Волга бўйи татарларининг ислом амалиётидаги сўфийлик анъанаси чуқур тарихий илдизларга эга. 12-асрдан бошлаб Ясавий тариқати Ўрта Осиёдан Волгабўйигача кириб бориб, Волга Болгария элитаси, Олтин Ўрда ва унинг парчаланишидан кейин вужудга келган Татар хонликлари орасидан ўз издошларини топди. Яссавий тариқатига параллел равишда 16-асрда Волгабўйида Нақшбандия тариқати кенг тарқалди. У 16-асрда Ясавий тариқатини бутунлай сиқиб чиқарди, шундан сўнг 20-асргача Волгабўйи мусулмонлари орасида Нақшбандия тариқатинниг турли тармоқлари ҳукмронлик қилди.
Минтақадаги мусулмонлар орасида тасаввуфни узоқ вақтдан бери ёйиш амалиёти татарлар орасида эшон деб аталган ўз сўфий шайхларининг пайдо бўлишига олиб келди. Уларнинг таъсири жуда кенг тарқалган эди: ҳатто Шимолий Кавказ мусулмонлари ҳам уларнинг муридларига айландилар ва 18-асрдан бери қайд этилган минтақалар ўртасидаги диний алоқалар бугунги кунгача сақланиб қолган.
Совет давридаги давлат атеизм сиёсати татарлар ва бошқирдлар ўртасидаги сўфийлик анъаналарига катта зарар етказди. Нақшбандия тариқатининг 19-асрда минтақада пайдо бўлган, кўзга кўринган намояндаси Шайх Зайнулла Расулев (1833–1917) бўлган, қатор тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, 1980-йилларнинг ўрталарида (сўнгги кўзга кўринган вакили Қозон шайхи Ғарифулла Ғайнуллин (1894-1984) бўлган) сўнг тўхтаб қолган, шундан кейин СССР парчаланган пайтда Волга татарларининг ўз эшонлари йўқ эди.
Постсовет даврида Волгабўйида Яқин Шарқдан янги ислом диний оқимлари фаол кириб борди (салафийлик, Ҳизб-ут-Таҳрир ал-Исломий, «Жамоат Таблиғи» ва бошқалар), уларнинг аксарияти экстремистик ёки террористик ташкилотлар сифатида тан олинган.
Адабиётда бу ҳодиса «маънавий кенгайиш» деб номланди, чунки СССР парчаланганидан кейин диний уйғониш Россияда ўз халқлари учун ноанъанавий бўлган диний оқимларнинг фаол пайдо бўлиши билан бирга келди, уларнинг аксарияти барқарорликни шакллантиришга муваффақ бўлди ва издошлар гуруҳлари ҳозир ҳам фаолият кўрсатмоқда. Аммо бу диний гуруҳлардан ташқари татарлар орасига турли хил биродарликлардан иборат сўфийлик кириб кела бошлади ва бунда Туркиядан келган жамоатлар катта роль ўйнади. Улардан бири 21-асрнинг иккинчи ўн йиллигида мавқеи сезиларли даражада мустаҳкамланган Исмоил оға жамоатидир, чунки Татаристон муфтийси Комил Самигуллин (2013 йилдан бери бу лавозимда) ушбу сўфийлар тариқатидан экани маълум.
Туркиядаги «Исмоил оға» жамоати
Сўфийлар жамоати «Исмоил оға» нақшбандия тариқатининг Холидия бўлимига мансуб ва Туркиядаги замонавий ислом жамоасининг консерватив қанотини ифодалайди. Жамоат ўз номини Истанбулдаги Фотиҳ туманининг Чаршамба кварталида жойлашган Исмоил Оға масжиди номидан олган. 1954 йилдан 1996 йилгача унинг имоми «Исмоил оға» сўфий жамоатининг маънавий етакчиси Шайх Маҳмуд ал-Уфий (1929 йилда туғилган) эди. Масжидда ўзининг табиати ва ўқитиш услубига кўра 19-20-асрлар бўйида Волгабўйида мавжуд бўлган қадимий мадрасаларга яқин бўлган мадраса мавжуд.
Узун кафтанлар, шалворлар, оқ салланинг ўзига хос шакли, мўйловсиз қалин соқоллар - сўфийлар биродарлиги аъзоларининг дресс-коди ва фейс-коди мана шунақа. Туркиядаги бу биродарлик аёллари иягини ҳам ёпадиган (жилбоб деб ҳам аталади) ҳижоб кийишлари керак.
Маънавий етакчи Маҳмуд ал-Уфий 91 ёшга тўлганлиги (у ўзига тайинланган ёрдамчи ёрдамида ногиронлар аравачасида ҳаракатланади) учун ворис масаласи ниҳоятда кескиндир. «Исмоил оға»нинг энг ҳақиқий раҳбари энди Жуббели Аҳмад (ҳақиқий исми – Аҳмет Маҳмут Унлу) бўлиб кўринади. Илгари диний ақидапарастликда айбланган Жуббели жамоатнинг нотиқлик вазифасини бажаради: у бажонидил теледастурларга, жумладан, дунёвий телеканалларга қатнашади, турли мамлакатларга саёҳат қилади ва тез-тез оммавий ахборот воситаларида пайдо бўлади. Жуббели давлат идораларидан жабр кўрганига қарамай, у 2016 йилда Туркиядаги муваффақиятсиз давлат тўнтаришига уриниш пайтида ҳукуматни фаол қўллаб-қувватлаган, бунда Жуббели кўп йиллар давомида доимий танқид қилиб келган бошқа исломий жамоат «Ҳизмет» раҳбари Фатҳуллоҳ Гулен иштирок этганликда айбланмоқда.
Шуни таъкидлаш керакки, Жуббели жамиятнинг барча жабҳаларида исломий турмуш тарзини оммалаштиришнинг энг ашаддий тараннум этувчиси сифатида сўз юритар экан, ўзи ҳам ИШИД исломчилари бунинг учун уни йўқ қилишга ваъда берган салафийлик танқидчиси ҳисобланади. Қайд этиш жоизки, Исмоил Оға ўта консерватив жамоат бўлиб, Туркиянинг амалдаги президенти Ражаб Эрдўғоннинг (сарой) курсини фаол қўллаб-қувватлайди. Жуббели, шунингдек, Суриянинг ҳукмрон президенти Башар ал-Ассад режимини ағдариш тарафдори. Жамоатнинг Россияга нисбатан аниқ позициясини аниқ белгилашнинг иложи йўқ: у ситуацион характерга эга ва эҳтимол расмий Анқара позициясига яқинроқдир.
Маълумки, Чеченистондаги иккала уруш (1994-1996 ва 1999-2001) даврида «Исмоил оға» Россиянинг бу йўналишдаги фаолиятини қоралаган. Бироқ, бу жуда узоқ вақт олдин содир бўлган ва ҳозир Туркиядаги бошқа сўфий биродарлар сингари, жамоат постсовет ҳудудида ўз таъсирини максимал даражада оширмоқда. Айниқса, Волгабўйида унинг вакили 2013 йилда Татаристон Республикаси мусулмонлари диний идорасига раис бўлганидан кейин бошланган ўз ўрнига эга бўлиш бахтига муяссар бўлди.
Исмоилоғачилар Волгабўйида
2000-йилларда Волгабўйи татарлари Истанбулдаги Исмоил оға масжиди қошидаги мадрасага ўқишга кета бошлаган. 2003–2007 йилларда у ерда таҳсил олганлар орасида Мари Эл Республикасининг Красногорский қишлоғида туғилган Комил Самигуллин (1985 йилда туғилган) ҳам бор эди. Бунгача Самигуллин Қозондаги Муҳаммадия мадрасасида таҳсил олган, кейин бир йил Доғистонга кетган ва у ерда Шимолий Кавказ ислом университетида (ҳозирги Шайх Муҳаммад-Ориф номидаги Доғистон ислом университети) таҳсил олган. У ердан Истанбулга кўчиб ўтади ва Исмоил оға масжиди қошидаги мадрасада 4 йил таҳсил олади. У ерда тариқатга қабул қилиниб, Самигуллин Россияга қайтади ва Нижневартовск яқинидаги Сибир қишлоқларидан бирига имом бўлиб ишлади. Тахминан бир йил ўтгач, у Татаристонга келди ва у ерда Қозон жанубидаги Мирний қишлоғида жойлашган Тинчлик масжидида ишга қабул қилинди. Аста-секин у черковни ушбу сўфийлар тариқатининг қароргоҳига айлантирди ва Интернетда «Абу Аҳмад ал-Қозоний» тахаллуси билан машҳур бўлди. 2013 йилда 27 ёшли Самигуллин Татаристон муфтийси этиб тайинланди ва Исмоил оға тариқатининг Татаристондаги мавқеини мустаҳкамлади, бир вақтнинг ўзида қўшни ҳудудлар - Мари Эл ва Перм ўлкасига таъсир кўрсатди.
Айтиш керакки, Самигуллиннинг ўзи бу сўфийлар тариқатига мансублигини яширмайди, лекин уни махсус реклама қилмайди. Тадқиқотчилар замонавий татар сўфийларининг бундай позициясини уларнинг Волгабўйидаги ислом умматидаги салафийлар ва бошқа радикал гуруҳлар вакиллари билан очиқдан-очиқ жанжаллашишни истамаслиги билан изоҳлайдилар.
Одатдагидек, янги хўжайин ўз одамларини (ҳамкасблари, дўстлари ва фикрдошлари) олиб келади. Самигуллин Татаристон Республикаси Мусулмонлар диний идорасининг минтақавий тузилмасида кадрларни ўзгартиришга киришиб, ўша тариқатдаги Исмоил оға муридларини раҳбарлик лавозимларига жойлаштиришга ҳаракат қилди. Хусусан, 2012-2016 йилларда Самигуллиннинг туғилиб ўсган Мари қишлоғи Красногорскда Исмоил оға тариқати аъзоси бўлган амир Миннемуллин имом бўлиб ишлаган. 2017-2018 йилларда Самигуллин Миннемуллинни Алметевский тумани мухтасибининг ўринбосари лавозимига тайинлади ва 2019 йилда Татаристон муфтийси уни республиканинг масжидлар сони бўйича энг катта (уларнинг сони 80 дан ортиқ) минтақа (80 дан ортиқ - ҳатто Волга минтақасининг бошқа ҳудудларига қараганда кўпроқ) Арский туманида мухтасиб этиб тайинлади. Самигуллин ўзининг биродарлиги аъзоси Василий Бритвинни (якўпроқ Абдулмалик Ҳазрат номи билан машҳур) ўзига ўринбосар қилиб тайинламоқчи бўлди, бироқ улар бир сўфий тариқат аъзоларига мансаб тақсимлаш орқали кадрларнинг бундай чаққонлигини тўхтатишга қарор қилдилар.
«Исмоил оға» аъзоси Арский туманида мухтасиб этиб тайинланганидан сўнг, муфтий Татаристоннинг Лаишевский туманидаги тариқат мавқеини мустаҳкамлашга қарор қилди. У аввал Перм вилоятида ишлаган Рафаэл Тимгановни (Закария Ҳазрати номи билан машҳур) Песчаные Ковали қишлоғидаги масжидга иккинчи имом этиб тайинлади.
Шундай қилиб, Самигуллин бошқа вилоятлардан Татаристонга тариқат аъзоларини жалб қилишга ҳаракат қилди. Тимгановнинг Лаишевский туманидаги қишлоқлардан бирига имом этиб тайинланиши аниқ муҳтасиб лавозимига кўз билан қараган. Бироқ Тимганов масжиднинг ташкил этилишида бевосита иштирок этган ва ўз лавозимини мустаҳкам эгаллаб турган пенционер, биринчи имом Рашид Тўқмамишев билан яхши ишлай олмади. Бундан ташқари, Тимганов татар тилида равон гапира олмайди, бу унга Самигуллиннинг ўзи масжидларда татар тилидаги ваъзларнинг мажбурийлигини таъкидлайдиган Татаристон Республикаси Мусулмонлар диний идорасида мансаб зинапоясига кўтарилишни қийинлаштиради.
Вилоятда биродарлик қўрғонига айланган «Тинчлик» жомеъ масжидига муфтий бўлган Самигуллин Исмоил оға биродарлиги аъзоси Тимур Камаевни имом этиб тайинлайди.
Кейин, 2019-йилда Татаристон муфтийси 2019-йилда бу жамоатга мансуб Исмоил Оға мадрасасидан курсдоши Булат Мубораковни Қозоннинг қозиси этиб тайинлайди.
Татаристон муфтийсининг ўзининг сўфий биродарлиги аъзоларини Татаристон Республикаси Мусулмонлар диний идорасида раҳбарлик лавозимларига қўйиш истаги жуда тушунарли, аммо бу баъзида ғазабга сабаб бўлади. Муфтий Усмон Исҳоқов даврида 1998-2011 йилларда ўзи ҳомийлик қилган йирик салафий масжидларига мухтасиб, проректор ва имом-хатибларни раҳбарлик лавозимларига тайинлаганидек, манзара такрорланиши мумкинлиги ҳақида гап бошлаш ўринлидир. Татаристонда Исмоил оға тариқатиининг мавқеини мустаҳкамлаш тенденцияси вужудга келганлиги сабабли, ҳозирги муфтий Комил Самигуллин ўз жамоати аъзоларини турли лавозимларга жойлаштиришга интилаётгани маълум бўлди.
Баъзан «Исмоил оға» сўфийлар тариқатида иштирок этиш жуда ва жуда ғайриоддий бўлиши мумкин. Мисол учун, Татаристоннинг Тюлячинский туманидаги Старое Зюри қишлоғида 2011 йилгача мухтасиблик лавозимини эгаллаб келган имом Фидаил Яруллин яшайди. У салафий олимлардан бири сифатида танилган: у бир қанча асарлар ёзган ва Қуръоннинг баъзи сураларини татар тилига тафсир (изоҳлар билан таржима) қилган (биринчи жилди «Форкан» номи билан 2020-йил май ойида нашр этилган). Номаълум сабабларга кўра Яруллин салафий қарашларини ўзгартирди ва «Исмоил оға» сўфий биродарларининг дресс-коди бўйича кийинишни бошлади. Бу сўфийликка ўтишни англатардими ёки тақлид қилиш олдимизда турибдими, буни айтиш қийин. Бироқ, бу мусулмоннинг мафкуравий ўзгаришининг ғайриоддий мисолидир, агар у ҳақиқатан ҳам содир бўлган бўлса.
Қолаверса, Фидаил Яруллиннинг асосан салафийлик ўтмиши туфайли Самигуллин уни катта лавозимларга тарғиб қилмади.
Яна бир муҳим тафсилотни таъкидлаш керак: «Исмоил оға» сўфийлар тариқати мавқеининг мустаҳкамланиши унинг фаол оммалашишига олиб келмади. Масалан, муфтий Самигуллин Татаристон Республикаси Мусулмонлар диний идорасига раҳбарлик қилган 2013-йилда ташкил этилган «Хузур» нашриётида Шайх Маҳмуд ал-Уфий ва Жуббели Аҳмаднинг бирорта китоби чоп этилмаган, гарчи деярли ҳар ой бир марта унинг янги ёки илгари қайта нашр этилган китоблари нашр этилса-да. Бундан ташқари, Татаристон Республикаси Мусулмонлари диний идорасига тегишли бўлган оммавий ахборот воситаларини («Умма», «Дин ва магыйшат» босма газеталари, «Шўра» журнали, «Ислам-Тодай.Ру» интернет портали) таҳлил қилиб, биз ҳеч қандай улардаги «Исмоил оға»нинг бевосита ПР ёки баъзи диний масалалар бўйича нуфузли фикр сифатида биродарлик етакчиларининг асарларига ҳаволалар бўйича маълумот топа олмадик. Айтганча, Татаристондаги бошқа сўфий тариқатлари сингари, «Исмоил оға» ҳам ўзини жамоат майдонида очиқ кўрсатишга интилмайди (яширин).
«Исмоил оға» муридлари ўзларининг диний амалиётларида суҳбатлар (ахлоқий суҳбатлар эшитиладиган мажлислар) ва сокин зикрлар («қалб зикрлари» деб аталади) билан шуғулланадилар [8, б. 317]. Уларнинг ибодатларининг бу хусусияти шундай таърифланади: “Аввал мурид таҳорат олиб, ҳеч ким йўқ бир жойга ўтади. У ўнг ёни билан ўтириб, оёқларини чап томонга чўзади. Бутун ҳис-туйғулари ва хаёлларидан қутулиб, айбига иқрор бўлиб, зикрда қабул бўлиш, суннатга риоя қилиш ва дунё йўлини яхши тугатиш учун ибодат қилиши керак.
Сўнг шайхимиз Баҳоуддин Нақшбанд руҳига туҳфа сифатида бир марта Фотиҳа (Қуръоннинг 1-сураси) ва уч марта Ихлос (Қуръоннинг 112-сураси) сураларини ўқийди. Кейин у кўзларини юмади ва ўзини ётоқда ётган ҳолда тасаввур қилади. Ва бу унинг охирги дам олиши, деб ўйлайди, қўрқиб Худодан ёрдам сўрайди ва айтади: «Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқлигига гувоҳлик бераман ва Муҳаммад унинг қули ва пайғамбаридир», фаришта Азроил унинг руҳини олиб, охиратдаги жойларини кўрсатиб, тўшагида қолдиришини тасаввур қилади” [2, б. 94].
Хулоса
Волгабўйида «Исмоил оға» сўфий жамоатининг позицияларини мустаҳкамлаш ҳамма жойда ҳам қўллаб-қувватланмайди. Масалан, Татаристон Республикаси билан қўшни бўлган, Самигуллин туғиб ўсган ва унинг муфтийси Фанус Салимгареэв амир Миннемуллиннинг Красногорский қишлоғига имом сифатида келишини ушбу жамоатнинг ўзига хос кенгайиши деб ҳисоблаб, бир неча бор ўз норозилигини кўрсатди. Дастлаб Миннемуллин билан яхши муносабатлар ўрнатган Мари муфтийси кейинчалик уни Исмоил оғага қўшилишга кўндира бошлаганидан сўнг унга қизиқишни йўқотди: натижада Миннемуллин Татаристонга кетишга мажбур бўлди ва у ерда муфтий Самигуллиннинг ёрдами туфайли муваффақиятли мартаба қилди. Савол ҳам очиқлигича қолмоқда: Мари Элда турк сўфий гуруҳлари пайдо бўлиши 2020 йилда иккита масжиднинг (бир хил Красногорский қишлоғида ва Звениговский туманидаги Мочалиште қишлоғида) Марказий мусулмонлар диний бошқармаси юрисдикциясидан чиқиб кетишига ва Россия мусулмонлари диний идорасига кўчиб ўтишига таъсир қилдими?
Эслатиб ўтамиз, Татаристондаги нақшбандия тариқати нафақат Исмоил оға тариқати (Холидия бўлими), балки Шайх Ришат Мусин [6] жамоаси (Муждадия-Ҳусайния бўлими), Ҳоқония, Тўпбошия ва Деобанди мактаби жамоатлари вакилларидир [9, п. 159]. Қодирий ва Шозилий тариқати тарафдорлари гуруҳлари ҳам бор. Бу тариқатлар ўртасида рақобат йўқ, улар тинч-тотув яшаб, ўзаро ҳурматни сақлайдилар.
Татаристон жамиятининг дунёвий қисмида Исмоил оға тариқати нима эканлиги ҳақида кам нарса маълум. Кўпчилик муфтий Комил Самигуллин сўфий эканини билади ва бу, қоидага кўра, барча маълумотлар шу билан чекланган.
Унинг ўзи, юқорида айтиб ўтилганидек, сўфийликка мансублигини инкор этмайди, лекин баланд овозда реклама қилмайди (сир сақланади).
Маҳаллий ҳукуматлар бундай сўфий хилма-хилликка вазминлик билан муносабатда бўлишади, шунингдек, «Исмоил оға» муфтий Комил Самигуллин саъй-ҳаракатлари билан ўз мавқеини мустаҳкамлашга ҳаракат қилмоқда.
Адабиётлар
1. Гарифулла хазрат Гайнуллин – последний казанский ишан./ сост. Якупов Валиула Хазрат. – Казань: Иман, 2012. – 40 с. (на татарском языке)]
2. Саетов И.Г. Вызов модерну из центра Стамбула: джамаат «Исмаил ага» в общественной жизни Турции // Ученые записки Казанского университета. Сер.: Гуманитарные науки. – 2013. – Т. 155, кн. 3. Ч. 2. – С. 90–97. 3. Саетов И.Г. Джамаат «Исмаил ага» в общественной жизни Турции: религиозные, политические и институциональные характеристики // Государство, общество, международные отношения на мусульманском Востоке (Афганистан, Иран, Пакистан, Турция, этнический Курдистан, соседние мусульманские районы). – М.: ИВ РАН, Крафт+, 2014. – С. 178–184.
