“Тарихи Табарий” (аслий номи: Тарих ар-Русул вал-Мулук) — буюк мусулмон тарихчиси Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жарир ат-Табарий (839–923 милодий) томонидан ёзилган ислом тарихининг энг муҳим ва кенг қамровли манбаларидан бири ҳисобланади.
Ўзбек тарихчилиги учун “Тарихи Табарий”нинг аҳамияти:
1. Ислом тарихининг илк манбалари қаторида
“Тарихи Табарий” ислом цивилизациясининг илк асрлари, пайғамбарлар тарихи, Расулуллоҳ ﷺ ва саҳобалар ҳаёти, Хулафои Рошидин, Умавийлар ва Аббасийлар халифаликлари ҳақида бой маълумот беради. Бу эса, ислом дини ва мусулмонликнинг Марказий Осиё, хусусан, ўзбек халқлари ҳаётига таъсирини ўрганишда муҳим манба ҳисобланади.
2. Мовароуннаҳр ва Хуросон ҳақидаги маълумотлар
Ат-Табарий асарида Мовароуннаҳр, Хуросон, Самарқанд, Бухоро, Марв, Балх каби минтақа шаҳарлари ва у ердаги ҳокимлар, ҳаракатлар, жанглар, сиёсий ва диний жараёнлар ҳақида муҳим маълумотлар бор. Бу маълумотлар ўзбек тарихчиларининг қадимги ва ўрта асрлар тарихини ёритишида таянч манба бўлиб хизмат қилади.
3. Тарихчилик услубига таъсири
Ат-Табарий ривоятларни зикр этишда иснод (нақл занжири) тизимидан фойдаланган. Бу услуб кейинги ислом тарихчилигида кенг тарқалган ва ўзбек тарихчилари ҳам ана шу услубдан илҳомланган. Масалан, Бируний, Наршахий, Ибн Самъаний, Маҳмуд Қошғарий, Заҳириддин Бобур каби тарихий шахслар ҳам ана шу манбалар билан боғлиқ маълумотларга таянган.
4. Ҳадис, тафсир ва тарих уйғунлиги
Табарий фақат тарихчи эмас, балки ҳадис ва тафсир олимидир. Унинг тарихий манбаси шариат ва ислом манбалари билан чамбарчас боғланган. Шу боис, унинг асарлари нафақат тарихчилар, балки исломшунос олимлар учун ҳам муҳимдир. Ўзбек тарихчилари ўз тадқиқотларида бу манбаларни исломий дунёқараш асосида ўрганадилар.
5. Ислом тараққиётидаги умумий манзарани бериш
Ат-Табарийнинг “Тарихи” асари ислом оламидаги умумий сиёсий, ижтимоий, диний ўзгаришларни умумий манзарада баён қилади. Бу эса, ўзбек тарихчилари учун минтақани кенгроқ — глобал ислом дунёси контекстида тушунишга ёрдам беради.
“Тарихи Табарий” асари ўзбек тарихчилари учун нафақат қадимги ва ўрта асрлар тарихини ёритишда, балки ислом маданияти, мусулмон халқлари ўртасидаги муносабатлар, диний-сиёсий ҳаракатларни таҳлил қилишда ҳам бебаҳо манба ҳисобланади. У ислом тарихи асосида миллий тарихни ёритишга илмий ва манбашунослик жиҳатидан йўл очиб берувчи классик асардир.
Абу Муслим
