Аввалига жанжални туркиялик Алла Пугачева деб аташ мумкин бўлган Сезен Аксу қўшиғидаги сўзлар қўзғатди. Одам Ато ва Момо Ҳавога айтилган, биз такрорламайдиган бу сўзларни "дунёвий" нуқтаи назардан "эркин фикрлаш" намунаси деб ҳисоблаш мумкин, аммо диний, исломий нуқтаи назардан, улар пайғамбар алайҳи саломга нисабатан ҳақорат ва куфрдир.
Бунга билдирган Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўған “Ҳеч ким Одам Ато ва Момо Ҳавога оғиз очишга ҳаққи йўқ, акс ҳолда бу тилни юлиб олиш бизнинг бурчимиз бўлади”, деди. Бироқ, бундан ташқари, "турк Алла Пугачеваси" учун ҳали ҳеч қандай оқибатлар бўлмаган, аммо журналист Седеф Кабаш президентнинг ўзини ҳақорат қилгани учун балога қолган. Эрдўғаннинг исмини айтмай, кейинги сайловлардан кейин ким президент бўлиши мумкинлигини муҳокама қилар экан, у шундай деди: “Саройга мол кириб олса, у подшоҳга айланмайди, сарой молхонага айланади”.
Машҳур журналистнинг ҳибсга олиниши ва машҳур қўшиқчига нисбатан қўпол сўзлар иқтисодий муаммолар фонида кучайиб бораётган турк жамиятидаги бўлинишни янада кучайтирди. Бундан ташқари, нафақат Кемалист ЧП ва пост-марксистик ҲДП каби очиқ дунёвий йўналишга эга партиялар, балки бир қатор мухолифат партиялари ва консерватив қанотга мансуб сиёсатчилар ҳам жиноий таъқибга қарши чиқишган. (Аҳмет Давутўғлу, Али Бабажан, Мерал Акшенер).
Улар томонидан бундай ёндашувни диний иккиюзламачиликнинг кўриниши ёки ҳатто Сезен Аксунинг мусулмонлар учун муқаддас бўлган нарсани ҳақорат қилгани учун ҳимоя қилиш ишига ишонмаслик деб қабул қилиш мумкин. Аммо бу ерда биз аниқлаштириб олишимиз керак - улар қайси координаталар тизимида ишлайди ва бу улар учун нимани англатади?
Агар диний координаталар тизими ҳақида гапирадиган бўлсак, бу ерда ҳамма нарса тушунарли – пайғамбарларга нисбатан ҳақорат эмас, ҳатто заррача ҳурматсизлик ҳам Исломий жамиятда қабул қилиниши мумкин эмас. Агар бундай нарса шариат амал қиладиган давлатда содир бўлса, бунга йўл куйган одам бунинг учун жавоб бериши муқаррар, масалан, Покистонда мунтазам равишда шундай содир бўлади.
Лекин Туркия шариат давлатими? Эслаймизки, Конституцияга шариат ҳукмронлиги ҳақидаги сўзлар у ёқда турсин, балки Ислом ҳақида давлат дини сифатида иборалар киритиш бўйича барча таклифлар умуман турк жамияти ёки, айниқса, Эрдўғаннинг ҳукмрон партияси томонидан қўллаб-қувватланмади. Натижада, Туркия дунёвий давлат, аммо тарихан ва маданий жиҳатдан мусулмон мамлакат бўлиб қолмоқда, бу жумладан, АКП ва МНР ҳукмрон коалицияси ўртасидаги консенсусдир.
2016 йилда Эрдўған партиясининг «Мусулмон биродарлар» курсидан узоқлашуви ва унинг ҳарбий ва партия миллатчилари билан иттифоқини шарҳлаб, биз буни жиддий қабул қилиш кераклигини ёздик. Бу шариат тизими ёки дунёвий миллий давлат тизими бўладими, бу муайян рамкалар ва ўйин қоидаларидир, уларни қабул қиларканмиз, улар нимага мажбур қилишини тушунишимиз керак.
Йўқ, бу сўзларни Эрдўғанга шариат ўрнига миллатчиликни танлагани ҳақидаги айблов сифатида тушунмаслик керак. Агар бошқача йўл тутганида, эҳтимол унинг бошига шаҳид (инша Аллоҳ) Муҳаммад Мурсийнинг куни тушган бўларди, ва тахминан шу сабабларга кўра - Мисрда бундай йўналиш учун зарур қўллаб-қувватлаш йўқ эди, шундай экан, Туркияда у ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас.
Бу маънода Туркияда аҳвол қандай ва шу каби шароитда бўлган бошқа барча мусулмонлар учун бу нимаси билан қизиқ?
Унда динга қарши лагерь бор, шундай аҳмоқлар диний қадриятларга тинимсиз ҳужум қилиб, ҳақорат қилиб, хоҳ Макка карикатураси бўлсин, хоҳ Одам Ато ва Момо Ҳавони ҳақорат қилиб, бошқа бир лагер – диний лагерни қўзғатадилар. Шу билан бирга, агар илгари ҳокимият биринчи лагер вакилининг қўлида бўлса ва улар иккинчисини эзган бўлса, энди улар ўрнини алмаштирган деган тасаввур уйғонади.
Аммо, агар шундай бўлса, нега Сезен Аксу пайғамбарни ҳақорат қилгани учун эмас, балки Седеф Кабаш Эрдўғанни ҳақорат қилгани учун қамоққа тушди, ваҳоланки, диний нуқтаи назардан устуворликлар қарама-қарши бўлиши керак эди? Чунки Туркияда дунёвий давлатда бўлгани каби пайғамбарларни ҳақорат қилганлик учун жиноий жазо йўқ, балки президентни ҳақорат қилганлик учун жазо борки, бу каби ноаниқ ҳолатларда ҳам қўлланилади.
Муаммо шундаки, республика тузумининг ўнлаб йиллари давомида турк жамияти ўзининг ижтимоий, сиёсий маданиятини шакллантирди, бу эса сўз эркинлигини назарда тутади. Қолаверса, бу узоқ вақт давомида ўз сўзлари учун жавоб беришга мажбур бўлган диний лагер вакилларига тааллуқли эмас эди, худди ҳозирги президент ва Истанбулнинг ўша пайтдаги мэри, диний шеъри учун ўн ойга қамалган Эрдўған билан бўлгани каби. Бу ҳақида, вазиятни шарҳлар экан, ўрта даражада консерватив деб ҳисобланиши мумкин бўлган партияга раҳбарлик қилаётган Мерал Акшенер шундай деб эслади: "Бугунги Туркия шеър учун қамалган собиқ қурбонлар ҳам шеърият учун қамаётган даврни бошдан кечирмоқда".
Тўғри, ҳали ҳеч ким шеърият учун қамалмаган, лекин ғоянинг ўзи тушунарли, Акшенернинг ваъдаси шу маънода қизиқ, унинг мухолифат лагеридаги позитсиялари сўнгги пайтларда мустаҳкамланиб бормоқда, чунки у ҳам диний электоратни ўзига тортади. "Тез орада бу менталитет ўтмишда қолади ва Туркияда адолат қарор топади", деб ваъда берди у, бу ҳам диний, ҳам дунёвий лагерларга қарши репрессияларни рад этиш сифатида баҳоланиши мумкин.
Аммо келинг, якун ясаймиз. Тўғрисини айтсам, диний ва “дунёвий” қадриятлар тизими ўртасидаги қарама-қаршиликлар ҳеч қаерга йўқолмайди, у билан яшашнинг фақат иккита радикал ва битта муроса йўли бор. Радикал - бу диний ёки динга қарши давлат бўлиб, унинг мафкуравий рақиблари тақиқланган. Муроса - бу бири ҳам, иккинчиси ҳам мавжуд бўладиган ва уларнинг вакиллари ҳамма томонидан тан олинган сўз эркинлигидан баҳраманд бўладиган моделдир. Ва, албатта, баъзи ҳолларда, бу бошқа лагернинг қадриятлари ва унинг вакилларининг ҳис-туйғуларини хафа қилишига айланади.
Оддий жавоб бериб бўлмайдиган савол шундаки, бу лагерларда уларнинг тинч-тотув яшаши учун ўзини қандай тутишни ўрганиш керакми? Сўз эркинлигидан ошиб, ҳақоратга айланиб кетадиган чизиқни топиб, ундан ўтмаслик мумкинми? Ёки уруш ва радикал қарорлар муқаррарми?
