Мулоҳаза юритиш ва ўз-ўзини танқид қилиш зарурати

Ўзининг асл табиатини англаб етмаган ва шунинг учун Яратган билан алоқа ўрнатишга қодир бўлмаган инсонлар умрларини ўз юки оғирлиги остида эгилиб, қандай хазинани кўтараётганини билмайдиган меҳнаткашлар сифатида ўтказадилар.

Ким дунёни ўзгартирмоқчи бўлса, аввало ўзини ўзгартириши керак. Агар у ўзгаларни янги дунёга етакламоқчи бўлса, нафрат, аччиқ, ҳасаддан халос бўлиши, ўзини бошқа йўллар билан бир қаторда мулоҳаза юритиш ва ўз-ўзини танқид қилиш орқали эришиш мумкин бўлган фазилатлар билан безатиб, ички борлиғини поклаши керак.

Чуқур шўнғиш

Мулоҳаза юритиш мавзу ҳақида чуқур, тизимли ва батафсил фикрлашни ўз ичига олади. Маънавий контекстда бу қалб учун нур, ақл учун озуқа, руҳ учун билим бўлган ўйланишни англатади. Мулоҳаза юритиш мўминга яхши билан ёмонни, фойдали ва зарарлини, гўзал ва хунукни фарқлаш имконини беради, коинотни ўрганиш учун китобга айлантиради ва Қуръоннинг энг чуқур маъноларини ҳам ойдинлаштиради.

Мулоҳаза юритиш атрофимизда нималар рўй бераётганини тушуниш ва бундан қандай хулосалар чиқариш лозимлигини англаб етиш учун зарур. У тажриба эшикларини очади, ҳақиқатни озиқлантиради, қалбимизнинг нигоҳини кучайтиради.

Имом Жалолиддин Суютий «Ад-Дуррул Мансур» тафсирларида қуйидагиларни ёзади: «Омир ибн Абду Қайсддан ривоят қилинади: «Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир неча саҳобаларидан: «Иймоннинг зиёси ёки иймоннинг нури тафаккурдир» дейишганини эшитдим»

Бир ҳадисда: “Яратувчи ҳақида эмас, балки яратилган нарсалар тўғрисида тафаккур қилинглар”; “Бир соатлик тафаккур бир йиллик ибодатдан афзалдир”, дейилган (“Фатҳул Қодир”).

Қуръонда келтирилган: «Албатта, осмонлару ернинг яратилишида ҳамда кеча ва кундузнинг алмашиб туришида ақл эгалари учун оят(белги)лар бор» (Оли Имрон сураси, 190) сатрлар бизнинг олдимизда Коинот (яратиш) китобини очадилар, у биз билан ўз тилида гапиради ва унинг сўзлари уйғун, боғлиқ ва ўзгармас ҳақиқатдир.

Қуръон бизни коинот ҳақида фикр юритишга чорлаган ҳолда, мулоҳаза юритишнинг энг фойдали усулларидан бирини кўрсатади: Қуръонни ўрганиш, у ҳақида тафаккур қилиш, барча фикр ва ҳаракатларда унга амал қилиш, олам китобининг илоҳий сирларини ҳал қилиш ва ҳар бири чинакам мўминларнинг диний туйғуларни чуқурлаштирадиган ва кенгайтирадиган янги кашфиётлар билан, маънавий завқ билан тўла ҳаётга шўнғиш, имон нури билан ёритилган йўлда юриш, Худони билишга ва демак, Худога бўлган муҳаббатга талпиниш; кейин келажак ҳаётга ва Худонинг розилигига ҳаракат қилиш - ва бу янада комил инсон бўлиш йўлидир.

Ҳар қандай фан ҳақида ўйлаб кўринг, лекин эсда тутингки, оқилона ва экспериментал фанлар фикр юритишнинг якуний мақсадига – Худони билишга эришиш учун фақат биринчи қадам ёки воситадир. Борлиқни ўрганиш гўё китоб бўлганидек, кўзланган натижаларни келтириб, битмас-туганмас маълумот ва илҳом манбаи бўлиши мумкин, бироқ биз ҳамма нарсани ва уларнинг барча хусусиятларини Аллоҳ яратганини тан олсак.

Мулоҳаза юритиш ҳамма нарсанинг манбаи бўлган Худога ишонишдан бошланиши керак, бу имонга асосланиши керак. Бу бизга тўхтовсиз ва узлуксиз олдинга боришимизга имкон беради. Муайян мақсадга йўналтирилган фикрлаш борлиқнинг турли кўринишларини ўрганувчи фанлар усулларини ўзлаштириш ва қўллаш заруратини келтириб чиқаради.

Ҳамма нарса Худоники экан, ҳар бир ҳодисани, объектни ва сифатни ўрганиш, шунингдек, Яратувчининг мавжуд бўлган ҳамма нарсага қандай алоқаси борлигини ўрганишни англатади. Кимки ҳаёт китобини ўқиб, тўғри тушунса ва унга мувофиқ яшаса, жаннатдаги сўнгги паноҳига етгунча ҳамма нарсада тўғри йўлдан юради.

Ўз-ўзини танқид қилиш

Тўғридан-тўғри маънода ўз-ўзини танқид қилиш инсоннинг ўз ҳаракатига баҳо беришини, унинг хатти-ҳаракатларини ўзидан сўрашини англатади. Аммо руҳий нуқтаи назардан, бу сўз хатоларни тузатиш ва Худога яқинроқ бўлиш умидида ўз хатти-ҳаракатлари ва фикрларини доимий равишда таҳлил қиладиган мўмин билан боғлиқ. У қилган ишлари учун Худога шукр қилади ва тавба қилиш орқали Ундан мағфират сўрайди. Ўз-ўзини танқид қилиш Худога шахсий садоқатни исботлаш учун жуда муҳим ва жиддий уринишдир.

Буни инсоннинг ички ва руҳий теранлигини излаш ва кашф етиш, чинакам фазилатларга эга бўлиш, ўзида жасоратни ривожлантириш ва сақлаш учун зарур маънавий-интеллектуал ҳаракатларни қўллаш деб ҳам таърифлаш мумкин. Ўз-ўзини танқид қилиш мўминга яхшини ёмондан, фойдалини зарардан ажрата олишга имкон беради, қалбини тўғри йўлдан оғдирмайди.

Бундан ташқари, у имонли кишига ҳозирги кунни баҳолаш ва келажакка тайёргарлик кўриш имконини беради.

Бундан ташқари, у имонли кишига ҳозирги кунни баҳолаш ва келажакка тайёргарлик кўриш имконини беради. Ўз-ўзини танқид қилиш унга Худо билан мустаҳкам муносабатларга эришишга ёрдам беради, чунки бу муносабатлар инсоннинг руҳий ҳаёт кечириши ва унинг ичида содир бўлаётган воқеалардан доимо хабардор бўлиш қобилиятига боғлиқ. Бу ишдаги муваффақият ҳақиқий инсоннинг самовий табиатини сақлаб қолади ва унинг ҳис-туйғуларини доимо янгилайди.

Мўмин ўзини танқид қилишга бефарқ қолмаслиги керак. Бир томондан, унинг виждонида акс-садо қозонадиган "Аллоҳга тавба қилинг" (Нур, 31) ва "Роббингизга қайтинг ва Унга мусулмон бўлинг" (Зумар, 54) деган илоҳий даъватлардан келиб чиққан умид ва раҳм-шафқат нафаси билан вайрон бўлган ўтмишини тиклашга ҳаракат қилмоқда. Бошқа томондан, момақалдироқ каби қўрқитувчи ва раҳм-шафқат умиди каби руҳни жонлантирувчи огоҳлантиришлар: «Эй иймон келтирганлар! Аллоҳга тақво қилинглар! Ҳар бир жон эртанги кун учун нима тақдим қилганига назар солсин. Аллоҳга тақво қилинглар! Албатта, Аллоҳ нима амал қилаётганингиздан ўта хабардордир» (Ҳашр,18) - мўминни ўзига келтиради ва гуноҳдан сақланиш учун икки марта ўйлашга мажбур қилади.

Ҳаётнинг ҳар бир лаҳзасини янги нарсанинг пайдо бўлиш вақти деб билган мўмин иймондан келиб чиқадиган идрок ва огоҳлик орқали ўз фикр ва туйғуларида энг катта чуқурликка эга бўлишга интилади. Баъзан нафс балоси чалғитса ҳам, ҳушёрлигини йўқотмайди: «Қачон тақво қилувчиларга шайтондан бир шарпа етса, улар албатта зикр қиларлар, бас, қарабсанки, улар кўрувчи бўлиб турибдилар» (Аъроф, 201).

Ўз-ўзини танқид қилиш илоҳий раҳм-шафқат ва марҳаматни ўзига тортади, бу эса иймон-эътиқодни, хизматга тайёрликни ва Аллоҳга яқинлашиш ва абадий саодат йўлида исломни чинакам эътироф этишни чуқурлаштиради. Шунингдек, у умидсизликни ҳам йўқотади, бу еса охиратда илоҳий жазодан қутулиш учун бизни шахсий ибодатларга таянишга ўргатади.

Ўз-ўзини танқид қилиш руҳий тинчлик ва осойишталик эшигини очганлиги сабабли, у Худони ва Унинг жазосини янада кўпроқ билишга ёрдам беради. Ўз-ўзини танқид қилишга ўрганганлар доимо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам огоҳлантиришларининг акс-садосини эшитадилар:

«ЕМен билган нарсани билганингизда эди, оз кулиб, кўп йиғлардингиз».

Ўз-ўзини танқид қилиш ўз масъулиятининг тўлиқ юкини англаб етган кишиларнинг қалбини ташвишга солади ва кейин улар ҳам худди Абу Бакрга ўхшаб инсон бўлмаслик, ҳисоб ва жазога учрамаслик учун "Қанийди, Аллоҳ мени йўл ёқасида дарахт қилиб яратганида эди", дейишади. Ўз-ўзини танқид қилишнинг бу даражасига эришиш қийин, чунки буни билмаганлар учун бугун кечагидан, эртага бугундан яхшироқ ҳаёт кечириш қийин.

Доимий танқид иймоннинг мукаммаллигини исботлайди. Инсоний камолотга эришмоқчи бўлганлар ўз ҳаётини англайдилар ва ҳар лаҳзани ўз таналари билан курашишга сарфлайдилар. Улар қалбида ва онгида содир бўлаётган нарсанинг ташқарига чиқишига йўл қўймайдилар, чунки улар ўзларини назорат қилиш кераклигини тушунадилар. Улар тунда ўз-ўзини танқид қилиш ва кун давомида ҳатто тўғри ва оқилона туюлиши мумкин ўз ишларини қайта кўриб чиқиш билан шуғулланадилар. Мўмин ўз-ўзини танқид қилиш ва ўзини айблаш "иплари" дан "ўз ҳаётининг тўрлари"ни тўқийди.

Мўмин киши Парвардигорига шундай садоқат кўрсатиб, тавозеда яшар экан, унга жаннат эшиклари очилиб, даъват янграйди: «Киринг, эй Худодан қўрққанлар. Сиз бизга яқинсиз. Бу яқинлик макони. Биз сизни тақводор деб биламиз». Ҳар куни бу одамлар қалбида янги самовий саёҳат билан шарафланади. Худонинг Ўзи бу пок қалб билан қасам ичади: «Ва маломатчи нафс билан қасам» (Қиёмат ,2)

Бу янги одамлар ўзларини топадилар, ўзларининг фикрлари ва қалбларини ва бошқаларнинг руҳларини тушунадилар ва номаълум нарсаларни кашф этадилар. Улар учун ҳаётнинг бир лаҳзаси ўз ичига яна бир қадам ташламасдан ва Коинотни идрок этмасдан ўтмайди. Қачонки улар иймон ва илм ёрдамида ҳақиқат юзидан пардани олиб ташласалар, олдинга интилиш янада кучаяди. Осмондан, ердан ва денгиздан аломатлар қабул қилиб, улар Яратганга қайтгунларича йўлда давом этадилар.