жуда яхши билади. Ана ўша мутлоқ илм асосида:
«Батаҳқиқ, Биз баъзи Пайғамбарларни баъзиларидан афзал қилдик».
Мисол учун, баъзиларига китоб нозил қилдик, баъзиларига нозил қилмадик. Айримларига кўп ва катта мўъжизалар, айримларига оз ва кичик мўъжизалар бердик ва ҳоказо.
«Ва Довудга Забурни бердик».
Бу ҳам Пайғамбарларнинг бирини бошқасидан афзал қилганимиз намунасидир.
Шундай бўлгандан кейин, эй Пайғамбар, Аллоҳга ширк келтираётганларга:
        
56. Сен: «Ундан ўзга ўзингизча гумон қилганларингизни чақиринг. Бас, улар сиздан зарарни кушойиш қила олишга ёки буриб юборишга молик эмаслар», деб айт.
Мушриклар ўзларича, Аллоҳга ширк келтириб, ўша шерик худоларидан умидвор бўлиб юрибдилар. Аллоҳнинг ягона ибодатга сазовор зот эканлигини ва бошқа сифатларини инкор қилмоқдалар. Қани, Аллоҳдан ўзга ўзларича худо деб гумон қилиб юрган ўша бут, жин, инс ёки бошқа нарсаларини чақирсинлар-чи, уларга ёрдам бера олармикинлар? Йўқ, сохта худолари улардан ҳеч бир зарарни кушойиш қила олмайдилар. Улар зарарни бошқа томонга буриб юборишга ҳам қодир эмаслар. Балки, улар ҳам Аллоҳнинг яратган нарсаларидир.
   
57. Ана ўша дуо қилаётганлари Роббиларига васила изларлар, қайсилари яқинроқ эканини (билмоқчи бўлурлар). Унинг раҳматини орзу қилурлар ва азобидан қўрқурлар. Албатта, Роббингнинг азоби ҳазир бўлишга лойиқдир.
Мушриклар яралмишларни ўзларига илоҳ деб эътиқод қилиб, ўшаларга дуо–ибодат қилиб ҳожатларини сўраб юрибдилар. Ҳолбуки уларнинг:
«Ана ўша дуо қилаётганлари Роббиларига васила изларлар, қайсилари яқинроқ эканини (билмоқчи бўлурлар)».
Чунки аслида улар худо эмас, худонинг махлуқларидирлар. Улар ўзларининг ожизликларини, Аллоҳдан узоқлашса, ишлари чатоқ бўлишини ҳам яхши билурлар. Шунинг учун ҳаммалари Аллоҳ таолога яқин бўлиш учун васила излайдилар. Қайси бирлари Аллоҳга муқарраб бўлиши учун мусобақа қилурлар. Мушриклар эса, ана шуларни ўзларига худо деб юрибдилар. Уларнинг раҳматига етишни орзу қилиб, азобидан қўрқиб юрибдилар. Ҳолбуки, уларнинг бу сохта худолари Аллоҳнинг:
«...раҳматини орзу қилурлар ва азобидан қўрқурлар».
Ўзи Аллоҳнинг раҳмати орзуида юрган кимса қандай қилиб бировни раҳмат қила олади? Ўзи Аллоҳнинг азобидан қўрқиб турган кимса қандай қилиб бировни азоблай олади? Буни мушриклар тушуниб етишлари керак. Бўлмаса, Аллоҳнинг азобига дучор бўладилар.
«Албатта, Роббингнинг азоби ҳазир бўлишга лойиқдир».
Шунга қарамасдан, Аллоҳнинг азобидан қўрқмай, бир пулга арзимайдиган нарсаларни Унга шерик қилиб юрганларга ҳайронсан.
       
58. Ҳеч бир шаҳар йўқки, Биз уни қиёмат кунидан аввал ҳалок қилгувчи бўлмасак ёки шиддатли азоб-ла азобловчи бўлмасак. Бу китобда битилгандир.
Аллоҳ таоло дунёдаги турли юртларни гуноҳи ва исёнига яраша азоблаб ёки ҳалок қилиб бораверади. Бу нарса тарихда собит ва шубҳасиз ҳақиқатдир. Бориб-бориб, қиёмат бўлишидан олдин ўша вақтда ҳозир бўлганларнинг ҳаммасини ҳалок этади ва сўнгра қиёматни қоим қилади.
«Бу китобда битилгандир».
Яъни, ҳеч бир юрт қолмай азобга ёки ҳалокатга учраши Аллоҳнинг ҳузуридаги китобда–Лавҳул Маҳфузда очиқ-ойдин битилгандир.
Ақли-ҳуши жойида бўлган кишилар учун шуларнинг ўзи кифоя. Аммо кофир-мушриклар буларга ишонмай, турли мўъжизалар кўрсатилишини талаб қиладилар. Жумладан, улар Муҳаммад алайҳиссаломдан ҳам ана шундай мўъжизалар келтиришни талаб этишгани маълум ва машҳур. Бу ҳақда Қуръони Каримнинг турли сура ва оятларида қайта-қайта зикр қилинган. Келаси оятда ҳам ўша сўралган мўъжизалар нима учун келтирилмаётгани баён этилади:

59. Бизни оят-мўъжизаларни юборишимиздан фақат аввалгиларнинг уларни ёлғонга чиқарганлари ман қилди. Самудга туяни кўз очувчи (мўъжиза) қилиб бердик. Бас, унинг сабабидан (ўзларига) зулм қилдилар. Биз оят-мўъжизаларни фақат қўрқитиш учунгина юборамиз.
Ҳозир Макка мушриклари лол қолдирувчи оят-мўъжиза талаб қилаётган бўлсалар ҳам, уларнинг талаби бўйича мазкур оят-мўъжизаларни юбормаётганимизнинг сабаби аввалги умматлар ҳам шундай мўъжизаларни талаб қилишиб, уларни келтирганимизда мўъжизаларни ёлғонга чиқариб, иймон келтирмай, кофирлигича қолганларидир. Қурайш кофирлари ҳам худди ўзларидан олдинги кофирларга ўхшаб, оят-мўъжизаларни кўрса ҳам, иймонга келмасликлари турган гап. Бу масаланинг бир томони. Иккинчи томони эса, талабга биноан мўъжиза келтирилгандан кейин ҳам иймонга келмаган қавмни Аллоҳ таоло таг-томири билан йўқ қилиб юбориши керак. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматлари охирги уммат бўлганлари учун уларни бутунлай ҳалок этишни Аллоҳ ирода қилмаган. Бу уммат қиёматгача туриши керак. Ҳа,
«Бизни оят-мўъжизаларни юборишимиздан фақат аввалгиларнинг уларни ёлғонга чиқарганлари ман қилди».
Шунга кўра уларнинг талабига биноан мўъжиза юборилмайди. Балки тушунтириш ишлари олиб борилади. Ўтган умматлардан моддий-ҳиссий мўъжиза талабгорларининг оқибати нима бўлганини ўйлаб кўришга даъват қилинади. Мисол учун айтадиган бўлсак:
«Самудга туяни кўз очувчи (мўъжиза) қилиб бердик».
Солиҳ алайҳиссаломнинг қавми Самуд ҳам Аллоҳнинг Пайғамбарига иймон келтирмай, мўъжиза талаб қилган эдилар. Шунда Аллоҳ таоло уларга харсанг тошдан мўъжиза ўлароқ бир туя чиқариб берди. Бу туя уларнинг ғафлат кўзларини очувчи мўъжиза эди. Лекин улар талабларига кўра юборилган мўъжизага ишонмадилар. У туяни сўйдилар.
«Бас, унинг сабабидан (ўзларига) зулм қилдилар».
Оқибатда Аллоҳ таоло у қавмни ҳалок қилди.
«Биз оят-мўъжизаларни фақат қўрқитиш учунгина юборамиз».
Одамлар ўша оят-мўъжизаларнинг кетидан ҳалокат келишидан қўрқсинлар ва шунга биноан ўзларини ўнгласинлар.
Аллоҳ таоло ўтган Пайғамбарларга уларнинг ҳақ эканликларини тасдиқловчи мўъжизалар берди. Баъзиларига қавмларининг талабларига биноан ҳам мўъжиза кўрсатди. Ҳар бир Пайғамбар ўзига берилган бош мўъжиза билан бошқаларидан ажралиб турадиган бўлди. Улар ҳаммаси моддий ва ҳиссий мўъжизалар бўлиб, замонларига, шароитларига мос эди. Шу билан бирга, у мўъжизалар Пайғамбар алайҳиссаломлар шахси ва ҳаётлари билан ҳам боғлиқ эди. Ўша Пайғамбарларнинг ҳаёти тугаса, шахси бу дунёдан кетса, мўъжиза ҳам тамом бўлар эди.
Ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шариатлари охирги шариат бўлгани, у кишининг рисоласи қиёматгача туриши лозимлиги учун Аллоҳ таоло у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бош мўъжизасини моддий эмас, маънавий қилди, муваққат эмас, абадий қилди. Қуръони Карим Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бош мўъжизаларидир. Бу мўъжиза у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётларига ва шахсларига боғлиқ эмас. У кишидан кейин ҳам қиёматгача абадий мўъжиза бўлиб тураверади. Лекин бу дегани, Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга Қуръондан бошқа мўъжиза бермаган, дегани эмас. Аллоҳ таоло Ўзининг анбиёларининг хотами Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ўтган Пайғамбар алайҳиссаломларга берган мўъжизаларининг кўпини берган. Лекин бу мўъжизаларга у кишининг Пайғамбарликларини тасдиқловчи сифатида қаралган эмас. Пайғамбаримизга берилган мўъжизалар ҳақида алоҳида китоблар ҳам битилган. Мисол учун ушбу сурада сўз кетаётган Исро ва Меърож ҳодисалари аввалги Пайғамбарларга берилган мўъжизалардан кам эмас. Аммо бунга Пайғамбарликни тасдиқловчи алоҳида мўъжиза деб эмас, балки Ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Аллоҳ таолога яқинликларининг оддий мисоли сифатида қаралган.

60. Биз сенга: «Албатта, Роббинг одамларни иҳота қилиб ўраб олгандир», деганимизни эсла. Биз сенга кўрсатган нарсаларни ва Қуръонда лаънатланган дарахтни фақат одамлар учун синов қилдик, холос. Ва уларни қўрқитамиз. Бас, бу улар учун катта туғёндан бошқани зиёда қилмас.
Ушбу оятда Аллоҳ таоло Пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга мушриклар талаб қилган мўъжизаларни юбормаса ҳам, барибир қалбларига таскин бериб, хотиржам бўлишга ишора қилмоқда.
«Биз сенга: «Албатта, Роббинг одамларни иҳота қилиб ўраб олгандир», деганимизни эсла».
Ўша гап доимо кучида туради. Аллоҳ доимо Ўз илми ила одамларни иҳота қилиб-ўраб туради. Жумладан, мўъжиза келтиришни талаб қилиб сафсата сотаётган мушрикларни ҳам ўраб туради. Уларнинг нима деяётганию нима қилаётганини яхши билади.
«Биз сенга кўрсатган нарсаларни ва Қуръонда лаънатланган дарахтни фақат одамлар учун синов қилдик, холос».
Биз «кўрсатган нарсаларни» деб таржима қилинган ибора Қуръони Карим матнида «кўрсатган рўё» деб келган, Рўё–туш маъносини англатгани учун кўпчилик Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам кўрган туш ҳақида гап кетаётибди, деб ўйлаб, қайси тушни ирода қилмоқда, деган саволни берганлар.
Бу саволга баъзилар, Макка фатҳи тўғрисидаги тушлари, десалар, бошқалар, Бадр жангидан олдин кўрган тушлари ирода қилинмоқда, деганлар. Лекин бу гапларни айтган азизлар Макка фатҳи ва Бадр ҳодисалари, шунингдек, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам улар ҳақида туш кўришлари ҳам ушбу биз ўрганаётган оятдан кейин содир бўлганини унутиб қўйганлар.
Бу оят Пайғамбаримизга Маккада, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага ҳижрат қилишларидан олдин нозил бўлган. Мазкур икки ҳодиса ва улар ҳақидаги тушлар эса, Мадинада, ҳижратдан кейин юз берган.
Баъзи бир кишилар «кўрган рўё»ни туш деб олиб, Исро тушда бўлган, дейишгача бориб етган ва фитнага учраган.
Эътиборли уламоларимиз «кўрган рўё»нинг маъносини Исро ва Меърож пайтида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кўзларига кўрсатилган нарсалар, деб таъвил қилганлар. Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга Исро ва Меърожда кўплаб нарсаларни кўрсатди. Ўша «кўрган нарсалари» кўпларга синов бўлди.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам Исро ва Меърож кечасининг эртасига кўрган нарсаларини одамларга айтиб берганларида, мўмин бўлиб юрган баъзилар муртад бўлиб, диндан қайтдилар. Оятда айнан ана ўша иймон синови ҳақида сўз кетмоқда.
Исро ва Меърож ҳодисаси ҳақиқий иймон синови эди. Иймони заифлар бу синовдан ўта олмай, диндан қайтиб кофир бўлдилар. Иймони кучлиларнинг иймони янада зиёда бўлди. Зарра ҳам шубҳа қилмаган Абу Бакр розияллоҳу анҳудек шахс «Сиддиқ» унвонига эришди. Аллоҳ одамларни Ўз илми ила иҳота этиб туриши яна бир бор намоён бўлди. У зот мушрикларнинг талабларига биноан мўъжиза туширмаётгани бежиз эмас экан. Агар туширганида ҳам иймонга келмасликлари аниқ экан.
Мана, Исро ва Меърож ҳодисалари қайси мўъжизадан кам? Ҳар қандай мўъжизадан юқори ҳодиса! Ҳеч бир Пайғамбарга бундай воқеа насиб этмаган. Агар мушрикларнинг мўъжиза талаб қилаётганлари сидқидилдан бўлганида, яъни, Пайғамбарлик тасдиғини кўриб, сўнгра иймон келтириш ниятида бўлганида эди, Исро ва Меърождан сўнг сўзсиз иймонга келардилар. Воқеъликда эса, тескариси бўлди, яъни, улар иймондан янада узоқлашдилар. Бу ҳам етмаганидек, баъзи кишилар иймондан юз ўгирдилар.
«...ва Қуръонда лаънатланган дарахтни фақат одамлар учун синов қилдик, холос».
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Исро ва Меърожда кўрган нарсалари одамлар учун синов бўлганидек, Қуръонда лаънатланган дарахт ҳам синов бўлди.
Имом Бухорий ва бошқа муҳаддислар ривоят қилишларича, Қуръонда лаънатланган дарахтдан мақсад Заққум дарахтидир. Ушбу Заққум дарахти ҳақида ас-Соффат сурасида: «...ёки Заққум дарахтими? Дарҳақиқат, Биз уни золимлар учун фитна қилиб қўйдик. Албатта, у дўзах қаъридан чиқадиган дарахтдир. Унинг шингиллари худди шайтонларнинг бошларига ўхшайди. Бас, албатта, улар ундан егувчилардир ва ундан қоринларини тўлдиргувчилардир. Сўнгра, албатта, улар учун унинг устидан қайноқ сувли ичимлик бўлур», дейилган. Ушбу оятдан ҳам Заққум дарахти нима учун Қуръонда лаънатлангани аниқ кўриниб турибди.
Яна Заққум дарахти ҳақида Духон сурасида қуйидагилар зикр қилинади: «Заққум дарахти гуноҳкорларнинг таомидир. У қорамой каби қоринларида қайнар. Худди қайноқ сувдек», дейилган. Бу оятлар ҳам Заққум дарахти ҳақида маълумотлар бермоқда. Ҳамда унинг нақадар ёмон нарса эканини янада ойдинлаштирмоқда.
Қуръони Каримнинг Воқеъа сурасида ҳам Заққум зикр қилинган. Аллоҳ таоло ўша сурада: «Сўнгра сиз, эй адаштиргувчи ва ёлғонга чиқаргувчилар, Заққум дарахтидан егувчилардирсиз. Ундан қорнингизни тўлдиргувчидирсиз», дейди.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Исро ва Меърож кечасининг эртасига одамларга Заққум дарахтини ҳам кўрганларини айтиб бердилар. Мушриклар бу гапни ёлғонга чиқардилар. Абу Жаҳл бўлса: «Муҳаммад сизларни тошларни ҳам куйдириб юборадиган дўзах ўти билан қўрқитаётган эди. Энди эса, ўша олов ичида Заққум дарахти ўсади, демоқда», деди.
Кейин хурмо ва қаймоқ олиб келишни буюрди. Буйруғи ижобат бўлгач эса: «Биз заққум деганда мана буни тушунамиз, бундан бошқа заққум йўқ. Келинглар, заққумга марҳамат», деб хурмо ва қаймоқни танаввул қила бошлади. Бу иши ўтакетган беодоблик ва истеҳзо эди.
Шундай қилиб, Қуръонда лаънатланган Заққум дарахти ҳам одамлар учун синов бўлди. У тўғридаги хабар туфайли баъзи кишилар иймондан янада нафратланиб, узоқлашдилар. Заққум дарахти билан кофирларни қўрқитиш уларнинг янада туғёнга кетишига сабаб бўлди. Шу билан Аллоҳ таоло одамларни иҳота қилиб (ўраб) туришини яна бир бор исбот этди. У зот шунинг учун ҳам Макка мушриклари талаби ила Пайғамбарликни тасдиқловчи оят-мўъжиза туширишни истамай турган экан. Агарки мўъжизани туширган чоғида ҳам кофирлар иймонга келмас, балки янада кўпроқ ундан нафрат қилар эканлар. Заққум дарахти туфайли бир қанча одам диндан чиққанлиги ҳам шуни кўрсатади. Кофирлар ва иймони заифлар ҳар нарсани ўз тарозуси билан ўлчайдилар. Уларнинг фикрича, ўт-олов бор жойда дарахт ўсиши мумкин эмас. Нега? Чунки олов билан дарахт табиатан бир-бирига зид нарсалар эмиш. Лекин улар Аллоҳ таоло ҳар бир нарсага қодир эканини унутиб қўйишган. Зотан, ҳўл, сувли ёғочга ёниш қобилиятини берган ҳам Аллоҳнинг Ўзи. Иброҳим алайҳиссаломга оловни совуқ ва саломатлик қилиб қўйган ҳам Аллоҳнинг Ўзи. Аслида, бунга ўхшаш мисоллар жуда кўп, тафаккур қилсалар, топар эдилар. Аммо уларнинг ниятлари бузуқ, кўнгиллари пок эмас, шунинг учун мўъжизалар ҳам уларга акс таъсир қилади.
«Ва уларни қўрқитамиз. Бас, бу нарса улар учун катта туғёндан бошқани зиёда қилмас».
Хўш, талаб қилинган мўъжизалар келтирилди, дейлик. Уларни қандай қаршилашарди? Мана, Исро ва Меърож ҳодисаси рўй берди, нима бўлди? Уларни Заққум дарахти ила қўрқитиш нима берди? Кофир ва мушрикларнинг яна ҳам кўпроқ туёнга кетишларига сабаб бўлди, холос. Агар Аллоҳ таоло уларнинг талабларига биноан мўъжиза юборганида, уларни ҳалок қилиши керак бўлар эди. Аммо юбормади. Бу ҳам одамларни иҳота қилиб (ўраб) олганлигидандир. Чунки келажакда ўша мўъжиза талаб қилган мушрикларнинг кўплари яхши мусулмон бўлдилар. Қолганларининг зурриётларидан мусулмонлар чиқди.

61. Фаришталарга: «Одамга сажда қилинглар!» деганимизда сажда қилганларини, магар иблис қилмаганини, «Сен лойдан яратган кимсага сажда қиламанми?» деганини эсла.
Ушбу оятдаги хитоб Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга қаратилган. Аллоҳ таоло у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга Одам алайҳиссалом ва лаънати иблис қиссасини эслатмоқда.
Аллоҳ таоло Ўз қўли ила Одамни яратиб, унга Ўз руҳидан  жон киритиб, сўнгра фаришталарга:
«Одамга сажда қилинглар!» деганида, ҳаммаси сажда қилдилар. Фақат иблис бўйин эгмади. У такаббурлик этиб:
«Сен лойдан яратган кимсага сажда қиламанми?» деди.
Ўша вақтдаги ҳодисани Пайғамбаримизга эслатилишида: ҳозир сенга озор бериб, иймон келтирмаётганлар ҳам, ўша шайтоннинг ишини қилишмоқда, деган ҳикмат-ишора бордир. Макка мушриклари ҳам, ўзимиздан чиққан бир кишига эргашамизми, деб Ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга иймон келтиришдан бош тортган эдилар.
Иблис Одам отани лойдан яралгани учун паст санаб, унга сажда қилишдан бош тортибгина қолмади, балки ҳаддан ошиб, бошқа таклифлар ҳам қилди:

62. У: «Менга хабар берчи, мендан устун қилганинг шуми? Агар мени қиёмат кунигача қўйиб қўйсанг, унинг зурриётининг озгинасидан бошқасини жиловлаб оламан», деди.
Иблис Одамга нисбатан ҳиқду ҳасадга тўлганидан, Аллоҳ таоло Одамни мукаррам қилиб қўйганига чидай олмаганидан ўзини юқори тутиб, одамни паст санашга уринди. Аллоҳ таолога беодоблик қилиб:
«Менга хабар берчи, мендан устун қилганинг шуми?» дейишга журъат этди.
У ўзича Одамни паст санади. Ўзининг лаънатга учрашига сабаб бўлган Одамдан ўч олишга қасд қилди. Нима қилиб бўлса ҳам, Одамнинг зурриётидан кўпроғини иғво ила йўлдан уриб-адаштириб, ўзига ўхшаган бадбахт этишга бел боғлади. У Аллоҳга:
«Агар мени қиёмат кунигача қўйиб қўйсанг, унинг зурриётининг озгинасидан бошқасини жиловлаб оламан», деди».
У катта кетган эди. Одам боласи фақат ёмонлик қилишга эмас, балки яхшилик қилишга ҳам тайёр эканини билмас эди. Шунинг учун ҳам уларнинг озгинасидан бошқасини жиловлаб ўз йўлига солиб олишни орзу қилар эди.
Иблиснинг бу гапига жавобан:

63. У зот: «Боравер, улардан ким сенга эргашса, бас, албатта, жаҳаннам тўлиқ жазоингиз бўлур.
Аллоҳ таоло шайтонни қиёмат кунигача қўйиб қўйишни ирода этди. Лаънати шайтонга:
«Боравер», қўлингдан келганини қилавер.
Улардан, яъни, Одам болаларидан ким сенга эргашса, бас, албатта, жаҳаннам тўлиқ жазоингиз бўлур».
Яъни, сенга ҳам, сенга эргашган ўша Одам боласига ҳам, жаҳаннам тўлиқ жазо бўлур, деди.
Аллоҳ ўз сўзи давомида яна:

64. Улардан кимига кучинг етса, овозинг ила қўзғат, уларнинг устига отлиқ ва пиёда аскарингни торт, уларга молларда ва болаларда шерик бўл ва ваъдалар қил», деди. Шайтон уларга ғурурдан бошқани ваъда қилмас.
Ушбу оятда Аллоҳ таоло шайтонга таҳдид ила, қўлингдан келганини қил, деган маънода амр сийғасида, буйруқ майлида қаттиқ гаплар айтганлиги кўриниб турибди. Одам болаларидан қайси бирига кучи етса, бор имконини ишга солиб, уларга қарши иғво ва васваса жанги ила йўлдан уришга ҳаракат қилиши мумкинлигини айтмоқда.
«Улардан кимига кучинг етса, овозинг ила қўзғат, уларнинг устига отлиқ ва пиёда аскарингни торт».
Наъра торт, ҳайқир, отлиқ ва пиёда аскар торт, хуллас, қўлингдан келган воситаю услубларнинг ҳаммасини қўллаб, одам боласидан кимга кучинг етса, мағлуб этиб, ўзингга қаратиб олавер дейилмоқда.
Албатта, шайтоннинг овоз аскарлари жуда кўп. Одамларни йўлдан оздириб шайтонга мағлуб қилувчи овозлар айниқса ҳозир жуда ҳам кўпайган. Шунингдек, шайтоннинг отлиқ ва пиёда аскарлари ҳам жуда кўп. Улар ҳам турли услублар ила одам болаларини йўлдан уриб, шайтон йўлига юргизишга тинмай ҳаракат қиладилар.
«...уларга молларда ва болаларда шерик бўл...»
Ҳаромдан топилган мол ва болага, албатта, шайтон шерикдир. Шунингдек, баъзи ҳалолдан топилган мол ва болаларга ҳам одамлар шайтонни шерик қилиб оладилар. Мисол учун, жоҳилиятда араблар молларининг бир қисмини сохта худоларга атаганлар ёки болаларини ҳам ўша сохта худоларига назр қилганлар. Ҳар икки ҳолатда ҳам шайтоннинг  шериклиги бор.
«...ва ваъдалар қил», деди».
Яъни, ўзингга эргаштириш учун одам болаларига уларнинг ҳавасларини келтирувчи турли ваъдалар қил.
Шу ерга келганда, Аллоҳ таолонинг шайтонга таҳдиди тугайди ва оят сўнгида шайтоннинг ваъдаси қанақа бўлишини эслатади:
«Шайтон уларга ғурурдан бошқани ваъда қилмас».
Яъни, шайтоннинг ҳамма ваъдаси фақат алдамчиликдан иборатдир. Нотўғри йўлларга ва ишларга бошлар экан, уларни тўғри деб тақдим этади. Оқибатини ҳам чиройли қилиб кўрсатади. Шайтоннинг энг хатарли ва инсон зотини ғурурга кетказувчи ваъдаси: ёшлигингда ўйнаб қол, гуноҳни ҳозирдан ўйлама, гуноҳинг барибир кечирилади, деган ваъдадир.
Кейинги оятда яна Аллоҳнинг шайтонга хитобининг давоми келади:

65. Албатта, Менинг бандаларим устидан сенинг султонинг йўқ. Роббинг Ўзи вакилликка кифоядир.
Кимки Аллоҳга ҳақиқий банда бўлса, қалби Аллоҳга иймон ила тўлиб-тошган бўлса, банда Роббига ибодат ила банд бўлса, ундай бандага шайтоннинг ҳеч қандай таъсири йўқ. Шайтон ҳеч қачон ундай бандани бўйсундира олмайди.
«Роббинг Ўзи вакилликка кифоядир».
Унинг Ўзи шайтоннинг васвасасидан сақлайди, бандага ғолиб келишда ёрдам беради.
Лекин, айни чоқда, шайтоннинг васвасасига учадиган, унинг йўлига юрадиган, Аллоҳнинг йўлидан юз ўгирадиган бандалари ҳам бор:

66. Роббингиз, Унинг фазлидан талаб қилишингиз учун денгизда кемани юргизиб қўйган зотдир. Албатта, у сизга раҳмлидир.
Аллоҳ таоло бандаларига меҳрибон бўлгани учун ҳам уларга турмуш ўтказишни осонлаштириб беради. Масалан, денгизда кемаларни юргизиб қўяди. Бу иш ҳам Аллоҳнинг бандаларига меҳрибонлик ила ато қилган улкан неъматларидандир.

67. Қачон сизни денгизда фалокат тутса, Ундан ўзга илтижо қиладиганларингиз ғойиб бўлур. Қачонки сизга нажот бериб қуруқликка чиқарса, юз ўгирасиз. Инсон ўзи куфрон(и неъмат) қилгувчидир.
Аллоҳ таоло бандаларга ҳаёт кечириш осон бўлсин учун меҳрибонлик ила денгизда кема юргизиши катта неъмат эди. Бандалар бу неъматга қанчалар шукр қилсалар, шунча оз эди. Аммо улардан баъзилари ношукр бўлиб, Аллоҳнинг йўлидан тойиб, шайтоннинг йўлидан юрадилар. Ўзларига Аллоҳдан ўзгани валинеъмат тутадилар. Энди, бордию Аллоҳ берган неъматдан фойдаланиб, денгизда кемага миниб кетаётганларида фалокат юз бериб қолса, ўзларини бошқача тутадилар.
«Қачон сизни денгизда фалокат тутса, Ундан ўзга илтижо қиладиганларингиз ғойиб бўлур».
Денгизда фалокатга йўлиқиш қуруқликдаги фалокатга қараганда таҳликалироқ бўлади. Ўзига хос қўрқинч ва талвасалари бор. Шунинг учун ҳам денгизда фалокатга йўлиққан одам, ким бўлишидан қатъи назар, дарҳол бевосита Аллоҳ таолога илтижо қила бошлайди. Агар кофир бўлса ҳам, Аллоҳга ёлбориб мадад сўрайди. Мушрик бўлса, сохта худоларини қўйиб, биру бор Аллоҳнинг Ўзига ёлборади.
«Қачонки сизга нажот бериб қуруқликка чиқарса, юз ўгирасиз».
Фалокат вақтида ёлғиз Аллоҳга илтижо қилган банданинг ношукрлиги фалокатдан қутулгандан кейин юзага чиқади. Аллоҳ таоло унга нажот бериб, фалокатдан қутқариб, қуруқликка чиқарса, банда ҳеч нарса бўлмагандай, аввалги ҳолича қолиб, Аллоҳнинг йўлидан юз ўгириб кетаверади. Фалокатдан қутулгандан кейин қўрқинчли ҳолини унутади. Аллоҳни ҳам ёддан чиқаради.
«Инсон ўзи куфрон(и неъмат) қилгувчидир».
Булардан иймони борлар мустасно, улар доимо Аллоҳнинг неъматига шукр этиб, доимо ибодатида собит қадам бўладилар. Кофирлар кофирлигича қоладики, келаси оятда ана шундай ношукрларга хитоб қилинади:

68. Сизни қуруқликнинг бир томонига ютқазиб юборишидан ёки устингиздан тошли шамол юборишидан, сўнгра ўзингизга қутқарувчи топа олмай қолишингиздан хотиржаммисиз?!
Эй ношукр бандалар, денгизда фалокатга учраганингизда қўрқиб кетиб, фақат Аллоҳга илтижо қилган эдингиз. Энди У сизни қутқарганидан кейин қуруқликка чиқиб олиб, юз ўгириб кетишингиз нимаси? Ёки, ер юзида Аллоҳнинг фалокатига учрамайман, деб хотиржаммисиз?! Сувда фалокатга учратган Аллоҳ, қуруқликда ҳам фалокатга учратишга қодир. Ёки У:
«Сизни қуруқликнинг бир томонига ютқазиб юборишидан» хотиржаммисиз?!
Ерга ютқазмаса, бошқа фалокатга ҳам учратиши мумкин. Ана ўшандай фалокатларга учрашдан ҳам хотиржаммисиз?! Мисол учун, Аллоҳ устингизга шамол йўллаб, тош ёғдира олмайдими?! Хотиржам бўлишга асло ҳаққингиз йўқ. Аллоҳ фалокатларини юборганида, сиз ўзингиз учун қутқарувчи топа олмай қоласиз. Аллоҳ таоло учун сизни фалокатга учратиш ҳеч гап эмас.

69. Ёки сизни у(денгиз)га яна бир марта қайтариб, устингиздан шиддатли шамол юбориб, куфр қилган нарсангиз сабабли ғарқ қилиб юборишидан ва сиз ўзингизга Биздан ўч олувчи топа олмай қолишингиздан хотиржаммисиз?!
Эй кофир бандалар! Сиз фақат денгиздаги фалокатдан қўрқадиган бўлсангиз, билиб қўйинг, Аллоҳ сизни яна бир бор денгизга қайтариб, кемага миндириб туриб, сўнгра ношукр бўлганингиз сабабли ҳалок қилиши мумкин. Бу жуда ҳам осон. Ҳа, осонгина ҳалок бўлиб кетаверасиз. Сизнинг орқангиздан хун сўровчи ҳам бўлмайди. Ўч олувчи ҳам.
Ҳа, Аллоҳ таоло одам боласини азизу мукаррам қилиб қўйган-у, аммо кўпгина ношукр инсон бунинг қадрига етмайди.

70. Батаҳқиқ, Биз Бани Одамни азизу мукаррам қилиб қўйдик ва уларни қуруқлигу денгизда (улов-ла) кўтардик ҳамда уларни пок нарсалар ила ризқлантирдик ва уни Ўзимиз яратган кўп нарсалардан мутлақо афзал қилиб қўйдик.
Аллоҳ таоло борлиқдаги турли-туман мавжудодларни бир-биридан афзал қилиб яратган зот. Ана ўша зот ушбу ояти каримада одам боласини борлиқдаги ҳамма нарсадан азизу мукаррам қилиб яратганининг хабарини бермоқда:
«Батаҳқиқ, Биз Бани Одамни азизу мукаррам қилиб қўйдик».
Аввало, одамнинг шакли, барча аъзоларининг тузилиши азизу мукаррамликдан далолат бериб туради. Бошқа махлуқотларда бу шакл, бу мутаносиблик ва бу каби аъзолар йўқ. Сўнгра Аллоҳ таоло одамни Ўз қўли билан яратиб мукаррам қилди. Ўз руҳидан жон пуфлаб улуғлади. Бундай шарафга ҳеч бир махлуқот муяссар бўлган эмас. Шу боисдан ҳам, инсон азизу мукаррамдир. Аллоҳ таоло яна одам боласини Ўзи берган ақл билан мукаррам қилиб қўйди. Ақли билан инсон бошқа ҳамма махлуқотлардан устун туради. У Аллоҳ берган ақл ила турли тадбирлар қилади, нарсалар ишлаб чиқаради, бошқа махлуқотларни ўз фойдасига ишлатади. Буларнинг ҳаммаси инсонни Аллоҳ азизу мукаррам қилиб қўйганининг намуналаридир.
Аллоҳ таоло инсонга ваҳий туширади. Одамлар ичидан Пайғамбар танлаб олади. Пайғамбарларга илоҳий китоблар нозил этади. Шариат ҳукмларини юборади. Буларнинг барчаси Аллоҳ инсонни азизу мукаррам қилганига намунадир.
Аллоҳ таоло одамни Ўзининг ер юзидаги халифаси қилиши ҳам шунга далолатдир.
Аллоҳ таоло охирги индирган китоби Қуръони Каримда:
«Биз Бани Одамни азизу мукаррам қилиб қўйдик», деб эълон қилишининг ўзи ҳам катта обрў-эътибордир.
«...ва уларни қуруқлигу денгизда (улов-ла) кўтардик».
Аллоҳ таоло қуруқликда ҳам, денгизда ҳам инсон боласи учун турли уловларни яратиб, шунга биноан қонун-қоидаларни жорий қилиб қўйди. Инсон қуруқликда турли ҳайвонлар ва нақлиёт воситаларида юриб, оғир ишларни енгиллик ила бажаради. Одамларни кўтарадиган, унга улов бўлиб хизмат қиладиган маркаблар Аллоҳ таолонинг махлуқлари бўлиб, улар Жаноби Ҳақ жорий этган қонун-қоида асосида уловлик вазифасини бажаради. Бу ҳам Аллоҳ одам боласини азизу мукаррам қилганидандир.
Шунингдек, Аллоҳ таоло инсон учун сувда чўкмайдиган турли моддаларни яратиб, уларга маълум шаклларни беришни илҳом этиб, денгизларда сузиб юрадиган уловларни ўзи жорий қилган қонун-қоидалар асосида ҳаракатланадиган этиб қўйди. Бу ҳам Аллоҳнинг одам боласини азизу мукаррам қилганидандир.
«...ҳамда уларни пок нарсалар ила ризқлантирдик».
Аллоҳ таоло одам боласига барча пок нарсаларни ризқ қилиб берган. Уларни санаб саноғига етиб бўлмайди. Одам бу пок ризқлардан тўғри фойдаланиб, уларни берган зотга шукр қилса, жуда яхши бўлади. Ана шу сонсиз покиза ризқларнинг берилиши ҳам Аллоҳ таоло одам боласини азизу мукаррам қилиб қўйганидандир.
«...ва уни Ўзимиз яратган кўп нарсалардан мутлақо афзал қилиб қўйдик».
Яъни, одам бошқа махлуқотлардан мутлоқо афзал саналади. Афзалликда унга яқин кела оладиган махлуқот оламда йўқдир. Барча махлуқотлар одам боласи учун беминнат хизматкордир. Лекин бу афзалликнинг жавобгарилиги ҳам бор. Қиёмат куни ҳар бир берилган афзаллик ва неъматлардан сўралади. Ҳисоб-китоб қилинади.

71. Биз барча одамларни ўз имомлари ила чақирадиган кунни (эсла). Кимга китоби ўнг томонидан берилса, бас, ана ўшалар китобларини ўқирлар ва уларга қилчалик зулм қилинмас.
Барча одамлар ўз имомлари ила чақириладиган кун–қиёмат кунидир. «Имом» деб бошқаларни эргаштирувчи, олдга тушиб юрувчиларга айтилади. Гоҳо «имом» сўзидан одамларнинг номаи аъмол китоблари ҳам қасд қилинади. Шундан келиб чиқилса,
«Биз барча одамларни ўз имомлари ила чақирадиган кунни (эсла)», жумласидаги «имом» ҳар бир кишининг бу дунёда қилган амаллари битилган «номаи амаллари»дир.
Демак, қиёмат куни Аллоҳ ҳар бир инсонни номаи аъмоли билан чақиради. Яъни, қиёмат бўлиб, ҳамма қайта тирилиб, маҳшарга тўпланганида, ҳаммага номаи аъмоли берилади. Ўшанда:
«Кимга китоби ўнг томонидан берилса, бас, ана ўшалар китобларини ўқирлар ва уларга қилчалик зулм қилинмас».
Номаи аъмол китоби ўнг томонидан берилиши яхшилик аломати. Аҳли жаннатларнинг, яъни, жаннатга элтувчи амал қилиб ўтганларнинг номаи аъмол китоби ўнг томонидан берилади. Ана ўшанда улар амаллари битилган китобларини мароқ билан ўқийдилар. Ёруғ дунёда ана шундай ишлар қилиб яшаганларидан мамнун бўладилар. Уларга ажру савоблар тўлалигича берилади, заррача зулм қилинмайди.

72. Ким бу дунёда кўр-гумроҳ бўлса, у охиратда янада кўр-гумроҳ ва янада йўлдан адашганроқ бўладир.
Бу дунёдан кўр-гумроҳ ҳолида — иймонсизликда, гуноҳ ва исён қилиб ўтса, у дунёда бундан ҳам баттар кўр ва гумроҳ бўлади. Қиёмат тўполонида нима қилишини билмай гирён уради. Хору зорликка йўлиқади. Умуман, юрадиган йўлини топа олмай, сарсон-саргардон бўлиб, охири дўзахга тушади. Охиратда шундай. Бу дунёда эса, ўзлари кўр-гумроҳ бўлганлари етмагандек, бошқаларни ҳам эргаштиришга уринадилар. Ҳатто Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳам йўлдан урмоқчи бўладилар:

73. Сени Биз ваҳий қилган нарсадан фитна орқали буриб, Бизнинг шаънимизга бошқасини уйдиришингга ундашларига оз қолди. Шундай бўлган тақдирда, албатта, сени дўст тутар эдилар.
Мушриклар турли йўллар билан Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни Аллоҳ юборган ваҳийдан буриб юборишга кўп уриниб кўрганлар.
Мисол учун, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Бизнинг ва ота-боболаримизнинг бутларимизни сўкишни, танқид қилишни тўхтатсанг, биз сенинг илоҳингга ибодат қиламиз», дейишган.
Шунингдек, кофир бошлиқлардан баъзилари келиб Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Бизга камбағаллардан алоҳида мажлис тайин қилгин», дейишган.
Шунга ўхшаш анчагина таклифлар бўлганлиги тарихдан маълум ва машҳур. Агар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг таклифларини қабул қилсалар, Аллоҳнинг ваҳийидан бурилган бўлар эдилар. Агар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг таклифларига кўнсалар, Аллоҳнинг шаънига, у зот индирган ваҳийга бошқа нарсани уйдирган бўлар эдилар. Мушриклар эса, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан айни шу ҳолдагина, яъни, Аллоҳ ваҳий қилган нарсадан бурилиб, Аллоҳнинг шаънига ваҳийдан бошқа нарсани уйдирганларидагина рози бўлардилар ва у кишининг дўст тутар эдилар.


74. Агар Биз сени собит қилмаганимизда, батаҳқиқ, уларга бир оз бўлса-да, мойил бўлишингга оз қолар эди.
Ҳазрати Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг, қани энди ҳамма одамлар мўмин-мусулмон бўлақолса, деган рағбатлари жуда ҳам кучли эди. Баъзан даъват фойдасини кўзлаб, кўнгилларига мушрикларнинг катта бошлиқларини йўлга солиш учун тадбир ахтариш хаёли ва бошқа баъзи муроса муомалалари ҳам келар эди. Шундай ҳолларда Аллоҳ таоло дарҳол вазиятга Ўзи аралашиб, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни тўғри йўлда собитқадам қилар эди. Бунга Абаса сурасининг аввалги қисми тушишига сабаб бўлган Абдуллоҳ ибн Умму Мактумнинг қиссаси мисол бўла олади. Ваҳийдан оғишдан Аллоҳ таолонинг Ўзи асраб турганлиги ҳамда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам шахсларининг аҳамияти ушбу ҳолда яққол билинади.

75. Шундай бўлган тақдирда Биз сенга ҳаёт (азобини) ҳам икки ҳисса, мамот (азобини) ҳам икки ҳисса тоттирган бўлардик. Сўнгра ўзинг учун Бизга қарши ёрдамчи топа олмас эдинг.
Яъни, уларга бир оз бўлса-да мойиллик билдирсанг, Биз сенга бу дунёда берадиган азобни ҳам, у дунёда берадиган азобни ҳам икки баробар қилиб берар эдик. Сенга ёрдам берувчи ҳам бўлмас эди.

76. Улар сени бу ерда безовта қилиб, ундан сени чиқариб юборишларига оз қолди. Шундай бўлган тақдирда, сендан кейин улар озгина муддатдан бошқа тура олмаслар.
Яъни, Макка мушриклари сени безовта қилиб, у ердан чиқариб юборишларига оз қолди. Дарҳақиқат, улар Дорун Надвада ва бошқа жойларда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга қарши қилган маслаҳатларида, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламни Маккадан чиқариб юбориш масаласини ҳам ўртага қўйган эдилар. Аммо бу борада келиша олмай, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламни Маккадан ҳайдаб чиқара олмаган эдилар.
«Шундай бўлган тақдирда, сендан кейин улар озгина муддатдан бошқа тура олмаслар».
Бу қилмишлари учун Аллоҳ таоло уларни ҳалок қилган бўларди. Аллоҳ уларни ҳалок қилишни истамагани учун Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни Маккадан чиқаришларига йўл қўймади. Балки Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзларига чиқиб кетишни амр қилди.

77. Бу сендан олдин юборган Пайғамбарларимизнинг суннатидир. Бизнинг сунннатимизга ўзгартиш топа олмайсан.
Яъни, Пайғамбарни безовта этиб ўз юртидан қувиб чиқарган нобакорларни ҳалок этиш одати сендан олдин юборилган Пайғамбарларга нисбатан ҳам жорий қилиниб келинган. Чунки Аллоҳ юборган Пайғамбарни безовта этиб, ўз юртидан ҳайдаб чиқариш катта нобакорликдир. Бу ишга эътиборсизлик билан қараб бўлмайди. Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни охирги Пайғамбар бўлганлари, у кишининг шариатлари қиёмат кунигача туриши лозимлигини ирода қилгани учун қавмини таг-томири билан ҳалок этишни хоҳламади. Бинобарин, уларнинг тамоман ҳалок бўлишига сабабчи ишлардан сақлади.
Кейинги оятларда Аллоҳ таоло Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга хитоб этиб, бошқа нарсаларни қўйиб, Унинг Ўзига янада кучли боғланишга, Унинг Ўзидангина ёрдам сўрашга, Ўз йўлидан оғишмай боришга амр қилди:

78. Қуёш оғишидан то кун қоронғусигача намозни тўкис адо қил. Фажр «Қуръони»ни ҳам. Албатта, фажр «Қуръони» гувоҳлантирилгандир.
Кўпчилик тафсирчи уламоларимиз, ушбу ояти каримада беш вақт намозни адо этишга ишора бор, дерлар.
Қуёш оғиши-заволга кетиши билан пешин намози вақти киради. Ҳар бир нарсанинг сояси аслидан икки баробар катталашганда аср намози бўлади. Қуёш ботиши билан шом, кеча қоронғуси келганда хуфтон намозлари ўқилади.
«Фажр Қуръони» деганда бомдод намози назарда тутилган, дерлар. Чунки бомдод намозида Қуръон қироати узун бўлади.
«Албатта, фажр «Қуръони» гувоҳлантирилгандир».
Яъни, бомдод намозининг ўқилишига кеча ва кундуз фаришталари гувоҳ бўладилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган ҳадисда, жумладан: «Сизларга кечаси алоҳида фаришталар, кундузи алоҳида фаришталар алмашиб келиб турадилар. Улар аср ва бомдод намозларида жам бўладилар», дейилади. Демак, ушбу икки вақт алоҳида эътиборли ва баракали вақтлардир.

79. Кечанинг баъзисида у ила бедор бўл. Сенга нофила бўлсин. Шоядки Роббинг сени мақтовли мақомда тирилтирса.
Яъни, туннинг бир қисмини у(Қуръон)ни ўқиб, бедор ўтказ. Тун намози бўлмиш таҳажжудни–бедорлик намозини-да ўқи. Бу сенга қўшимча, ихтиёрий ва фазилат келтирувчи нафл намоз бўлсин. Шундай қилсанг:
«Шоядки Роббинг сени мақтовли мақомда тирилтирса».
Биз «мақтовли мақом» деб таржима қилган ибора «мақоми маҳмуд» шаклида машҳур бўлиб, диний маълумотлардан хабардор кишилар орасида ҳам таржима қилинмай, «мақоми маҳмуд» лафзи ила ишлатилади. «Мақоми маҳмуд»-Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни аввалгилару охиргилар мақтайдиган мақом, у кишига берилган «улкан шафоат» мақомидир.
Тафсирчи уламоларимиз, оятдаги «шоядки» сўзи Аллоҳ таоло томонидан айтилгани учун шак-шубҳани эмас, ҳақиқатни, албатта бўлишини англатади, дерлар.
Аллоҳ таоло Ўзининг охирги Пайғамбарини, маҳбубини, ўтгану қолган гуноҳларини кечган зотни, икки дунёнинг сарвари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни мақоми маҳмудга эришиш учун намозларни қолдирмай тўла-тўкис адо этишга, бунинг устига, кечаси бедор бўлиб, таҳажжуд намози ўқишга амр қилиши намознинг нақадар муҳим ибодат эканини билдириб турибди. Бу ҳолни кўра туриб, умрида пешонаси сажда кўрмай мусулмонлик даъвосини қилаётганлар ва жаннатдан умидвор бўлаётганлардан ҳайрон бўлади одам.

80. Ва: «Эй Роббим, мени кирадиган жойимга содиқлик ила киритиб, чиқадиган жойимга содиқлик билан чиқаргин ва менга Ўз ҳузурингдан ёрдам берувчи қувват ато эт», дегин.
Ушбу ояти каримада Аллоҳ таоло Пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ва у киши орқали барча мўмин-мусулмонларга қандай дуо қилиш кераклигини ўргатмоқда. Бу дуога биноан, иймонли инсон Аллоҳ таолодан ҳамма ишларида содиқ бўлишга ҳаракат қилиши ва бунда Аллоҳ таолодан ёрдам сўраши лозимлиги маълум бўлмоқда. Шу билан бирга, банда Аллоҳ таолодан:
«менга Ўз ҳузурингдан ёрдам берувчи қувват ато эт», деб сўрамоғи, дуо қилмоғи лозимдир. Аллоҳ қувват ато этмаса, банданинг қўлидан ҳеч нарса келмайди.

81. Ва: «Ҳақ келди, ботил йўқ бўлди. Зотан, ботил доимо йўқ бўлгувчидир».
Ҳақ келди, иймон келди, Ислом келди. Ботил йўқ бўлди. Куфр йўқ бўлди. Ширк йўқ бўлди. Ҳақ бор жойда ботилга ўрин йўқ. Ҳақ келгандан сўнг ботил йўқ бўлиши табиий.
«Зотан, ботил доимо йўқ бўлгувчидир».
Чунки ботилда йўқ бўлишлик табиати бордир. Унда доимийлик сифати йўқдир. Ботил ғайритабиий, ноҳақ омиллар, сабаблар ва кучлар воситасида зўрма-зўраки ва вақтинча туради. Ҳақ келиши билан зўраки омиллар ўз-ўзидан тарқаб кетади. Куфр, ширк, худосизлик ва улардан келиб чиқадиган тушунчаларга асосланган мафкуралар, тузумлар ва жамиятлар ана шундай зўраки омиллар ила тутиб турилади. Аммо ҳақ, яъни, иймон ва Ислом келиши билан улар йўқ бўлади.

82. Биз Қуръонни мўминлар учун шифо ва раҳмат ўлароқ нозил қиламиз. У золимларга зиёндан бошқани зиёда қилмас.
Дарҳақиқат, Қуръони Карим шифодир, Қуръони Карим раҳматдир. Қуръони Карим куфр, ширк ва мунофиқлик каби энг зарарли ақидавий хасталикларни даволайди.
Қуръони Карим қалблардаги турли иллатларнинг-ҳиқду ҳасад, бахиллик, манманлик, мутакаббирлик ва бошқа касалликларнинг шифосидир.
Қуръони Карим турли ахлоқий, ижтимоий, иқтисодий, муомалавий, сиёсий ва бошқа касалликларга шифо бўлади.
Турли дардларга даво бўлувчи бу шифони борлиққа нозил қилган зот, борлиқни ўзи яратган ва унга қандай шифо кераклигини ҳам яхши билади. Бу дунё турли моддий ва маънавий касалликларга тўлиб тошган касалхона бўлса, ўша касалхонанинг бош табиби Ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга бу ҳаммабоп давони Аллоҳ таолонинг Ўзи нозил қилгандир.
Шунингдек, Қуръони Карим мўминлар учун раҳмат ҳамдир. У ҳар бир нарсада–шахсий, ақидавий, оилавий, ижтимоий, халқаро, сиёсий, иқтисодий, сиҳҳий ва бошқа соҳаларда раҳматдир. Унга амал қилганлар ҳартарафлама раҳматга сазовор бўладилар.
Қуръони Каримнинг мазкур шифоларидан даво олиш учун, у орқали мазкур шомил раҳматга ноил бўлиш учун мўмин бўлиш керак. Мўмин бўлмаган одам бу нарсалардан маҳрумдир.
«У золимларга зиёндан бошқани зиёда қилмас».
Золимлар–соф фитратга зулм қилиб, иймон ўрнига куфр келтирганлардир. Улар иймонга чақирувчи Қуръон оятларига иймон келтирмаганлари ва амал қилмаганлари учун гуноҳлари, зиёнлари зиёда бўлиб бораверади. Ундай инсон шифодан ва раҳматдан бенасиб бўлади. У доимо зиён устига зиён кўриб бораверади.

83. Қачон Биз инсонга неъмат ато этсак, юз ўгирур ва четга бурилиб, узоқлашур. Қачон уни ёмонлик тутса, ноумид бўлур.
Иймонсиз-кофир инсоннинг ҳоли шундай. Кофирлиги туфайли шифодан ва раҳматдан бебаҳра қолган. Натижада унга қачон неъмат етса, ўзидан кетади, ҳовлиқиб, ҳаддан ошади. Неъмат берувчига шукр қилиш ўрнига, ундан юз ўгириб, четга бурилиб, узоқлашади. Худди шу сабабдан, унга ёмонлик етганда ҳам ўзини нотўғри тутади. Сабр қилиб, Аллоҳдан ёрдам сўраш ўрнига, ноумид бўлади. Иймонсизликнинг оқибати шу.
Эй Пайғамбар!

84. Сен: «Ҳар ким ўз ҳолича амал қилур. Бас, Роббингиз ким тўғри йўлдалигини яхши билгувчидир», деб айт.
Яъни, ҳар бир одам эътиқодига мувофиқ ўз услуби ила иш олиб бораверади. Ўша эътиқод ва амалларга қараб ҳукм чиқариш Аллоҳ таолога ҳавола. Унинг Ўзи ким нимага эътиқод қиляпти-ю, қандай амал қиляпти–ҳаммасини яхши билиб тургувчи зотдир.

85. Ва сендан руҳ ҳақида сўрарлар. Сен: «Руҳ Роббимнинг ишидир. Сизга жуда оз илм берилгандир», деб айт.
Ушбу ояти кариманинг нозил бўлиши сабаби ҳақида икки ривоят келтирилади.
Имом Аҳмад ибн Ҳанбал, Имом Насаий, Ҳоким ва Ибн Ҳиббон каби муҳаддислар Ҳазрати Абдуллоҳ ибн Аббосдан қилган ривоятда қуйидагилар айтилади: «Қурайшликлар яҳудийларга:
«Бизга бир нарса ўргатинг, манави одамдан сўрайлик», дейишди. Улар:
«Руҳ ҳақида сўранглар», дедилар. Шунда қурайшликлар Пайғамбардан соллаллоҳу алайҳи васаллам руҳ ҳақида сўрадилар. Бу сўровга жавобан: «Ва сендан руҳ ҳақида сўрарлар», ояти нозил бўлди».
Имом Бухорий, Имом  Муслимлар ҳазрати Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда эса, қуйидагилар айтилади: «Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан Мадина кўчаларидан бирида борар эдим. У киши бир шохга таяниб олган эдилар. Шу пайт бир гуруҳ яҳудийлар дуч келдилар. Улар бир-бирларига: «Бундан руҳ ҳақида сўранглар», дедилар. Улардан баъзилари ўринларидан туриб келиб руҳ ҳақида сўради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жавоб бермай жим туриб қолдилар. Мен у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий келаётганини дарҳол сездим. Турган жойимда кутдим. Ваҳий нузули тўхтагандан сўнг у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ва сендан руҳ ҳақида сўрарлар», оятини тиловат қилдилар».
Шунинг учун ҳам тафсирчи уламоларимиз, ушбу ояти карима икки марта, яъни, Маккада бир, Мадинада бир нозил бўлган, дерлар.
Шу масалада келган бошқа ривоятларга кўра, яҳудийлар руҳ ҳақидаги саволга Аллоҳдан бошқа ҳеч ким жавоб бера олмаслигини аввалдан билганлар. Тавротда шу ҳақда маълумот бўлган. Улар қурайшликларга Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан руҳ ҳақида сўрашни ўргатишлари билан баробар, агар жавоб берса, Пайғамбар эмас, жавоб бермаса, ҳақиқий Пайғамбар бўлади, дейишган. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақиқий Пайғамбар бўлганлари учун ҳам, руҳ ва унинг моҳияти ҳақидаги саволларга жавоб бермадилар. Аллоҳ таоло берган жавобни уларга ўқиб бердилар. Бу жавоб:
«Руҳ Роббимнинг ишидир», дейишлик эди. Руҳ, унинг моҳияти ва унга тегишли бошқа нарсалар Аллоҳнинг иши, банданинг иши эмас. Банда қанчалик мақтанмасин, илми оздир.
«Сизга жуда оз илм берилгандир».
Банданинг ана шу оз илм билан гердайиши ҳам оламни олади. Аслида эса, ўз идроки етадиган, ўзига фойда келтирадиган нарсаларни билдирган Аллоҳга шукр этиб, қолганини Аллоҳга ҳавола қилиши керак эди. Инсоннинг ҳамма нарсаси чеклангандир. Жумладан, ақли, идроки ҳам маҳдуддир. У ақли, идроки доирасидаги ишлар ила шуғулланиб, ундан ташқаридаги нарсалар хусусида беҳуда бош қотирмаслиги керак. Булар қаторига руҳ масаласи ҳам киради. Ҳозиргача инсоннинг руҳ ҳақида бирор нарса билиш учун қилган барча ҳаракатлари беҳуда кетди. Руҳ ҳақида ҳеч нарса била олмади. Инсон руҳ ҳақида билган бирдан-бир нарса Аллоҳ юборган ваҳий, холос.
Лекин Аллоҳ хоҳласа, ўша ваҳийни ҳам қайтариб олиб қўйиши мумкин:

86. Агар хоҳласак, сенга ваҳий қилган нарсаларимизни кетказамиз. Сўнгра Бизга қарши ўзингга вакил топа олмассан.
Инсонга берилган илм, ваҳий орқали эриштирилган ҳақиқат ҳам Аллоҳ таолоникидир. У зот хоҳлаган пайтида ўша ваҳийни қайтариб олиб қўйиши мумкин. У ҳолда инсон ҳеч нарса қила олмай қолаверади. Ўртага тушиб ишни унинг фойдасига ҳал этиб бера оладиган бирон вакил ҳам топа олмайди.

87. Магар Аллоҳда марҳамат бўлсагина. Албатта, Унинг фазлу карами сен учун каттадир.
Ҳа, Аллоҳ таолонинг марҳамати билангина ваҳий боқий қолди. Уни қайтариб олмади. Ана ўша ваҳийга амал қилиб, оқибат саодатга эришиш мумкин. Бу эса, Аллоҳ томонидан берилган фазлу карамдир.
Аллоҳ таоло томонидан фазлу карам сифатида инсонга берилган бу ваҳий, яъни, Қуръон Аллоҳгагина хос нарсадир. Бунга ўхшаш нарсани ундан бошқа ҳеч ким келтира олмайди.

88. Агар инсу жинлар тўпланиб, ушбу Қуръонга ўхшаш нарса келтирмоқчи бўлсалар, бунда баъзилари баъзиларга ёрдамчи бўлсалар ҳам, унга ўхшашини келтира олмаслар.
Барча инсонларга ҳам, жинларга ҳам жуда оз илм берилгандир. Ҳатто улар руҳ ҳақида ҳеч нарса била олмай ҳайрондир. Модомики шунда экан, ҳаммалари бир бўлиб, ўзаро ёрдамлашиб ҳаракат қилсалар ҳам, Қуръонга ўхшаш нарса келтира олмайдилар. Қуръон сўзлари каби сўзлар туза олмайдилар. Қуръон жумлалари каби жумлалар топа олмайдилар. Лекин Қуръони Каримнинг мўъжизакорлиги фақат сўз, гап, балоғат-фасоҳат ёки услуб жиҳатидан эмас, балки инсониятнинг барча мушкулотларини ҳал қилишида, унга икки дунё саодатини ато этувчи мукаммал ва абадий, ҳар замон ва ҳар маконга мос дастур тақдим қилишида ҳамдир. Бундай илоҳий дастурни ҳеч ким, ҳатто дунёдаги барча инсонларга барча жинлар қўшилиб бир-бирларига ёрдам бериб уринганларида ҳам ярата олмайдилар.
Улар Қуръонга ўхшаш нарса келтириш у ёқда турсин, шу бор Қуръонни тўғри англашга ҳам ожизлик қиладилар.

89. Батаҳқиқ, ушбу Қуръонда одамларга турли мисолларни баён қилдик. Бас, одамларнинг кўплари куфрдан бошқа нарсадан бош тортдилар.
Аллоҳ таоло Қуръони Каримда одамларни иймонга чорловчи, ҳидоятга йўлловчи, уларнинг қалбларини, ҳис-туйғуларини, ақлларини ишга солувчи турли мисолларни баён қилди. Аммо Қуръондаги бу баёнотларни идрок эта олмаган инсонлар ҳамма нарсадан бош тортдилар. У мисоллардан фойда олмадилар. Улар фақат куфрдан бош тортмадилар.

90. Улар: «Токи бизга ердан чашма отилтирмагунингча зинҳор сенга иймон келтирмасмиз», дедилар.
Кофирларнинг ақллари пастлиги ушбу таклифларидан ҳам кўриниб турибди. Улар Қуръони Каримнинг тенгсиз ва улкан мўъжиза эканлигини англаб ета олмадилар. У Аллоҳ томонидан берилган шифо ва раҳмат эканини тушунмадилар. Қуръон ҳартарафлама икки дунё саодати манбаи эканини англамадилар. Келиб-келиб ердан чашма отилтириб чиқаришни талаб қилиб ўтирибдилар. Бу ақли ривожланмаган боланинг талабига ўхшайди. Наҳотки иш ердан бир дона чашма отилтириб чиқаришга қараб қолган бўлса?! Бу чашма нима қилиб берар эди?! Ахир, Қуръони Карим милёнлаб моддий ва маънавий чашмалардан иборат битмас-туганмас икки дунё саодати манбаи-ку! Афсуски, кофирлар буни идрок этишдан ожизлар. Ҳа,
«Улар: «Токи бизга ердан чашма отилтирмагунингча зинҳор сенга иймон келтирмасмиз», дедилар».
Ва яна бошқа нарсалар бўлишини ҳам ўртага қўйдилар:

91. Ёки сенинг хурмо ва узум боғинг бўлиб ва уларнинг орасидан анҳорларини отилтириб чиқармагунингча.
Бу ҳам аввалги таклифга ўхшаб, уларнинг кўзларига баъзи бир арзимаган моддий нарсаларни кўрсатиб қўйишни талаб қилишдан иборат. Улар Қуръони Каримдек улкан, очиқ-ойдин мўъжиза бир ёнда қолиб, хурмо ва узум боғларни, орасидан анҳор сувлари отилиб туришини истадилар. Шундагина Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга иймон келтирар эмишлар. Энг қизиғи шуки, уларга ўша талаб қилган мўъжизалари келтирилганда ҳам, тажрибада собит бўлганидек, бизни сеҳрлаб қўйди ёки у бўлди-бу бўлди, деб баҳона топиб, куфрларида давом этаверадилар. Бу ҳол мазкур суранинг бошланғич мавзуи–Исро воқеасида ҳам кўрилди.

92. Ёки ўзинг даъво қилганингдек, устимиздан осмонни парча-парча қилиб туширмагунингча ёхуд Аллоҳни ва фаришталарни олдимизга келтирмагунингча (сенга иймон келтирмасмиз, дедилар).
Бу таклиф аввалгиларидан ҳам беодобона таклифдир. Бу таклифда очиқдан-очиқ тажовузкорлик, Аллоҳнинг қудратидан қўрқмаслик кўриниб турибди. Улар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга у зот уларни огоҳлантириш маъносида, агар иймонга келмасалар, Аллоҳнинг азобига гирифтор бўлишларини эслатганларини юзларига солиб:
«Ёки ўзинг даъво қилганингдек, устимиздан осмонни парча-парча қилиб туширмагунингча», сенга иймон келтирмаймиз, демоқдалар.
Ҳолбуки, устларига осмон парча-парча қилиб туширилса, иймон келтиришга вақтлар қолмайди. Кофир ҳолларида ўлиб кетадилар. Энг муҳими, аввал бир неча марта таъкидланганидек, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам охирги Пайғамбар бўлганлари учун Аллоҳ у кишининг қавмларини тамомила ҳалок этишни ирода этмагандир.
«...ёҳуд Аллоҳни ва фаришталарни олдимизга келтирмагунингча...» сенга иймон келтирмаймиз, дедилар.
Аллоҳ таоло ҳар банданинг олдига Ўзи фаришталар билан келиши, кўзларига кўриниши жорий бўлганида Пайғамбар юборишининг кераги қолмасди. Умуман, ушбу ақиданинг асоси бўлган ғайбга ишонишнинг ўзи ҳам, аҳамияти ҳам йўқоларди.

93. Ёки сенинг олтиндан безалган уйинг бўлмагунича, ёхуд осмонга кўтарилмагунингча, ўша кўтарилишингга ҳам токи биз ўқишимиз учун китоб келтирмагунингча, ишонмаймиз», (дедилар). Сен: «Роббим пок бўлди. Мен фақат башар Пайғамбардан бошқа нарса эмасман», дегин.
Кофирлар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга қилаётган ноўрин таклифларини давом эттирмоқдалар:
«Ёки сенинг олтиндан безалган уйинг бўлмагунича...» сенга иймон кетирмаймиз.
Кофирлар оддий инсон Аллоҳнинг Пайғамбари бўлишини ҳеч ақлларига сиғдира олмайдилар. Уларнинг тасаввурида Пайғамбар ё фаришта бўлиши керак, ёки қандайдир ажабтовур, бошқалардан алоҳида ажраб турадиган одам бўлиши керак. Ҳеч бўлмаса, Пайғамбарнинг яшайдиган уйи бошқалардан ажраб туриши, мисол учун, олтиндан қурилиб, бошқача безатилган бўлиши лозим...
Шунингдек, кофирлар тасаввурида бошқаларга ўхшаб еб-ичадиган, бозорда юрадиган оддий одам Пайғамбар бўлиши мумкин эмас. У Пайғамбар бўлганидан кейин турли ғайри табиий ишларни қиладиган бўлиши керак.
Мисол учун,
ёхуд осмонга кўтарилмагунингча, ўша кўтарилишингга ҳам токи биз ўқишимиз учун китоб келтирмагунингча, ишонмаймиз», (дедилар).
Яъни, Пайғамбар осмондан, Аллоҳнинг олдидан унга китоб тушаётганини даъво қиляпти, ўзи осмонга чиқиб кўрсатсин, ўша чиққанда бир йўла китобни ҳам олиб тушиб одамларга берсин, улар ўқисинлар.
Кофирларнинг бу таклифларига қандай жавоб беришни Аллоҳнинг Ўзи ўргатмоқда:
«Сен: «Роббим пок бўлди. Мен фақат башар Пайғамбардан бошқа нарса эмасман», дегин».
Араб тилида «Субҳаналлоҳ!» («Аллоҳ пок бўлди») калимаси ажабланиш маъносида ҳам ишлатилади. Шунинг учун ҳам ояти каримадаги «Субҳана Роббии» иборасини «Роббим пок бўлди», деб таржима қилинди.
Пайғамбар Аллоҳнинг элчиси бўлса ҳам, аввало, башар, оддий одам; одам боласига хос ҳамма нарсалар унга ҳам жорий бўлади. У оддий одам учрайдиган барча нарсаларга учрайди. Пайғамбарлиги эса, Аллоҳнинг берган фармонларини амалга ошириш билан бўлади. У ўзича бирор нарсани, жумладан, кофирлар таклиф қилаётган мазкур ишларни ҳам қила олмайди. Булар унинг вазифаси доирасига кирмайди. Бу ишлар фақат Аллоҳ таолонинг Ўзига хосдир. Худди мана шу ҳолатни идрок эта олмаслик, хусусан, оддий башарнинг Пайғамбар бўлишини тасаввур қила олмаслик қадимдан одамларни иймондан тўсиб келган.

94. Одамларга ҳидоят келган пайтда иймон келтиришларидан ман қилган нарса фақат, Аллоҳ башардан Пайғамбар юборадими, дейишлари бўлди.
Одамлардаги бу нотўғри тасаввур «Одам боласи» сифати Аллоҳ таоло ҳузурида нақадар олий мартабада эканини тушуниб етмасликларидан келиб чиққандир. Улар фаришта ва бошқа махлуқотлардан кўра, Аллоҳ одамни азизу мукаррам қилиб қўйганини англаб етмас эдилар. Агар одам Аллоҳнинг йўлида юриб, буюрган ишларини қилиб, қайтарганларидан қайтса, фариштадан афзал бўлишини идрок этмас эдилар. Улар одам боласи ичидан энг пок ва содиқлари танлаб олиниб Пайғамбар қилиниши барча инсоният учун шон-шараф эканини тушунмас эдилар. Одам боласи билан фаришталарнинг хусусиятларини фарқ эта олмасдан, Аллоҳ башардан Пайғамбар юборадими, деб ажабланишади. Ҳамда ўзларига ўхшаган башарга эргашишдан бош тортиб, иймондан юз ўгирадилар.
Эй Пайғамбар, сен уларнинг бу гапларига жавобан:

95. Сен: «Агар ер юзида фаришталар хотиржам юрганларида, уларга осмондан фаришта Пайғамбар туширган бўлар эдик», деб айт.
Аллоҳ барча махлуқотларни яратган зот сифатида уларга қандай нарса мос келишини Ўзи яхши билади. Аллоҳ одамларни яратган зот сифатида уларга кимни Пайғамбар қилиб юборишни яхши билади. Ер юзида хотиржам яшаб юрганлар одамлар бўлгани учун уларга одамларни Пайғамбар қилди. Агар ер юзида хотиржам яшаб юрганлар фаришталар бўлганида, уларга осмондан фаришта Пайғамбар туширган бўлар эди.
Пайғамбар Аллоҳнинг элчиси бўлиши билан бирга, Унинг амр ва наҳийларини ўз тимсолида акслантириб, шариат ҳукмларига амал қилишда ўрнак бўладиган биринчи шахс ҳамдир. Агар одамларга фаришта Пайғамбар қилиб юборилса ва у шариат ҳукмларига амал қилиб кўрсатса, Пайғамбар оддий одамдан бўлмаслиги керак-да, деган нобакорлар биринчи бўлиб: «Бу, Пайғамбар фаришта, шунинг учун шариат ҳукмларига осон амал қилади, биз оддий башармиз, унинг қилганини қила олмаймиз», деган бўлар эдилар. Пайғамбар оддий башардан чиқарилса, бундай даъво қила олмайдилар.

96. Сен: «Мен билан сизнинг орамизда гувоҳликка Аллоҳнинг Ўзи кифоя қилур. Албатта, У Ўз бандаларидан хабардор ва уларни кўриб тургувчи зотдир», деб айт.
Одамлар ҳақиқатни тушунмасалар, Пайғамбарлик нима эканини англашни хоҳламасалар, улар билан тортишиб ўтиришнинг ҳожати йўқ, уларни Аллоҳнинг Ўзига ҳавола қилиб қўйиш керак. Кофирларга:
«Мен билан сизнинг орамизда гувоҳликка Аллоҳнинг Ўзи кифоя қилур», деб айт.
Орада бўлиб ўтган гапу сўзлар ва муомалаларга Аллоҳнинг Ўзи гувоҳ. Пайғамбарнинг ихлос билан вазифасини адо этганига, одамларнинг озорларига чидаганига, тортган азиятларига ҳам Аллоҳ гувоҳ. Кофирларнинг Пайғамбарни ёлғончига чиқарганларига ҳам, унга озор берганларига ҳам, ундан турли мўъжизалар келтиришни ноўрин талаб қилганларига ҳам, «Аллоҳ башардан Пайғамбар юборадими?» деб иймон келтирмаганларига ҳам Аллоҳнинг Ўзи гувоҳ.
«Албатта, У Ўз бандаларидан хабардор ва уларни кўриб тургувчи зотдир».
Аллоҳ ҳар бир гап-сўз, қилинган иш, ният ва кўнгилдан ўтган барча ўй-хаёллардан хабардор зотдир. Шу хабардорлиги асосида улар орасида ҳукм чиқаради. Аллоҳ таоло ҳар бир бандани қаерда бўлса ҳам, нима деганию нима қилганинни кўриб туради. Шу кўриб туриши асосида улар орасида ҳукм чиқаради. Бу ҳукм қиёмат куни чиқарилади.

97. Аллоҳ кимни ҳидоят қилса, ўша ҳидоят топгувчидир. У кимни адаштирса, уларга Ундан ўзга зинҳор валийлар топа олмассан. Уларни қиёмат куни юзтубан, кўр, кар, соқов ҳолларида тўплаймиз. Уларнинг турар жойлари жаҳаннамдир. У қачон сокин бўлса, уларга оловни зиёда қиламиз.
Аллоҳ таоло инсонни яратиб унга турли истеъдод ва ақлни бериб, Пайғамбар юбориб, ҳидоят ва залолат йўлини кўрсатиб қўйиб, ихтиёрига қўйган. Ақлини ишлатиб ҳидоят йўлини ихтиёр этган бандаларини ҳидоятга бошлайди. Ана ўша одам ҳақиқий ҳидоят топган одам бўлади. Ҳа,
«Аллоҳ кимни ҳидоят қилса, ўша ҳидоят топгувчидир».
Ҳавои нафсининг гапига кириб, залолат йўлини ихтиёр этганларни эса, залолатга кетказади. Ана ўшалар ҳақиқий залолатга кетган бўладилар. Аллоҳ залолатга кетказса, ундай кимсалар ўзларига ундан бошқа ёрдам берувчи топа олмайдилар.
«У кимни адаштирса, уларга Ундан ўзга зинҳор валийлар топа олмассан».
Уларнинг ҳоли, айниқса, қиёмат куни ачинарли бўлади.
«Уларни қиёмат куни юзтубан, кўр, кар, соқов ҳолларида тўплаймиз».
Аллоҳ таоло ҳамма бандаларни қиёмат куни тирилтириб маҳшарга тўплаганида, залолатга кетган ўша кимсаларни юзтубан, кўр, кар ва соқов қилиб тўплайди. Улар ҳеч нарсани кўра олмайдилар, ҳеч нарсани эшита олмайдилар ва ҳеч нарсани гапира олмайдилар. Азоб фаришталари уларни оёқларидан тутиб, юзларини ерга қаратиб, жаҳаннам томон судраб кетадилар. Ниҳоят, улар ўз турар жойларига эришадилар.
«Уларнинг турар жойлари жаҳаннамдир».
У ерда улар турли азоб-уқубатларга дучор бўладилар. Мабодо жаҳаннамда сокинлик бўлиб қолса, Аллоҳ дарров чора кўради:
«У қачон сокин бўлса, уларга оловни зиёда қиламиз».
Яъни, аҳли жаҳаннам битмас-туганмас азобда ушлаб турилади. Уларнинг бунчалик азоб-уқубатларга дучор бўлишларининг сабаби кейинги оятда баён қилинади:

98. Ана ўша, Бизнинг оятларимизга куфр келтирганлари ва «Агар суяк ва титилган тупроқ бўлсак ҳам, албатта, янгитдан яратилиб қайта тирилтирилурмизми?!» деганлари учун жазоларидир.
Ушбу оятда жаҳаннамийларнинг охират жазосига мубтало бўлишларининг сабаби бўлган иккита бош гуноҳи эслатилмоқда.
Биринчиси-Аллоҳнинг оятларига иймон келтирмаганлари.
«Бизнинг оятларимизга куфр келтирганлари»
Иккинчиси-қайта тирилишга ишонмаганлари.
«Агар суяк ва титилган тупроқ бўлсак ҳам, албатта, янгитдан яратилиб қайта тирилтирилурмизми?!» деганлари»
Дунёдаги ҳамма ёмонликлар ушбу икки сабабдан келиб чиқади, десак муболаға бўлмайди.
Аллоҳнинг оятларига ишонмай, уларга куфр келтириш орқали ақида масаласидаги ҳамма нарсалар тескари кетади. Инсон ўша илоҳий кўрсатмалар бўйича яшашдан боштортгани учун ҳамма ишда нотўғри кўрсатмаларга амал қилиб, расвои олам бўлади.
Қайта тирилтиришга ишонмай инсон бу дунёда хохлаган ёмонлигини қилаверадиган бўлиб қолади. Охиратга, унда қайта тирилиб бу дунёдаги ҳар бир қилмишига жавоб беришга ишонмаган одам бешкунлик бевафо дунёнинг матоҳидан иложи борича кўпроқ фойда олиш пайидан бўлиб қолади. Табиийки, у мазкур жиловсиз хохишни ҳалол пок йўл билан қондириши мумкин эмас. Натижада иймонсиз инсон ҳеч қандай ёмонликни киприк қоқмай қилаверадиган бўлиб қолади. Охир оқибат келиб бир оят юқорида зикр қилинган:
«Уларни қиёмат куни юзтубан, кўр, кар, соқов ҳолларида тўплаймиз. Уларнинг турар жойлари жаҳаннамдир. У қачон сокин бўлса, уларга оловни зиёда қиламиз», деган илоҳий хабарда зикр қилинган жаҳаннамийлар қаторига қўшилади.
Келгуси оят уларнинг ғафлатда айтган гапларини муҳокама қилади:

99. Улар осмонлару ерни яратган Аллоҳ уларга ўхшашини яратишга қодир эканини ва улар учун шак-шубҳасиз ажал белгилаганини билмадиларми?! Бас, золимлар куфрдан бошқа нарсадан бош тортдилар.
Ўша кофирлар ақлларини ишлатиб ўйлаб кўрганларида аввалги оятдаги, «Агар суяк ва титилган тупроқ бўлсак ҳам, албатта, қайта тирилтирилурмизми?» деган гапларини айтмас эдилар.
«Улар осмонлару ерни яратган Аллоҳ уларга ўхшашини яратишга қодир эканини ва улар учун шак-шубҳасиз ажал белгилаганини билмадиларми?!»
Борлиқдаги барча мавжудотни ва осмонлару ерни яратган зотга ўша борлиқдаги кичкинагина заррача ҳисобланган инсонни қайта яратиш нима иш бўлибди!
Аллоҳ улар учун шак-шубҳасиз ажал белгилагандир.
Яратилишлари, ҳаётда бўлишлари, қайта тирилишлари, ҳамма-ҳаммасининг вақти аниқ белгилаб қўйилгандир. Белгиланган ўша ажалдан олдинга ҳам, кейинга ҳам сурилмайди. Айнан ўша белгиланган вақтда бўлади.
«Бас, золимлар куфрдан бошқа нарсадан бош тортдилар».
Улар фақат куфрни ихтиёр қилиб туриб олдилар. Шунинг учун ҳам ақлларини ишлатиб ҳақиқатни идрок эта олмадилар.
Эй Пайғамбар, уларга:

100. Сен: «Агар сизлар Роббим раҳмати хазиналарига эга бўлсангиз ҳам, уни сарфлашдан қўрқиб, мумсиклик қилган бўлар эдингиз. Инсон зоти ўзи бахил бўлур», деб айт.
Аллоҳ таолонинг раҳмати ва Унинг хазинаси жуда ҳам кенг. Аммо феъли тор, ўзи бахил кофирлар, фаразан қўлларига ўша хазина тасарруфи тушиб қолса ҳам, мумсиклик қилиб, тугаб қолади, деб қўрқиб, бировга ундан ҳеч нарса бермас эдилар.
Аллоҳ таоло ана ўша ҳақиқатни кофир -мушрикларнинг юзларига очиқ айтиб, баён қилишни амр этиб:
«Агар сизлар Роббим раҳмати хазиналарига эга бўлсангиз ҳам, уни сарфлашдан қўрқиб, мумсиклик қилган бўлар эдингиз», деб айт, эй Пайғамбарим, демоқда.
Ва бу ҳолат ҳамма одамларда ҳам бўлиши мумкин нарса эканлигига ишора қилиб, сўзнинг давомида:
«Инсон зоти ўзи бахил бўлур», деб айт», деб амр қилмоқда. Ана ўша ҳар кимда бўлиши мумкин бўлган мумсиклик сифатини Исломий тарбия тўғри йўлга солиши мумкин, халос. Иймон–Исломдан узоқда бўлганлар эса, худди ушбу ояти каримада зикр қилинганидек бўладилар.
Кўнгли тор, бахил одамларнинг қалби ҳам қаттиқ бўлади. Турли-туман мўъжизаларни кўриб туриб ҳам ундай одамлар иймонга келмайдилар. Мисол учун, Мусо алайҳиссаломга Аллоҳ таоло тўққизта турли мўъжизаларни берди. Аммо кофирлар шунда ҳам иймонга келмадилар.

101. Батаҳқиқ, Биз Мусога тўққизта очиқ-ойдин оят-мўъжиза бердик. Бани Исроилдан уларга у (Мусо) келган пайти(нима бўлгани)ни сўрагин. Бас, Фиръавн унга: «Албатта, мен сени, эй Мусо, сеҳрлангансан деб ўйлайман», деди.
Биз Мусони Пайғамбар қилиб юборганимизда, унинг Пайғамбарлигини тасдиқловчи тўққизта очиқ-ойдин мўъжизани ҳам ато этдик. Бу мўъжизалар–қўл, асо, тўфон, чигиртка, бит, бақалар, қон, очарчилик йиллари ва меваларнинг камчил бўлиши ҳодисалари эди. Бу мўъжизалар ҳақида Аъроф сурасида ва бошқа сураларда сўз кетган.
«Бани Исроилдан уларга у (Мусо) келган пайти(нима бўлгани)ни сўрагин».
Улар бу ишга гувоҳдирлар. Улар Мусо алайҳиссалом билан Фиръавн орасида нима бўлиб ўтганини яхши биладилар. Ўшанда:
«Фиръавн унга: «Албатта, мен сени, эй Мусо, сеҳрлангансан деб ўйлайман», деди».
Фиръавн жабри, зулми ва ҳукми ҳамда гап ва сўзини ҳаммага ўтказиб ўрганиб қолган кофир подшоҳдир. У одамларни ўз шахсига банда қилиб олган эди. Унинг олдида ҳеч ким лом-лим деб оғиз оча олмасди. Бора-бора бу золим юртидаги одамларга робблик даъвосини қилди, мен сизларнинг олий роббингизман, деди. Ана шундай даражага етган тоғут олдига чиқиб Мусо алайҳиссаломнинг ҳақ гапни айтишлари, Аллоҳнинг тавҳидига чақиришлари, зулм, туғён ва одамларга озор беришни тарк этиб, Аллоҳга бўйин эгишга даъват қилишлари ғалати туйилди. Фиръавн қаршисида одатдан ташқари гапларни қўрқмай гапираётган одамни кўриб, бунинг эс-ҳуши жойида бўлмаса керак, эҳтимол, сеҳрлангандир, бўлмаса, бунчалик гапларни журъат этиб гапирмас эди, деб ўйлади. Одатда, туғёнга кетган золим подшоҳлар шундай бўлади. Ҳамма гап ўша золимдан чиқади, атрофидагилар, тўғри-тўғри, ҳақ гапни айтдингиз, деб туришдан бошқага ярамайди. Агар биров ақллироқ гап айтса, ўзини худо фаҳмлаётган тоғутга суиқасд қилгандек туйилади. Ўша золимдан бошқа ҳам ақлли одам борга ўхшаб қолади. Ўртада ноқулайлик пайдо бўлади. Шунда Фиръавннинг олдида ақлли гап гапиришга журъат қилган одам тезлик билан жиннига чиқарилади ёки, сеҳрланиб калласи айланиб қолибди, дейилади. Мусо алайҳиссаломдан ҳақ гапларни эшитган Фиръавн ҳам ана шундай йўл тутди. Мусо алайҳиссаломни сеҳрланган деб эълон қилди. Аммо Мусо алайҳиссалом иккиланмадилар. У киши ҳақ ўзлари томонда эканини, ортларида оламларнинг Робби турганини яхши билар эдилар. Шунинг учун ҳам у киши Фиръавнга:

102. У: «Ановиларни кўзни очгувчи қилиб, осмонлару ернинг Роббидан ўзга ҳеч бир зот туширмаганини яхши биласан. Албатта, мен сени, эй Фиръавн, ҳалок бўлгувчисан деб ўйлайман», деди.
Эй Фиръавн, сен анови тўққиз очиқ-ойдин мўъжизаларни ғафлат уйқусида қолганлар учун кўзини очувчи қилиб осмонлару ернинг Робби туширганини, Ундан ўзга ҳеч ким тушира олмаслигини яхши биласан. Лекин шундай бўлса ҳам, инкор қилмоқдасан. Иймонга келмай, куфрда қолмоқдасан. Аллоҳга банда бўлмай, Аллоҳнинг бандаларига худо бўлмоқчисан. Мен сени огоҳлантириб қўяй. Бунинг оқибати яхши бўлмайди. Билиб қўй, оқибатда ҳалок бўласан.
Шунда фикрий тортишувда енгилишини сезган Фиръавн куч ишлатишга ўтди. Ҳамма золимлар, тоғутлар шундай қиладилар:

103. Бас, уларни ердан қўзғатиб чиқармоқчи бўлди. Шунда Биз уни ва у билан бирга бўлганларни жамлаб ғарқ қилдик.
Фиръавн Мусо алайҳиссаломни ва у кишининг қавмлари Бани Исроилни Миср еридан қўзғатиб чиқармоқчи бўлди. Шунда Аллоҳ таоло Фиръавнни ва унинг қавмини жамлаб денгизга ғарқ қилди. Ҳаммалари ҳалок бўлдилар.

104. У(Фиръавн)дан сўнг Бани Исроилга: «Мана шу ерни маскан тутинглар. Бас, охират ваъдаси келган чоғида ҳаммангизни тўплаб келтирамиз», дедик.
Фиръавн ва унинг қавми ҳалок бўлди. Қилмишларига яраша жазоларини олдилар. Аммо ораларингизда турли гаплар, ишлар ўтган эди. Уларнинг ҳам ҳисоб-китоби бўлиши керак эди. Ҳозирча бу нарса бўлмай қолди.
Эй Бани Исроил:
«Мана шу ерни маскан тутинглар».
Шу ерда яшаб тураверинглар, вақти-соати етиб,
«охират ваъдаси келган чоғида ҳаммангизни тўплаб келтирамиз».
Қиёмат қоим бўлганида, ҳаммангизни–сизни ҳам, Фиръавн ва унинг қавмини ҳам тўплаб келтирамиз. Ўшанда ҳисоб-китоб бўлаверади.
Кейинги оятларда яна Қуръонни улуғлашга ўтилади:

105. Уни ҳақ ила нозил қилдик ва ҳақ ила нозил бўлди. Биз сени фақат хушхабар бергувчи ва огоҳлантиргувчи этиб юбордик, холос.
Яъни, Қуръонни Биз ҳақ ила туширдик. Қуръон ер юзида ҳақ қарор топиши учун туширилди. Энг улкан ҳақ–Аллоҳнинг тавҳиди Қуръон ила қарор топди. Шунингдек, бошқа хақлар ҳам Қуръон ила ер юзида қарор топди.
«...ва ҳақ ила нозил бўлди».
Яъни, Қуръонда тушган ҳамма нарсалар-буйруқлар, қайтаришлар, ҳукмлар, эслатмалар, кўрсатмалар, хабарлар ҳамма-ҳаммаси ҳақдир.
«Биз сени фақат хушхабар бергувчи ва огоҳлантиргувчи этиб юбордик, холос».
Яъни, эй Муҳаммад, Биз сени иймон келтириб, ибодат ва яхши амалларни қилгувчиларга жаннат ҳамда унинг олий даражаларию, битмас–туганмас неъматларининг хушхабарини ва куфр, нифоқу исён соҳибларини дўзах азобидан огоҳлантиргувчи қилиб юбордик.

106. Ва Қуръонни одамларга аста-секин ўқиб беришинг учун бўлиб қўйдик ва бўлак-бўлак қилиб туширдик.
Ушбу оятда Қуръони Каримни бир йўла тугал бир китоб ҳолида эмас, балки бўлак-бўлак этиб нозил қилинганининг ҳикмати ҳақида сўз боряпти.
Кўп марта такрорланганидек, Аллоҳ таоло Қуръони Каримни бир оят, икки оят қилиб, баъзида ундан оз, баъзида ундан кўп қилиб, йигирма уч йил давомида нозил қилди. Албатта, бунинг улкан ҳикматлари бор эди. Бу ояти каримада ўша ҳикматлардан бири, одамларга аста-секин ўқиб бериш зикр қилиняпти. Албатта, ўттиз пора Қуръон бир йўла тушса, уни одамларга ўқиб бериш осон бўлмас эди. Ўқиб берилганда ҳам, одамлар уни қабул қилиб олишлари осон бўлмас эди. Энг муҳими–Қуръони Карим ўқиш учунгина эмас, асосан, ўқиб амал қилиш учун туширилган илоҳий дастурдир. Уни бир йўла ўқиб, бунга бир йўла амал қилиш осон эмас. Шунинг учун ҳам жоҳилият ботқоғига ботган одамларни аста-секин тарбиялаб, Ислом нурига олиб чиқиш учун йигирма уч йил керак бўлди. Шу даврда жаҳон тарихида мисли кўрилмаган ажойиб бир мусулмон уммати тарбияланиб вояга етди. Улар ҳар бир оятни нозил бўлганидан кейин ўқиб ўрганишар, ёд олишар ва унга амал қилишар эди. Ушбу шартларни амалга оширмагунларича, бошқа оятлар тушган бўлса ҳам, уларни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан олмай туришарди. Оқибатда саҳобаи киромларнинг ҳар бирлари икки оёқда юрадиган тирик Қуръонга айландилар ва бир оз муддатда ер юзига Қуръон таълимотларини тарқатдилар.
Қуръон ана шундай нарса. Аллоҳ уни бўлиб-бўлиб тушириб, кишиларга осонлик ҳам яратди. Энди бу ёғи одамларнинг ўзига ҳавола, икки дунё бахт-саодатини хоҳласалар, ушбу Қуръонга эргашсинлар, икки дунё бадбахтлигини хоҳласалар, эргашмасинлар. Бу ҳақиқатни уларга етказиш келгуси оятда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга топширилмоқда:

107. Сен: «Унга иймон келтиринглар ёки иймон келтирманглар барибир. Албатта, ундан олдин илм берилганлар у уларга тиловат қилинганда юзлари ила саждага йиқилурлар», деб айт.
Ушбу оят сажда ояти бўлиб уни ўқиган ёки эшитган одамга қироат саждаси қилишлик вожиб бўлади.
Бу ояти каримадаги хитоб кофир ва мушрикларга қаратилган. Уларга, Қуръон ҳақидаги васфларни билдингиз, уни Пайғамбаримиз сизга етказди, энди хоҳласангиз, унга иймон келтиринг, хоҳласангиз, иймон келтирманг, дейилмоқда.
«Албатта, ундан олдин илм берилганлар у уларга тиловат қилинганда юзлари ила саждага йиқилурлар».
Қуръондан олдин илм берилганлар деганда Таврот ва Инжил берилганлар тушунилади. Аллоҳни таниганлар, дин-диёнат, Пайғамбар, илоҳий китоб, ваҳий, фаришта каби нарсалар нима эканини биладиганлар уларга Қуръони Карим тиловат қилиниши билан ўзларини тута олмай саждага йиқиладилар.

108. Ва: «Роббимиз мутлақо пок бўлди. Шубҳасиз, Роббимизнинг ваъдаси амалга ошажак», дерлар.
Улар саждага йиқилиши билан бирга, Аллоҳ таолони турли айб ва нуқсонлардан поклаб, унга тасбиҳ ҳам айтадилар. Аллоҳ Ўзи берган ваъдасини албатта амалга оширишини таъкидлайдилар. Аллоҳ уларга Тавротда ва Инжилда охири замон келганида маълум сифатларга эга Пайғамбар юбориб, унга Ўзининг охирги китобини нозил қилишни ваъда этган эди. Улар: бошқа ваъдалари қатори бу ваъдасини ҳам амалга оширибди, дерлар. Уларнинг бу эътирофлари фақат оғизларидан чиқадиган сўзлар билан ифода қилинмайди. Балки амалий жиҳатдан ҳам тасдиқланади.

109. Ва юзлари ила йиқилиб йиғларлар ва у хокисорликларни зиёда қилур.
Улар аввал шундай сажда қилган бўлсалар, энди йиғлаб сажда этадилар. Қуръони Карим уларнинг хокисорликларини зиёда қилади. Улардан ўрнак олиб юрган мушриклар бўлса, Қуръонга иймон келтирмай юрибдилар.

110. Сен: «Аллоҳга дуо қилинглар, Роҳманга дуо қилинглар, қайсисига дуо қилсангиз ҳам, бари бир. Гўзал исмлар Уникидир», деб айт. Намозингни жуда баланд овоз ила ўқима, уни жуда махфий ҳам ўқима, бунинг орасида бир йўл тут.
Ривоятларда келишича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бир куни: «Ё Аллоҳ! Ё Роҳман!» деб дуо қилаётганларини мушриклар эшитиб қолиб, дарҳол: «Муҳаммад якка худоликка чақирар эди, ўзи бўлса иккита худога дуо қилмоқда», деб гап тарқатишибди. Уларнинг бу жоҳилона тушунчаси ва тасарруфи жавобига ушбу оят тушган экан. Бу оятда мазкур нотўғри тушунча ва тасарруф тўғриланмоқда.
«Аллоҳга дуо қилинглар, Роҳманга дуо қилинглар, қайсисига дуо қилсангиз ҳам, бари бир».
«Аллоҳ», «Роҳман» исмлари икки хил бўлгани билан зот бир. Исм кўпайса, зот ҳам кўпайиб қолмайди.
«Гўзал исмлар Уникидир», деб айт».
Дунёдаги энг гўзал исмлар Аллоҳникидир. Шундан тўқсон тўққизтаси Пайғамбаримизнинг соллаллоҳу алайҳи васаллам бир ҳадисларида келган.
Оятнинг иккинчи ярмида Пайғамбаримизнинг соллаллоҳу алайҳи васаллам намозлари қандай бўлиши кераклиги ҳақида кўрсатма келмоқда. Мушриклар ҳамма нарсадан айб топишга уринганлари каби, намоздан ҳам камчилик топишга, масхара қилишга уринишар эди.
«Намозингни жуда баланд овоз ила ўқима».
Мушриклар эшитиб, яна баъзи нобакорликлар қилиб юрмасин.
«...уни жуда махфий ҳам ўқима».
Орқангда турганлар қироатингни эшитмай қолмасинлар.
«Бунинг орасида бир йўл тут».
Яъни, ўртача бўлсин.
Ва ниҳоят, суранинг охирида, худди аввалидаги каби, Аллоҳнинг мадҳи келади.

111. Сен: «Ҳамд бўлсин, фарзанд тутмаган, мулкда шериги бўлмаган ва хорликдан қутқаргувчи дўстга зор бўлмаган Аллоҳга», дегин. Ва Уни мутлақо улуғла!
Яъни, барча нуқсонлардан ҳоли бўлган, ҳеч нарсага ҳожати тушмайдиган Аллоҳга ҳамду сано айт. У зот Ўзига фарзанд тутмаган, чунки фарзандга ҳожати йўқ. Фарзандга ҳожатмандлик банданинг иши. У зотнинг шунчалик бепоён мулкида шериги ҳам йўқ. Чунки у шерикка муҳтож эмас. Мулкни бошқаришда шерикка, ёрдамчига муҳтожлик банданинг иши. У зот хорликдан қутқаргувчи дўстга зор бўлмайди. Чунки У зот асло хор бўлмайди. Хор бўлиш ва хорликдан қутулишда бошқанинг ёрдамига муҳтож бўлиш банданинг иши.
«Ва Уни мутлақо улуғла!»
Аллоҳу акбар!