Бир юз ўн бир оятдан иборат бўлган ушбу сурайи карима Маккада но-зил қилинган. Бу сурада ҳам бошқа Макка сураларида бўлгани каби сўз эътиқод, Оллоҳ таолонинг Якка-Ёлғизлиги, қайта тирилиш аниқ эканлиги борасида кетсада, ундаги энг асосий жиҳат Ҳазрати Пайғамбаримиз Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг шахсиятлари ва у зотга Оллоҳ таоло томонидан ато этилган мўьжизалар таъриф-тавсифидир. Бу сура Оллоҳ таоло Ўзининг сўнгги Элчисига кўрсатган «сайр» мўъжизаси ҳақида хабар бериш билан бошланади. Шу боисдан, суранинг номи «Ал-исро» - «Тунги сайр» деб аталгандир.
Бу сурада бани Исроил қавми хусусида ҳам сўз юритилиб, уларнинг туғён ва исёнлари ҳамда охир-оқибат топган ва топажак мусибатлари ҳақида хабар берилади. Шунинг учун айрим уламолар уни “Бани Исроил” сураси деб атайдилар,
Сурайи карима мўминларга Ёлғиз Оллоҳ таологагина ибодат қилишдан кейинги энг зарур амал ота-онага яхшилик қилиш, уларнинг ҳузурида таъзим-тавозуъ билан туриш, буюрган ишларини қулоқ қоқмай бажариш эканини уқтиради. Яна бу сурада борлиқдаги жонли-жонсиз барча мавжудот ўз вужудлари, ўзаро боғланишлари ва бир тартиб-интизомга сўзсиз бўйинсунишлари билан уларни яратган ҳам, бошқариб турган ҳам Ёлғиз Оллоҳ таоло эканлигига далолат қилиб туриши таъкидланади.
Онамиз Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳар кеча ушбу улуғ сурани тиловат қилар эканлар. (Аҳмад, Термизий ва Насоий ривоят қилганлар).

Меҳрибон ва Раҳмли Оллоҳ номи билан

1. Пок Парвардигор бир кеча, Ўз бандаси (Муҳаммад алайҳис-салом)ни - унга оят-мўьжизаларимиздан кўрсатиш учун (Маккадаги) Масжид-ал-Ҳаромдан Биз атрофини баракотли қилиб қўйган (Қуд-дусдаги) Масжид-ал-Ақсога сайр қилдирди. Дарҳақиқат, У Эшитгув-чи, Кўргувчидир.
Ушбу ояти карима Оллоҳ таолонинг элчи-пайғамбарларидан ёлғиз Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга ато этилган буюк мўъжиза - тунги сайр, яъни, у зотнинг Оллоҳ таоло Амри билан бир кечада ўша замон ҳисоби билан бир ойлик ҳисобланган масофага сайр қилдирилганлари ва меърож, яъни, Оллоҳ Таоло ҳузурига кўтарилганлари ҳақида берилган Илоҳий Хабар - Ҳужжатдир. Ушбу воқеа Пайғамбар алайҳис-салом Мадинага ҳижрат қилишларидан бир йил илгари воқеъ бўлгандир. Имом Бухорий Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилган саҳиҳҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Бир кеча Масжид-ал-Ҳаромда эканман, баногоҳ ҳузуримга Жаброил Буроқ исмли эшакдан тикроқ, ҳачирдан кичикроқ бир оппоқ, узун отни етаклаб келди ва мени унга миндириб Маккадан олиб чиқиб кетди. Буроқ шу қадар учқур эдики, ердан узган туёғини кўзи етган охирги нуқтага қўяр эди. Бир зумда Қуддус шаҳрига етиб келдик ва отнинг арқонини ўтган пайғамбарлар отларини боғлаган ҳалқага боғлаб, у ердаги Масжид-ал-Ақсода икки ракъат нафл намозини ўқигач, яна Буроққа миниб Жаброил билан осмонга йўл олдик... Еттинчи осмонга етгач, Оллоҳ таоло менга ва менинг умматимга кунда беш вақт намоз ўқишни фарз қилиб, деди: «Бу бир кеча-кундузда ўқиладиган беш вақт намознинг ҳар бирига ўн намоз савобини ато этурман! Демак, беш вақт намоз ўқиган кишига эллик вақт намоз савоби ёзилур. Шунингдек, бандаларимдан ким бир яхшилик қилишга азм этиб, уни адо эта олмаса бир савоб, адо эта олса, ўн савоб ато қилурман. Энди кимки, бирон ёмон ишни - гуноҳни қасд қилса-ю, уни амалга оширмаса, у кишига гуноҳ ёзилмас, агар ўша ёмон ниятини амалга оширса, бир гуноҳ ёзилур», Парвардигоримдан ушбу вазифаларни олиб, Заминга тушдим ва бир нафасда ўзимни Маккада кўрдим».
Ривоят қилишларича, Пайғамбар алайҳис-салом меърожга чиқиб кетаётиб хужраларининг эшигини ёпганларида қимирлаб қолган эшик ҳалқаси осмондан қайтиб тушганларида ҳам силкиниб турган экан.
“Танвирул-азҳон” тафсирида айтилишича, ушбу буюк воқеа ражаб ойининг йигирма еттинчисида, душанбага ўтар кечаси содир бўлган. Уламолар Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳаётларида бу муборак кун алоҳида ўрин тутишини тарих китобларида белгилаб ўтганлар: Пайғамбар алайҳис-салом душанба куни таваллуд топдилар, душанба куни Жаброил алайҳис-салом у зотга илк марта ваҳий келтириб, пайғамбар бўлдилар, душанба кечаси Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло томонидан сайр қилдирилиб, меърожга кўтарилдилар, душанба куни Маккадан ҳижратга чиқдилар, душанба куни Мадинайи мунавварага етиб келдилар, душанба куни вафот қилдилар.
Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло Ўзининг сўнгги Элчисига аввал бирон пайғамбарга насиб этмаган ушбу тунги сайр ва меърож мўъжизасини ато этиши, албатта, Илоҳий Ҳикмат билан бўлган эди. “Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” тафсирида баён қилинишича, Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Тоифга (Маккадан олтмиш-етмиш чақирим масофада жойлашган шаҳар) унинг аҳлини Дини Исломга даъват қилиш учун борган эдилар, тоифликлар у зотни яхши кутиб олмадилар, сўзлари-га қулоқ ҳам солмадилар. Уларнинг бундай ёмон муомалаларидан озурдадил бўлиб қайтган Оллоҳнинг Элчиси Маккага кириб келар эканлар, бу ерда ҳам у зотнинг даъватларига тўғаноқ бўлиб Қурайш мушриклари турганини ўйлаб, ҳамма томонларидан Ислом душманлари ўраб олганини, бармоқ билан санагудек оз сонли ёрдамчиларидан ташқари ҳамма ушбу Ҳақ Динга қарши эканлигини кўриб шундай тушкун ва маҳзун ҳолга тушдиларки, таъбир қилишга қалам ожиздир.
Чунки Жаноби Ҳақ оламларга Раҳмат қилиб яратган ул муборак зотнинг бирдан-бир мақсад ва орзуси ҳаммага яхшилик қилиш эди - Дини Ислом бутун оламга ёйилишини истар эдилар. Одамлар эса, ўзлари учун ҳам дунё, ҳам Охират яхшилиги бўлган Ҳақ Динни етказган Элчини, яъни, энг ишончли ва садоқатли дўст бўлмиш Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламни ўзларига душман санаб, чор атрофдан, тинимсиз озор-азийятлар етказар эдилар. Пайғамбар алайҳис-салом учун бениҳоя оғир ва қоронғу бўлган мана шундай кунларнинг бирида барча нарсани Эшитгувчи ва Кўргувчи Ҳақ субҳонаху ва таоло севикли бандасига Ўз Қудратини намойиш қиладиган оят-аломатларни кўрсатиш учун ва бу билан бандасидан ғам ва маҳзунликни аритиш учун малаки муқарраб Жаброил алайҳис-саломга Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни бир ажойиб тунги саёҳатга олиб чиқишни буюрди.
Бас, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Жаброил келтирган Буроқ отига миндилар ва бир зумда бир ойлик масофани босиб ўтиб Қуддус шаҳридаги масжидул-Ақсода икки ракъат намоз ўқигач, нафас ростлаб, ташналикларини қондириб олишлари учун Жаброил алайҳис-салом у зотга икки идишда ичимлик келтирди. Улардан бирида шароб, иккинчисида сут бор эди. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам сутни танладилар, шунда Жаброил алайҳис-салом: “Сиз фитратни - покиза хилқатни танладингиз”, деди. Сўнгра у зот Жаброил етовида саёҳатларини давом эттириб, самога кўтарилдилар. Асҳоби киром алайҳимур-ризвондан йигирма саҳобий пайдар-пай ривоят қилган ишончли ҳадисда айтилишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга самоларга бўлган ушбу сайр - меърожда ҳақиқатан Оллоҳ таолонинг тенгсиз Қудратига далолат қиладиган буюк оят-аломатлар кўрсатилди - Ер ҳисоби билан саноқли лаҳзаларда инсониятнингўтмиши ва келажаги билан юзма-юз бўлдилар: самовот қаватларидан ўтиб борар эканлар, биринчи осмонда инсоният отаси Одам алайҳис-салом билан дийдор кўришдилар, иккинчи осмонда Яҳё ва Ийсо алайҳимас-салом билан, учинчи осмонда Юсуф алайҳис-салом билан, тўртинчи осмонда Идрис алайҳис-салом билан, бешинчи осмонда Ҳорун алайҳис-салом билан, олтинчи осмонда Мусо алайҳис-салом билан ва ниҳоят еттинчи осмонда бобокалонлари бўлмиш Иброоҳим алайҳис-салоту вассалом билан кўришиб, саломлашдилар. Оллоҳ таолонинг олис-яқин ўтмишда ўтган ушбу улуғ элчи-пайғамбарларининг барчалари Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни “Марҳабо, эй солиҳ банда, солиҳ фарзанд ва солиҳ биродар”, деб кутиб олдилар ва юқорига - Ҳақ таоло даргоҳига кузатиб қолдилар. У олий даргоҳга етиб борганларида эса, Жаноби Ҳақ солиҳ бандасига барча инсонларнинг келажакда - Қиёмат қойим бўлганидан кейин албатта борадиган жойларини - мўминлар учун тайёрлаб қўйилган жаннатни ва кофир, мунофиқлар учун тайёрлаб қўйган дўзахни кўрсатди. Пайғамбар алайҳис-салом ҳоли ҳаётларида ўз кўзлари билан жаннатни кўрганлари ҳақида мана бу оятларда ҳам айтил-гандир: “Унга (бу ваҳийни) бир кучга тўлган, соҳиби қудрат (яъни, Жаброил алайҳис-салом) таълим бермишдир. Бас, у (аввал) юксак уфқда (кўриниб), тик турди. Сўнгра яқинлашиб, пастлади. Бас, (Муҳаммад алайҳис-саломга) икки камон оралиғида ё (унданда) яқинроқ бўлиб; (Оллоҳ) Ўз бандаси (Муҳаммад алайҳис-салом)га туширган ваҳийни келтирди. (Пайғамбарнинг) кўнгли кўрган нарсасини инкор этмади. (Яъни, Жаброил фариштанинг суратини кўриб, Пайғамбарнинг кўнгли ҳам қаноатланди ва унинг Оллоҳ таоло томонидан юборилган фаришта эканлигига иймон келтирди). Энди сизлар, (эй мушриклар, Пайғамбар ўз кўзи билан) кўриб турган нарсаси устида у билан тортишурмисизлар?! 13-14. Дарвоқеъ, (Муҳаммад алайҳис-салом Жаброил фариштани ўзининг аслий суратида) иккинчи бор (жаннат) четидаги Нилуфар (гули) олдида кўрди.
Бу кўриш Пайғамбар алайҳис-салом Жаброил фаришта билан бирга меърожга кўтарилганларида рўй берган эди. Энди қуйидаги оятларда Расулуллоҳ алайҳис-саломнинг ўша меърожда кўрган - гувоҳ бўлган манзаралари тасвирланади.
(Тақводор зотларга ваъда қилинган) Жаннати маъво ҳам ўша (Нилуфар)нинг олдидадир. Ўшанда Нилуфарни ўраган нарса (яъни, Оллоҳ таолонинг файзи Илоҳийси) ўраб олган эди. (Пайғамбарнинг) кўзи (ўнгу сўлга) оғгани ҳам йўқ, ўз ҳаддидан ошгани ҳам йўқ. Дарҳақиқат, у (ўша соатда) Парвардигорининг буюк оятларини (яъни, У Зотнинг қудрати Илоҳийсига далолат қиладиган жуда кўп аломатларни), кўрди. (Ван-нажм сураси, 5-18-оятлар).
Ва ниҳоят, ушбу улуғ сайр асносида, еттинчи қават осмонда турган чоғларида Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга ҳар бир мўмин зиммасидаги энг улуғ ибодат - намоз фарз қилинди. Бу ҳақда имом Бухорий ва Муслим баробар ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг самовотга сайр этдирилишлари ва беш вақт намоз фарз қилиниши бобида шундай хабар берилади:
Абу Зарр розияллоху анҳудан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Мен Маккада эканлигимда, (бир куни) уйимнинг шифти очилиб Жаброил тушиб келдида, кўкрагимни ёриб, унинг ичини замзам суви билан ювди, сўнгра ҳикмат ва иймон билан тўла бўлган бир олтин тоғорани келтириб, уни кўкрагимга бўшатди, сўнг уни (кўкрагимни) ёпди. Кейин қўлимдан ушлаб мени энг қуйи осмонга (яъни, биринчи қават осмонга) олиб чиқиб кетди. Қуйи осмонга етгач, Жаброил осмон қўриқчисига (соқчи фариштага): “Очгин”, деди. (Фаришта): “Ким бу”, деди. “Бу Жаброил”, деди. “Сиз билан бирга биров борми?”, деди. “Ҳа, Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам мен билан бирга”, деди. “Унга рисолат юборилганми?”, деди. “Ҳа”, деди. Эшикни очгач, куйи осмоннинг ичкарисига кўтарилдик. Бир киши ўтирган экан. Унинг ўнг томонида ҳам (одамлар) қоралари, чап томонида ҳам (одамлар) қоралари бор эди. У ўнг томонига қараса кулар, чап томонига қараса йиғлар эди. (Ўша киши менга): “солиҳ пайғамбар ва солиҳ фарзандга марҳабо”, деди. Мен Жаброилга: “Ким бу”, дедим. (Жаброил): “Бу Одам (алайҳис-салом) дир, унинг ўнг ва чап томонларидаги қоралар эса, унинг фарзандларининг руҳларидир. Улардан ўнг томондагилари аҳли жаннатлар, чап томонидаги қоралар эса аҳли дўзахлардир. (Шунинг учун Одам алайҳис-салом) ўнг томонига қараганда кулади. Чап томонига қараганда йиғлайди”. Кейин мени иккинчи осмонга олиб чиқиб кетди ва унинг қўриқчисига: “Очгин”, деди. Бас, унинг қўриқчиси ҳам унга аввалги (биринчи осмон қўриқчиси) айтган гапни айтди, кейин очди.
Анас розияллоҳу анху айтади: Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам (етти қават) осмонларда Одам, Идрис, Мусо, Ийсо, Иброҳим солава-туллоҳи алайҳимларни кўрганларини айтганлар, лекин уларнинг манзил-мартабаларини (қайси бирини қайси осмонда кўрганларини) аниқ айтмаганлар. Фақат у зот Одам алайҳис-саломни қуйи - биринчи осмонда, Иброҳим алайҳис-саломни олтинчи осмонда кўрганларини айтганлар.
Анас розияллоҳу анҳу айтади: Жаброил алайҳис-салом Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламни Идрис алайҳис-саломнинг олдидан олиб ўтаётганда у: “Солиҳ Пайғамбарга ва солиҳ биродарга марҳабо”, деди. Мен (Жаброилга): “Ким бу?”, дедим. “Бу Идрис (алайҳис-салом)”, деди. Сўнг Мусо алайҳис-саломнинг олдидан ўтдим. У: “Солиҳ Пайғамбарга ва солиҳ биродарга марҳабо”, деди. Мен (Жаброилга): “Ким бу?”, дедим. “Бу Мусо (алайҳис-салом)”, деди. Сўнг Ийсо алайҳис-саломнинг олдидан ўтдим. У: “Солиҳ Пайғамбарга ва солиҳ биродарга марҳабо”, деди. Мен (Жаброилга): “Ким бу?”, дедим. “Бу Ийсо (алайҳис-салом)”, деди. Сўнг Иброҳим алайҳис-саломнинг олдидан ўтдим. У: “Солиҳ Пайғамбарга ва солиҳ фарзандга марҳабо”, деди. Мен (Жаброилга); “Ким бу?”, дедим. “Бу Иброҳим соллоллоҳу алайҳи ва саллам”, деди. Сўнгра мени шундай юксакликка олиб чиқилдики, ҳатто у жойда (Оллоҳ таолонинг Ҳукмларини битаётган) қаламларнинг шитир-шитирларини ҳам эшитдим. Бас, Оллоҳ таоло умматимга эллик (вақт) намозни фарз қилди. Ўша (буйруқ) билан қайтаётиб Мусо алайҳис-саломнинг олдидан ўтдим. У киши: “Оллоҳ таоло умматингизга нимани фарз қилди?”, деди. Мен: “Эллик намозни фарз қилди”, дедим. (Мусо алайҳис-салом): “Дарҳол Роббингизга қайтинг, чунки умматингизнинг бунга тоқати етмайди”, деди. Мен (Роббим ҳузурига) қайтиб (енгиллатишини сўрадим), бас, ярмини кечиб юборди. Яна Мусо алайҳис-саломнинг ёнига қайтиб: “(Роббим) ярмини кечиб юборди”, дедим. (Мусо алайҳис-салом): “Роббингизга қайтинг, чунки умматингиз-нинг бунга ҳам кучи етмайди”, деди. Мен (Роббим ҳузурига) қайтдим, бас, ярмини кечиб юборди. Яна Мусо алайҳис-саломнинг ёнига қайтдим. (Мусо алайҳис-салом): “Дарҳол Роббингизга қайтинг, чунки умматингизнинг бунга ҳам тоқати етмайди”, деди. Мен (Роббим ҳузурига) қайтдим, бас, У Зот: “Мана бу беш (вақт намозни фарз қилдим) лекин у эллик (вақтнинг савобига эгадир). Энди ҳузуримда сўз ўзгартирилмас”, деди. Яна Мусо алайҳис-саломнинг ёнига қайтдим. У киши яна: “Парвардигорингизга қайтинг”, деди. Мен: “Энди Роббимдан уяламан”, дедим. Сўнг мени (Жаброил алайҳис-салом) нилуфарга - сидратул-мунтаҳога олиб борди. Уни турли ранглар чулғаб олганидан нималигини билолмадим. Сўнгра жаннатга киритилдим, у ерда марваридлар тоғдек уюлган, тупроғи эса мушк экан.
Шундай қилиб, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг Ҳақ субҳонаҳу ва таоло наздида нақадар азиз ва мукаррам манзилат соҳиби эканликларига аниқ-равшан далолат қиладиган тунги сайр воқеаси ўз ниҳоясига етди.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Расулуллох соллоллоҳу алайҳи ва саллам мазкур сайрдан қайтар эканлар, Зув-Туво деган жойга етиб келганларида ҳамроҳларига қараб: “Ё Жаброил, бу тунда бўлиб ўтган воқеани гапириб берсам қавмим менга ишонмайдилар”.
деган эдилар, Жаброил: “Сизнинг сўзларингизни Абу Бакр тасдиқлайди, у Сиддиқ - сўзсиз тасдиқлагувчидир”, деди.
Ибн Аббос ва Оиша розияллоху анҳум айтадилар: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Қачонки мени сайр қилдирилган кеча воқеъ бўлгач, Маккага қайтиб келиб: “Одамлар мени яна ёлғончи қиладиган бўлдилар”, деб сиқила бошладим”, дедилар”. Ривоят қилинишича, у зот Масжидул-Ҳаромда бир четда маҳзун ҳолда ўтирган эдилар, олдиларида Абу Жаҳл ўтиб қолди ва тўхтаб ёнларига ўтирди-да, масхара қилгандек оҳанг-да: “Бирон янгилик борми?” деди Пайғамбар алайҳис-салоту вас-салом: “Ҳа, бор. Бу тун мени сайр этдирилди”, дедилар. “Қаерга?” сўради у. “Байтул-Мақдис, яъни, Қуддусга”, дедилар. “Сўнгра саҳарлаб яна бизнинг орамизда бўлиб қолдингми?” деди у. Пайғамбар алайҳис-салом “Ҳа”, деб жавоб қилдилар Абу Жаҳл яна сўзидан тониб юбормасин деб қўрққани учун у зотнинг сўзларига ишонмаганини билдирмасдан: “Сен мана шу менга айтган сўзларингни қавмингга ҳам айтиб бера оласанми?” деган эди, “Ҳа”, дедилар. Шунда Абу Жаҳл: “Эй Каъб ибн Луайнинг болалари, буёққа келинглар”, деб ҳар ер-ҳар ерда тўп-тўп бўлиб ўтирган одамларни чақирди. Улар ўринларидан туриб икковларининг олдига келиб ўтиришгач, Пайғамбар алайҳис-саломга қараб: “Ҳозир менга айтган сўзларингни буларга ҳам айтиб бер”, деган эди, у зот: “Ҳўп, бу кеча мени сайр этдирилди”, деди-лар. Улар: “Қаерга”, деб сўрашганида “Қуддусга”, дедилар. Улар: “Сўнгра саҳарлаб яна бизнинг орамизда бўлиб қолдингми?” деган эдилар, “Ҳа”, деб жавоб бердилар. Бу сўзни эшитган айрим кимсалар чапак чалиб юбордилар, айримлари эса, ҳайрон бўлиб бошларини чангаллаб қолдилар. Ҳатто баъзи бир иймон келтирган ва у зотни пайғамбар деб ишонган кимсалар диндан қайтиб муртад бўлдилар. Мушриклардан бири Абу Бакрнинг олдига чопиб бориб: “Соҳибингдан хабаринг борми? У мана шу кеча Қуддусга сайр қилдирилганини даъво қиляптику”, деган эди, Абу Бакр: “У киши шундай дедиларми?” деди. “Ҳа”, деб жавоб берилгач, Абу Бакр: “Қасамки, агар у зот шу сўзларни айтган бўлсалар, албатта тўғри айтганлар”, деди. Мушрик: “Сен унинг бир кечада Қуддусга бориб, ҳали тонг отмасдан яна Маккага қайтиб кела олишига ишонасанми?” деган эди, Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анху: “Ҳа, мен у зотни бундан узоқроқ бўлган ишларда ҳам шак-шубҳасиз тасдиқлайман. Мен у зотнинг эрта-ю кеч осмон хабарларини етказаётганларини ҳам тасдиқлайман”, деди. Абу Бакр мана шу сўзсиз ишонч-тасдиқи сабабли “Сиддиқ” деган номга эга бўлган эди.
Қавм ичида Масжидул-ақсони кўрган одамлар ҳам бор эди. Ана ўшалар Пайғамбар алайҳис-саломга: “Сен бизга Масжидул-ақсони таърифлаб бера оласанми?” дейишган эди, у зот: “Ҳа”, дедилар. Айтадилар: “Мен уларга ўша Масжиднинг сифатларини бир-бир айтиб берар эканман, унинг баъзи бир сифатлари ёдимдан кўтарилди. Шу онда баногоҳ Масжидул-ақсо келтирилиб, Уқайл ҳовлиси олдига қўйилди ва мен энди масжиднинг ўзига қараб уни таърифлашда давом этдим. Сўзларимни эшитгган қавм: “Оллоҳга қасам тўппа-тўғри таърифлаб берди”, дейишди” Сўнгра “Эй Муҳаммад, сен бизга Шом тарафга кетган карвонимиздан хабар бергин-чи”, дейишди. Пайғамбар алайҳис-салом: “Мен уларнинг ёнидан Танъийм (Макка яқинидаги мавзеъ) олдида ўтиб кетдим”, дедилар. Улар: “Карвоннинг саноғи қанча эди, юклари, одамларнинг аҳволи қандай эди, шулар ҳақида айтиб бер”, дейишган эди, у зот: “Карвоннинг аҳволи бундай-бундай, унда Фалон, Фалонлар бор эди, энг олдида устига икки қоп юкланган оқ туя келяпти, қуёш чиқар паллада сизларнинг олдингизга етиб келишади”, дедилар. Улар: “Бу аломатку”, дейишиб, бир-бирларини туртишиб тепалик томон чиқиб кетар эканлар, “Бу Муҳаммад ҳамма нарсани тафсилоти билан айтиб берди-я”, деб сўзлашиб Кудайга (Макка четидаги маҳалла) етиб бордилар ва у ерда ўтиришиб қуёш чиқишини кута бошладилар. Мақсадлари Пайғамбар алайҳис-саломнинг сўзларини ёлғонга чиқариш эди. Баногоҳ улардан бири: “Оллоҳга қасамки, қуёш кўринди”, деган эди, бошқа биров: “Оллоҳга қасамки, туялар ҳам кўринди, олдинда оқ туя келяпти, карвонда худди Муҳаммад айтиб берганидек, Фалон, Фалонлар ҳам бор”, деди. Аммо улар Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва салламнинг айтган сўзлари ҳақиқат эканига ўзлари гувоҳ бўлиб туриб ҳам иймон келтирмадилар ва: “Бу очиқ сеҳрдан ўзга нарса эмас”, дедилар. (“Маолимут-танзил”тафсиридан).
Сурайи кариманинг илк калимаси бўлмиш “Субҳон” лафзи Оллоҳ субҳонаҳу ва таолонинг ҳар қандай айбу нуқсондан Пок Парвардигор эканлигини англатадиган Исмдир. Ушбу гўзал Исмнинг Ёлғиз Эгаси бўлмиш Зот, албатта, оят давомида хабар бериладиган беқиёс буюк воқеа - кечанинг бир бўлагида Ўзининг бандасини Ер-у осмонларда, ҳатто Арши Аълогача сайр қилдириб, яна Маккайи мукаррамага қайтариб келтириб қўйишга ҳам Қодир Зот эканлигида ҳеч қандай шак-шубҳа йўқдир.
Ояти каримада Ҳақ таоло Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламни “Менинг бандам”, деб шарафлайди ва бу билан Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам ибодатда энг юксак чўққига - Оллоҳ таоло “Менинг бандам” дейдиган мақомга чиққанларини таъкидлайди ҳамда у зотга ўзи инъом этган ушбу тунги сайр ва меърож мўъжизаси билан Оллоҳ бандам деган бахтли банда Яратганнинг наздида беқиёс юксак мартаба эгаси бўлиши - Оллоҳ таоло Ўз бандасига Ўзининг оятларидан бошқа ҳеч кимга очмаган сирларни ошкора қилгани ҳақида хабар беради.
Оятдаги “асро” калимасининг ўзи тунги сайр маъносини англатгани ҳолда яна “лайлан - бир кеча” калимаси билан таъкидланишида ҳам бениҳоя гўзал мазмун мужассамдир. Чунки “лайлан - бир кеча” калимаси бир томондан мазкур сайрнинг тунда бўлганини таъкидласа, иккинчи томондан ушбу тунги сайр кечанинг ҳаммасида эмас, балки маълум бир қисмида рўй берганини ҳам англатади. Бунинг исботи, агар “лайлан - бир кеча” калимаси ўрнида “ал-лайл - кечаси” калимаси бўлганида, бутун кеча давомда сайр қилинганини англатган бўлур эдики, мана бу биргина мисолнинг ўзи ҳам Қуръони Азим ҳар бир калимаси фасоҳат ва балоғатнинг энг мукаммал намунаси бўлган Илоҳий Мўъжиза эканлигини аниқ-равшан кўрсатиб турадиган бир далилдир.
Қуръони Каримда фақат бир марта - мана шу ояти каримада зикр қилинган “Масжидул-Ақсо”нинг мазмуни энг олис, энг четдаги масжид деганидир. Масжидул-Ҳаромдан жуда олис, яёв юрилганда бир ойлик масофада жойлашгани ва ўша даврда у масжиддан узоқроқ бирон масжид бўлмагани учун у Масжидул-Ақсо деб аталди ва мана шу ном билан тариҳда қолди.
Ояти каримада Ҳақ таоло Масжидул-Ақсо атрофини баракотли қилиб кўйгани ҳақида хабар беради. Дарҳақиқат, у муборак заминга дин ва дунё баракотлари ёғилган эди. Қуддус ва унинг яқин атрофидаги Дамашқ, Урдун ва фаластин диёрлари Бани Исроил қавмидан бўлган барча элчи - пайғамбарларнинг киндик қонлари тўкилган макон, уларга Оллоҳ таоло томонидан ваҳий нозил бўлган ошён эди. У диёрнинг тупроғи серҳосил, оқар дарёлар ва мевали дарахтлар билан ўралган эди.
Жаноби Ҳақ субҳонаҳу ва таоло - ҳамма нарсани Эшитгувчи ва Кўргувчи бўлган Зот бежиз эмаски, Ўзининг севикли бандаси ва сўнгги Элчисини самоларда сайр қилдиришдан аввал ана ўша муборак заминни зиёрат қилишларини ирода қилди.

2. Мусога эса, Китоб (Таврот) ато этдик ва у (Китоб)ни бани Исроил (қавми) учун Ҳидоят қилиб (дедик): «Сизлар Мендан ўзгани вакил (яъни, барча ишлар ишониб топшириладиган зот) қилиб олманглар!
“Мусога эса, Китоб - Таврот ато этдик”.
Яъни, Биз Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламни Масжидул-Ҳаромдан Масжидул-Ақсога сайр этдирганимиз ва меърож билан мушарраф қилганимиз каби Мусо алайҳис-саломни ҳам Тур тоғига чақирдик ва у жойда Мусога Китоб - Таврот ато этдик.
Ояти кариманинг ушбу жумласида Ҳақ таоло Иброҳим алайҳис-саломнинг фарзанди Исмоил алайҳис-салом авлодидан бўлмиш Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга тунги сайр ва меърож мўъжизасини ато этишидан неча юз йиллар илгари Иброҳим алайҳис-саломнинг яна бир фарзанди Исҳоқ алайҳис-салом авлодидан бўлган Мусо алайҳис-саломга ҳам бир улуғ мўъжиза - Таврот Китобини ато этгани ҳақида хабар беради.
“Ва у (Китоб)ни бани Исроил (қавми) учун Ҳидоят қилдик”.
Оллоҳ таоло Ўзининг Тавротни Мусога ато этишидан мақсади бани Исроил мана шу Илоҳий Китобга амал қилиб Ҳидоят топишлари - Тўғри Йўлга юришлари эканини эслатади. Агар яҳудлар Тавротни бузмай, ўзгартирмай, ўз томонларидан бирон сўз қўшмай, унинг кўрсатмаларига амал қилганларида Яратганнинг ғазабига дучор бўлмаган бўлар эдилар ва бу Китобда зикр қилинган охир замон Пайғамбари Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг сифатларини ўқиб, у зотга иймон келтирганларида Тўғри Йўлни топган бўлар эдилар.
“Сизлар Мендан ўзгани вакил (яъни, барча ишлар ишониб топшириладиган зот) қилиб олманглар!”
Яъни, Мусо алайҳис-саломга ато этилган Таврот Китобининг мағзи-моҳияти ҳам Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзига таваккул қилиш ва Ундан ўзга бирон нарса ёки кимсага суянмаслик кераклиги ҳақидаги Илоҳий Фармон эди.

3. (Эй) Биз Нуҳ билан бирга (кемада) кўтариб (ғарқ бўлишдан нажот берган) кишиларнинг зурриётлари, (сизлар ҳам Нуҳнинг йўлини тутинглар), зотан, у доимо шукр қилгувчи банда эди.
Муфассир уламолар ушбу ояти карима иккинчи оятдаги сўнгги жумланинг давоми эканлигини айтадилар. Демак, бу ўринда хитоб фақат бани Исроил қавмига қаратилган бўлмай, жамийки инсониятга хитоб қилинган бўлади. Ҳақ таоло Нуҳ алайҳис-саломга ҳам, у зотга иймон келтирган кишиларга ҳам Унинг Ўзи тўфон балосидан нажот берганини эслатиб, уларнинг авлод-зурриётларига, демакки, Ер Юзидаги барча инсонларга Унинг Ўзидан бошқа ҳеч кимга суянмасликни буюради ва оят давомида Нуҳ алайҳис-саломнинг доимо шукр қилгувчи банда бўлганини зикр қилиш билан Оллоҳ таолога доимий шукр қилиш Нуҳ ва унинг қавми нажотига сабаб бўлганини эслатади. Ривоят қилинишича, Нуҳ алайҳис-салом еганида ҳам, ичганида ҳам, ҳатто бирон либосини кийганида ҳам албатта “Алҳамдулиллоҳ”, деб Оллоҳ таолога шукр айтар экан. (“Ал-жомеъ лиаҳкомил-Қуръон”ва “Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” тафсирларидан).
Эътибор қилсак, суранинг илк оятида ва мана бу оятда Ҳақ таоло Ўзининг икки улуғ элчисини абд - банда, яъни, Оллоҳнинг қули деган шарафли ном билан атади ва чиндан ҳам бандайи комил бўлганлари сабабли улардан бирини - Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни Буроқ отига миндириб етти осмонга сайр қилдиргани, иккинчиларини - Нуҳ алайҳис-саломни эса, нажот кемасига миндириб тўфон балосидан қутқаргани ҳақида хабар берди.
Демак, дунё ва Охратда нажот топишни истаган ҳар бир инсон Танҳо Оллоҳ таолога сиғиниб тоат-ибодат қилиши, бошқача айтганда, чин ихлос билан Ёлғиз Унинг Ўзига қуллик қилиши керак. Фақат шундагина у чин маънода бахтли инсон бўлади. Оллоҳ таолога ибодат қилиш орланадиган эмас, аксинча фахрланадиган иш экани ҳақида мана бу ояти каримада ҳам айтилган: “Масиҳ ҳам, Оллоҳга яқин қилинган фаришталар ҳам Оллоҳга банда бўлишдан зинҳор ор қилмайдилар. Кимки Унга бандалик қилишдан ор қилса ва кибру ҳаво қилса, бас, уларнинг барчасини Ўз ҳузурига жам қилажак”. (Нисо сураси, 172-оят).
Дарҳақиқат, Яратган Парвардигорга - Ёлғиз Оллоҳ субҳонаҳу ва таолога қул бўлиш, Унинг Амр-Фармонига итоат этиш, Унга саждалар қилиб, Ундан дунё ва Охират яхшиликларини сўраш - бир сўз билан айтганда, Оллоҳга ибодат қилиш ҳар ким учун буюк шарафдир, ҳақиқий бахтдир, жумладан Ийсо Масиҳ каби буюк инсонлар, Оллоҳнинг элчилари учун ҳам, Жаброил каби Оллоҳ таолонинг Раҳмат ва Ризосига яқин бўлган, Унинг Арши Аълоси атрофидаги малоикалар учун ҳам. Оллоҳ субҳонаҳу ва таолога сиғиниш ҳеч ким учун, жумладан мазкур зотлар учун ҳам ор қилинадиган, уяладиган иш эмас асло. Аксинча, Холиққа сиғинмай махлуқларга сиғиниш, бутларга чўқиниш, ўзи каби инсонларга қуллик қилиш, ҳавойи нафсга бўйинсуниш - мана бундай иллатларга мубтало бўлиш ордир, Ёлғиз Оллоҳ берган умрни яшаб туриб, кеча-ю кундуз У ато этган ризқ-рўздан фойдаланиб, Унинг саноқсиз неъматларидан баҳраманд бўла туриб Унга сиғинмаслик уятдир, Унинг Буйруғига бўйинсунмаслик, Унга бандалик қилмаслик кўрнамакликдир! Оллоҳ таолога тоат-ибодатсиз ҳам бахтли инсон бўлиш мумкин деб ўйлаш энг катта бахтсизликдир!
Ким Оллоҳ таолога Ибодат қилишдан роҳатланмайдиган бўлса, Унинг Ўзига сиғинадиган бандалари қаторига қўшиб қўйгани учун шукрлар қилмай, аксинча ор қиладиган бўлса, Тенгсиз Буюк Зот - Оллоҳ таолонинг Ўзи буюрган ибодатдан кибр-ҳаво қилиб бош тортса, Яратганнинг чексиз-чегарасиз Қудрат Эгаси эканини, ўзининг эса беҳад заиф ва майда махлуқ эканини унутиб қўйса, у ҳолда аниқ билиб кўйсинки, дунё ва Охиратнинг Ёлғиз Хожаси бўлган Оллоҳуни ҳам, унга ўхшаган кўрнамак-кофирларни ҳам ва Оллоҳ таоло берган умрларини иймон билан, ибодат билан ўтказган мўмин-мусулмонларни ҳам - Одам зурриётининг барчасини Ўз ҳузурида - маҳшаргоҳда тўплайди: “Ва ҳар бир жон ўзи билан бирга (уни маҳшаргоҳга) ҳайдагувчи (бир фаришта) ва (унинг қилиб ўтган амалла-рига) гувоҳлик бергувчи (бир фаришта) бўлган ҳолда келди.”, (Қоф сураси, 21-оятлар).
Сўнг -

4. Биз бани Исроилга Китобда (Тавротда): «Сизлар албатта (Шом) заминида икки марта бузғунчилик қилурсизлар ва ўзларингизни жуда баланд ҳисоблайсизлар», деб хабар берганмиз.
Ушбу ва қуйидаги оятлар бани Исроил қавми тарихидан хабар беради. Ҳақ таоло Мусо алайхис-саломга бани Исроил қавми учун Ҳидоят - Тўғри Йўл қилиб туширган Таврот Китобида улар келажақда Фаластин замини-да кўп бузғунчиликлар қилишлари, Оллоҳ таолога осий бўлиб, Унинг Тавротда буюрган Ҳукмларига қайта-қайта хилоф ишлар қилишлари ва мана шу ҳаёти дунёнинг ўзида қилган бу жиноятлари учун етарли жазо ҳам олишлари аниқ эканлиги ҳақида хабар берганини айтади. “Танвирул-азҳон” ва “Тафсирул-Мунийр” китобларида зикр қилинишича, яхудларнинг биринчи бузғунчиликлари Таврот Китобига турли ўзгартиришлар киритиб, Оллоҳнинг Каломини бузганлари ва уларни Ҳақ Йўлга чақирган кўплаб пайғамбарларни қатл қилганларидир. Иккинчи бузғунчиликлари эса, Закариё ва Яҳё алайҳимас-саломни ўлдириб юборганлари ва Ийсо алайҳис-саломни ҳам ўлдиришга қасд қилганларидир.
“...ва ўзларингизни жуда баланд ҳисоблайсизлар”.
Ушбу жумла бани Исроил ўта мутакаббир қавмлиги, уларнинг ишлари Оллоҳ таолонинг Ҳукмига итоат этишдан кибр қилиб, шариат қонунларини бузиш ва бошқа миллатларни ўзларига тенг кўрмасдан оёқ ости қилиш эканлиги ҳақида огоҳлантиради. “Яҳудийлар ҳам, насронийлар ҳам: “Биз Оллоҳнинг болаларимиз, суйганларимиз”, дедилар”. (Моида сураси, 18-оят). Демак, улар бузғунчилик қилаверадилар.

5. Бас, қачон у икки (бузғунчилик)дан аввалгисининг (жазоси учун) ваъда қилинган вақти келганида, Биз сизларнинг устингизга (қилмишларингиз баробарида жазолаш учун) куч-қувват эгалари бўлган бандаларимизни юбордик. Улар (сизларни ҳалок қилиш ва асир олиш учун) ховли-жойлар оралаб кездилар. (Бу ваъда) адо қилингувчи ваъда бўлди.
Муфассирлар айтишларича, бани Исроил қавми ҳаромни ҳалол деб, ноҳақ қон тўкиб бузғунчилик йўлига кирганларида, Оллоҳ таоло уларнинг устига Бобил хукмдори мажусий Бухтансарни ғолиб қилиб қўяди. У ўзининг саноқсиз лашкари билан келиб, бирон ҳовлини қолдирмасдан титиб ташлайди ва бани Исроилдан етмиш минг нафарини қиличдан ўтказади, ёш болаларини асир олади, Тавротни ёқиб юборади, масжидни бузиб ташлайди, уй-жойларини вайронага айлантиради. Бу Оллоҳ таоло ваъда қил-ган жазо эди. (“Танвирул-азҳон” тафсиридан).
Ушбу жазо бани Исроил қавми учун ўта қаттиқ ва етук бир дарс бўлди ва яхши самара берди. Улар бўлган воқеа-фожиадан кўзлари очилиб Тўғри Йўлга қайтдилар, ўзларини ўнглаб Китоблари Тавротни махқам ушлайдиган, ўз динлари буюрган амалларни адо қиладиган бўлдилар. Бу эса, у қавмга яна қайтадан Оллоҳ таолонинг мадади келишига сабаб бўлди. Қуйидаги оятда шу ҳақда хабар берилади.

6. Сўнгра (тавба-тазарруь қилиб ўзларингизни ўнглаганингиздан кейин) Биз сизларга қайтадан уларнинг (Бобил хукмдорининг) устидан ғалаба ато қилдик ва сизларга мол-дунё ҳамда фарзандлар билан мадад бериб, саноқларингизни кўпайтирдик.
Яъни, қачонки сизлар, эй бани Исроил қавми, ўзларингизни ўнглаб, қилган бузғунчиликларингиздан қайтиб тавба-тазарруъ қилганларингиздан кейин Биз сизларга туғёнга тушганларингиз сабабли маҳрум бўлиб қолган давлатларингизни қайтариб бердик, сизлар яна қайтадан куч-қувватга тўлдингиз, душманларингизни ҳалок қилдик. Яна Биз сизларнинг мол-дунёларингизга баракотлар бериб, авлод-фарзандларингизни кўпайтириб, асир қилиб олиб кетилган болаларингизнинг ўрнини тўлғаздик ва сизларнинг саноқларингизни душманларингиз саноғидан кўпроқ қилиб қўйдик. Оқибат-натижада душманларингиз сизларнинг куч-қувватингиз ва жанг-у жадалларга сизлар билан бирга чиқадиган авлодларингизнинг саноғи кўплигидан қўрқиб турадиган бўлиб қолишди. Шаҳарларингиз яна қайтадан обод бўлиб, аввалгидан ҳам кўркли ва гўзал суратга кирди.

7. Агар чиройли амал қилсангизлар - ўзларингиз учун (яхшилик қилган бўлурсизлар). Агар ёмон - гуноҳ амал қилсангизлар ҳам ўзларингиз учундир. Бас, қачон кейинги (бузғунчилик)нинг (жазоси учун) ваъда қилинган вақти келганида, (яна) юзларингизни қаро қилишлари, аввалги сафар кирганлари каби Масжид (ал-Ақсо)га кириб, (хароб қилишлари) учун ҳамда ўзлари эгаллаб олган ерларни вайрон этишлари учун (яна қаттиқ куч-қувват эгалари бўлган душманларингиз-ни сизларнинг устингизга юбордик).
“Агар чиройли - яхши амал қилсангизлар, ўзларингиз учун (яхшилик қилган бўлурсизлар). Агар ёмон - гуноҳ амал қилсангизлар ҳам ўзларингиз учундир”.
Яъни, агар сизлар Оллоҳ таолога итоат этсангизлар, Унинг буйруқларига бўйинсунсангизлар, қайтарганларидан қайтсангизлар, бас, у ҳолда ўзингизга яхшилик қилган бўлурсизлар - бу яхшиликларингиз сабабли Оллоҳ таоло сизларга хайру барака эшикларини очиб қўяди, бу дунёда сизларни ёмонлик қилгувчилардан Унинг Ўзи ҳимоя қилади, Охиратда эса, сизларга қилган яхши амалларингизнинг ажр-мукофотини ато этади. Аммо агар сизлар Оллоҳ таоло ҳаром қилган ёмонлик - гуноҳларни қиладиган бўлсангизлар, у ҳолда ўзингизга зиён қилган бўлурсизлар - бу ёмонликларингиз сабабли Оллоҳ таоло сизларни турли азоб-уқубатларга дучор қилур, бу дунёда душманларингиз устингизда ҳукмрон бўлур, Охиратда эса, хор-у абгор қилгувчи дўзах азобига гирифтор қилинурсизлар.
Лекин Ҳақ таолонинг бу огоҳлантиришидан бани Исроил қавми ибрат олмадилар ва яна ўзларининг бузғунчилик йўлларига тушиб олдилар. Бани Исроил қавми қилган жиноятлардан энг каттаси, улар Оллоҳ таолонинг пайғамбарларидан бўлмиш Закариё ва Яҳё алайҳимас-саломни қатл қилганларидир. Яна улар Ийсо алайҳис-саломни ҳам ўлдирмоқчи бўлдилар, аммо Ҳақ таоло Ўзнинг солиҳ бандаси ва пайғамбари Ийсони Ўз ҳузурига, осмонга кўтариб, унга яҳудлар қўлида ҳалок бўлишдан нажот берди. Бу ҳақда Нисо сурасида хабар берилади: “Яна кофирликлари ва Марям хусусида улуғ бўҳтон қилганликлари сабабли ҳамда Оллоҳнинг элчиси бўлган ал-Масиҳ Ийсо бинни Марямни «Биз ўлдирганмиз», деган сўзлари сабабли (Биз уларни лаънатладик). Ҳолбуки, улар (Ийсони) ўлдирганлари ҳам, осганлари ҳам йўқ. Фақат улар учун (бошқа биров Ийсога) ўхшатиб қўйилди, холос. Албатта (Ийсо) ҳақида талашиб-тортишган кимсалар унинг (ўлдирилган-ўлдирилмагани) ҳақида шубҳада қолганлар. У ҳақда ҳеч қандай билимлари йўқ, фақат гумонларга бериладилар, холос. Уни ўлдирмаганлари аниқдир”. (Нисо сураси, 156-157-оятлар).
Яхудлар бани Исроил қавмидан сўнгги пайғамбар қилиб юборилган Ийсо алайҳис-саломнинг онаси бўлмиш, Марямга зўр туҳмат қилдилар. Оллоҳ таолонинг покиза чўриси бўлган бу маъсума аёлни бузуқликда айбладилар. Унинг ўғли Ийсони “валади зино” дедилар. Бешикда ётган чақалоқ - Ийсо Оллоҳнинг Қудрати билан тилга кириб, ўзининг дунёга келиши ҳақида сўзлаб, Оллоҳ таолонинг “Бўл”, деган Сўзи билан Марям вужудида пайдо бўлганини, яъни, онаси Марям покдоман аёл эканини айтиб турса-да, шундай Илоҳий Мўъжизани ўз кўзлари билан кўриб туриб ҳам инсофга келмадилар, Марямни ҳақоратлар қилдилар, Ийсо Оллоҳнинг расули эканига ишонмадилар, кофир бўлдилар, бу ҳам етмагандек, Ийсо алайҳис-саломни ўлдирмоқчи бўлдилар. Ҳатто “Ҳеч шак-шубҳасиз биз Оллоҳнинг элчиси бўлган ал-Масиҳ Ийсо бинни Марямни ўлдирганмиз”, деб даъво ҳам қилдилар. Мана шундай қилиб, Марямга зўр туҳмат қилганлари, Ийсонинг пайғамбар эканини тан олмай кофир бўлганлари, “Биз Ийсони ўлдирдик”, деб даъво қилганлари сабабли ҳам яҳудлар Оллоҳнинг лаънатига дучор бўлдилар.
“Ҳолбуки, улар (Ийсони) ўлдирганлари ҳам, осганлари ҳам йўқ. Фақат улар учун (бошқа биров Ийсога) ўхшатиб қўйилди холос”.
“Тафсири Мунийр”да зикр қилинишича, воқеа бундай бўлган эди. Яҳудлар Ийсо алайҳис-саломга нозил бўлган Инжилга иймон келтирган кишилар кўпайиб кетишидан қўрқиб, уни ўлдирмоқчи бўлдилар ва бу бадғаразларига етиш учун шундай макр қилдилар: Улар Ийсо алайҳис-саломни ўша замоннинг динсиз подшоҳига бориб чақдилар - бир кимса одамларни йўлдан оздирмоқда, подшоҳга итоат қилмасликка чақириб, уларни бузмоқда, ота ва болаларни бир-бирига душман қилиб қўймоқда, деб туҳмат қилдилар. Улардан бу сўзларни эшитган подшоҳ Ийсони ушлаб, дорга осиш учун аскарлари билан келиб, унинг уйини қуршаб олишди. Ийсо улардан қочиб уйга кирганида, Оллоҳ таолонинг Амри билан Жаброил алайҳис-салом уни уйининг туйнугидан кўтариб, осмонга олиб чиқиб кетди. Уйни қуршаб турган подшоҳ аскарлари орасидаги Яҳузо исмли нопок кимсага: “Сен кириб уни ўлдиргин”, деб буюрди. У уйга кириб Ийсо алайҳис-саломни топа олмади, аммо Оллоҳ таоло шу заҳоти унингўзини Ийсонинг суратига киритиб қўйди. Яратганнинг бу “макри”-дан бехабар Яҳузо ташқарига чиқиши билан уни кўриб Ийсо қочиб чиқди деб ўйлаган кофирлар уни ушладилар, ўлдирдилар ва дорга михлаб кўйдилар. Фақат шундан кейингина ўзларига келиб: “Бунинг юзи Ийсога ўхшайди-ю, бадани Яҳузога ўхшайди-я! Агар бу Яҳузо бўлса, у ҳолда Ийсо қани? Агар бу Ийсо бўлса, у ҳолда Яҳузо қани?” деб қолдилар.
“Албатта (Ийсо) ҳақида талашиб-тортишган кимсалар унинг (ўлдирилган-ўлдирилмагани) ҳақида шубҳада қолганлар. У ҳақда ҳеч қандай билимлари йўқ, фақат гумонга бериладилар, холос. Уни ўл-дирмаганлари аниқдир”.
Дарвоқеъ, Ийсо алайҳис-салом тўғрисида бани Исроил қавмида, яъни, яҳуд ва насронийларда доимий талаш-тортиш бор. Яхудларнинг айримлари “Биз уни ўлдирганмиз”, десалар, айримлари: “Агар у ўлдирилган Ийсо бўлса, у ҳолда Яҳузо қани”, деб иккиланадилар. Насронийлар эса Ийсони яҳудлар ўлдириб, дорга осганлар, деб биладилар. Аммо Қуръон ҳукми билан аниқ гап шуки, улар Ийсо алайҳис-саломни ўлдира олмаганлар.
“Балки уни Оллоҳ Ўз ҳузурига кўтаргандир. Оллоҳ Кудрат ва Ҳикмат Эгаси бўлган Зотдир”. (Нисо сураси, 158-оятлар).
Ҳасан Басрийдан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам яхудларга: “Аниқки, Ийсо ўлмаган ва у Қиёмат Кунидан илгари сизларнинг олдингизга албатта қайтгувчидир”, дедилар.
Абу Ҳайён айтади: “Меърож ҳақида Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган саҳиҳ ҳадисда айтилишича, Оллоҳ таоло Ийсо алайҳис-саломни иккинчи осмонга кўтарган ва то у зот ерга тушиб, дажжолни қатл қилгунича ўша жойда яшайди”.
Қудрат ва Ҳикмат Эгаси бўлган Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло Ийсони бешикаст самога кўтарди ва уни ўлдирмоқчи бўлган яҳудларнинг устига Рум мамлакатидан шундай қўшин юбордики, улар яҳудлардан жуда кўпини қириб юбордилар. Шунингдек, қолган яҳудлар ҳам то Қиёмат аждодлари қилган бу жиноят учун хорлик, сарсон-саргардонлик азобини тортиб ўтадилар.
“Тафсири Мунийр”да келтирилишича, яҳудлар подшоҳи қатл қилган Яҳё алайҳис-саломнинг ўлимига мана бу воқеа сабаб бўлган экан: Ривоят қиладиларки, Фаластин ҳокимларидан бири Ҳирувдаснинг акасини ҳуснда тенгсиз бир қизи бўлиб, унинг исми Ҳирувдия экан. Ана ўша фосиқ ҳоким Ҳирувдас ўз жиянига ишқи тушиб, унга уйланмоқчи бўлади. Қиз ва онаси ҳам бунга рози бўладилар. Фақат Яҳё алайҳис-салом қиз ўз амакисига турмушга чиқиши ҳаром эканини айтиб бу ношаръий ишга қаттиқ қарши туради. Аммо пайғамбарнинг сўзига қулоқ солинмай, ҳоким ўз акасининг қизига уйланади. Тўйда келин куёвнинг олдида ўзининг ҳусну жамоли, қадди қоматини кўз-кўз қилиб рақс тушар экан, бу ноз-карашмалардан маст бўлган куёв ундан қандай орзуси борлигини сўрайди ва тилаган нарсасини дарҳол бажаришга ваъда беради. Шунда келин онаси билан келишиб, куёвдан ўта даҳшатли бир ишни - тўйларига тўсқинлик қилган Яҳё алайҳис-саломнинг бошини бир товоққа солиб, унга ҳадя қилишини сўрайди! Ва иймонсиз ҳоким амаки - куёв берган ваъдасининг устидан чиқади! Шундай қилиб, ўша олис мозийда инсоният тарихида қора доғ бўлиб қолган мудҳиш фожиа юз беради - Оллоҳ таолонинг улуғ пайғамбарларидан бири ўз қавмининг қўлида қатл қилинади!
“Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” тафсирида айтилишича, бани Исроил қавмининг аввал қилган бузғунчиликларига Оллоҳ таоло томонидан берилган мудҳиш жазодан кейин орадан беш юз йил ўтгач, улар яна юқорида зикр қилинган даҳшатли жиноятларни қилишгач, Ҳақ таоло уларнинг устига Рум подшоҳи Қустантинни жўнатди. У Қуддус шаҳрини ва Масжидул-Ақсони вайронага айлантириб, сўнгра яҳудлар қурбонликларини сўядиган жойга кирган эди, у ерда тинмай қайнаб турган қонни кўрди ва мана шу жойнинг ўзида минглаб яҳудлрни қатл қилди, аммо устига тўкилган шунча қонлардан кейин ҳам ҳалиги қон қайнашдан тўхтамади. Қустантин яҳудларга қараб: “Агар сизлар менга мана бу қон ҳақида рост сўзни айтмасаларингиз, мен сизлардан бирон кимсани қолдирмасдан қатл қиламан”, деган эди, улар: “Бу Яҳё ибн Закариё алайҳимас-саломнинг қони”, дейишди. Шундан Рум подшоҳи Қустантин: “Роббингиз сизлардан мана пгу жиноятингиз учун интиқом олмоқда экан-да”, деди.

8. (Агар тавба-тазарруъ қилиб ўзларингизни ўнгласангизлар), шояд Парвардигорингиз сизларга раҳм қилса. Агар (яна бузғунчиликка) қайтсангизлар, Биз ҳам (сизларни ҳалок этишга) қайтурмиз. Биз кофирлар учун жаҳаннамни зиндон қилиб қўйганмиз.
Яъни, эй бани Исроил, агар сизлар мана бу иккинчи марта қилган бузғунчиликларингизга яраша жазоларингизни олганингиздан кейин яна астойдил тавба қилиб исён ва туғёнларингиздан тийилсангизлар, ажаб-мас, Оллоҳ таоло сизларга яна раҳм қилса ва кўлларингиздан кетган молу-давлат, шону шавкатингизни яна қайтариб берса. Аммо агар сизлар яна қайтадан аввалги бузғунчиликларингизга қайтсангизлар, у ҳолда Биз ҳам сизларни яна янги азоб-уқубатларга дучор қилурмиз. Сизларга ваъда қилинаётган бу азоб-укубатлар сизларнинг мана шу ҳаёти дунёда қилмишларингизга яраша оладиган жазоларингиз бўлади. Охиратда эса, сизларни тамоман бошқа жазо кутиб турибди. Биз барча кофир кимсалар учун жаҳаннамни улар мангу азобланадиган зиндон қилиб тайёрлаб кўйганмиз.
Қатода айтади: “Бани Исроил қавми Ҳақ таоло уларга Таврот Китобида ваъда қилган мана шу Илоҳий Марҳаматдан кейин ҳам яна куфр ва исёнга қайтдилар, бас, Оллоҳ таоло уларни аввалги икки марта қилган жиноятларига мажусий подшоҳлар қўли билан жазо берганидан кейин, энди, учинчи марта яна бузғунчилик йўлига кирганларида уларнинг устига Ўзининг энг севикли бандаси, сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни юборди ва улар хор-у ҳақир ҳолда жизя - со-лиқ тўлаб кун кечирадиган аҳволга тушиб қолдилар”.
Бу ҳакда Тавба сурасида хабар берилгандир: “Оллоҳга ва Охират Кунига иймон келтирмайдиган, Оллоҳ ва Унинг Элчиси ҳаром деган нарсани ҳаром деб билмайдиган, Ҳақ (яъни, Ислом) Динига эътиқод қилмайдиган аҳли Китоблардан иборат бўлган кимсаларга қарши то улар кичрайган (яъни, мағлуб бўлган) ҳолларида ўз қўллари билан (зиммаларидаги) солиқни тўламагунларича, жанг қилингиз!” (Тавба сураси, 29-оят).
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло мўминларни аҳли китобларга, яъни, яҳудий ва насронийларга қарши то улар Ҳақ Динга иймон келтириб мусулмон бўлмагунларича ёки мусулмонларга бўйин эгиб, мағлуб бўлганларини тан олиб, ўз қўллари билан зиммаларидаги солиқларини тўламагун-ларича жанг қилишга буюради.
Калбий айтади: “Ояти карима яхудларнинг Бану Қурайза ва Назийр қабилалари тўғрисида нозил бўлган. Бу икки қабила мусулмонлар билан тузган тинчлик шартномасига хиёнат қилишгач, Пайғамбар алайҳис-салом уларга қарши уруш эълон қилганлар ва яҳудлар ўзларининг мағлуб бўлишлари аниқ эканига кўзлари етгани учун яна сулҳ тузишни таклиф қилишиб, ўз мағлубиятларини тан олишиб, мусулмонларга солиқ тўлаб туришга рози бўлганлар. Бу аҳли Китобларнинг ўз мағлубиятларини тан олиб, аҳли Исломга тўлаган биринчи солиқлари эди”.

9-10. Албатта ушбу Куръон энг Тўгри Йўлга ҳидоят қилур ва хуш-хабар берурки, яхши амалларни қиладиган мўминлар учун катта ажр-мукофот бордир. (Шунингдек, ушбу Китоб) Охиратга ишонмайдиган кимсалар учун Биз аламли азоб тайёрлаб қўйганимиз ҳақида ҳам (“хушхабар” берур).
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, албатта, Биз Сизга ато этган тенгсиз Мўъжиза бўлмиш ушбу Қуръон фақат бир миллат ёки қавмни эмас, балки бутун инсониятни йўллар ичидаги энг Тўғри Йўлга, динлар ичидаги энг Ҳақ Динга ҳидоят қилади - уларга бу ҳаёти дунёда тўғри ва бахтли ҳаёт кечириш йўлини кўрсатиб беради ҳамда ушбу Китоб Каломуллоҳ эканига иймон келтириб, унинг оятлари баён қилиб берган ҳукм ва қонунлар андозасида солиҳ амаллар қилган мўминларга ўша амаллари учун катта мукофот - жаннат борлиги ҳақида хушхабар беради. Бу мукофот шунчалар буюкки, унинг олдида дунё ва ундаги бор нарсалар жуда арзимас ва кичкина бўлиб қолади. Шунингдек, ушбу Қуръон Охиратга, у диёрда қайта тирилиш, ҳисоб ва жазо борлигига ишонмайдиган кимсалар учун албатта жон чидагис аламли азоб борлиги ҳақида ҳам “хушхабар” беради.
Демак, Қуръон кўрсатган Тўғри Йўлга юриш учун, унинг ҳукм ва қонун-ларини билиб амал қилиш ва катта ажрга эришиш учун энг аввало ушбу Азиз Китобни теран тафаккур ва тадаббур билан ўқиб-англаш керак, англаб ўқиш керак ҳамда унинг кўрсатмаларига албатта амал қилиш керак.
“Танвирул-азҳон”да ушбу икки оят тафсирида айтилади: “Билгилки, Қуръони Азимнинг Тўғри Йўлга далолат қиладиган кўрсатмалари уларга амал қиладиган мўминлар учунгина манфаатлидир. Иймонсиз ва амалсиз кимсалар ушбу Китобдан фойдалана олмайдилар. Мўминлар учун эса, Қуръон дин ва дунё ишларидан бирон нарсани қолдирмасдан ё ихчам-мухтасар ҳолатда ёки кенг-муфассал баён қилиб бергандир. Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтади: “Қачон сизлар илм изласангизлар, Қуръонни ихтиёр қилинглар. Чунки ўтганларнинг ҳам, энди келадиганларнинг ҳам бор илми мана шу Китобдадир”. Ҳикоя қилинишича, орифлардан бири Қуръонда Пайғамбар алайҳис-саломнинг: “Мўминнинг жони баданидан худди хамирдан қил суғургандек осон чиқиб кетади”, деган ҳадисларини қувватлайдиган оят ҳам бормикан деб тадаббур ва диққат билан Қуръонни бошдан-оёқ ўқиб хатм қилди, аммо ундай оятни топа олмади. Бас, ўша кеча тушида Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламни кўрди ва: “Ё Расулуллоҳ, Оллоҳ таоло Ўз Каломида “Ер тубларидаги ҳар бир дон, бор ҳўлу қуруқ нарса, албатта Очиқ Китобда мавжуддир”, (Анъом сураси, 59-оят) деганку. Мен бўлсам, Қуръонни тўла ўқиб хатм қилсам-да, Сиз айтган ҳадис мазмунини қувватлайдиган оятни Оллоҳнинг Китобидан топа олмадим”, деб сўраган эди, Пайғамбар алайҳис-салоту вас-салом: “Сен уни Юсуф сурасидан изла”, дедилар. Бас, у киши уйқусидан уйғонибоқ, ўша сурани ўқиди-ю, дарҳол излаган нарсасини топди. У мана бу оят эди: “Бас, қачонки (аёллар Юсуфни) кўришгач, (беихтиёр) уни олқиш-ладилар ва (ўзлари сезмаган ҳолларида, қўлларидаги пичоқлари билан) ўз қўлларини кеса бошладилар”. (Юсуф сураси, 31-оятдан).
Яъни, Қачонки у аёллар Юсуф алайҳис-саломнинг жамолини кўриш-гач, у билан шундай банд бўлиб қолдиларки, ҳатто қўлларини кесганларида пайдо бўлган оғриқни мутлақо сезмадилар. Худди шунингдек, мўмин ҳам жон берар пайтида Оллоҳ таолонинг раҳмат малоикаларини кўрганида, унга жаннатдаги жойи кўрсатилганида, унинг қалби жаннатдаги кўз кўриб - қулоқ эшитмаган неъматлар билан шу қадар банд бўлиб қоладики, ўлим оғриғини мутлақо ҳис қилмайди ва жон бадандан худди хамирдан қил суғургандек осон чиқиб кетади.
Ушбу ҳикоядан маълум бўладики, Қуръон ўқигувчи уни комил тадаббур ва тафаккур билан ўқиб ўрганса, ушбу Китобдан дин ва дунёга оид барча саволларига энг тўғри жавобни топади. Шунинг учун ҳам Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Қуръонни шошмасдан ўқишга буюрганлар ва: “Ким Қуръонни уч кундан камроқ муддатда ўқиб хатм қиладиган бўлса, уни англаб ололмайди”, деб огоҳлантирганлар”. (Термизий ва АбуДовуд ривояти).

11. Инсон (Оллоҳ таолодан яхшилик сўраб) дуои хайр қилгани каби (гоҳо сиқилган пайтларида ёмонлик тилаб) дуоибад ҳам қилур. Инсон (мана шундай) шошқалоқдир.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло инсон табиатидаги нуқсонлардан бирини зикр қилади. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анхумо ва бошқалар оят тафсирида: “Мазкур дуойибад айрим кишиларнинг сиқилган ёки ғазабланган пайтларида ўзлари ё яқинлари ҳаққига “Оллоҳим, Ўзинг уни ҳалок қилгин, жувонмарг қилгин”, каби сўзлар билан ижобат бўлишини истамаган ҳолларида дуойибад қилишларидир”, деганлар. (“Тафсири Қуртубий”дан).
Дарҳақиқат, инсон табиатан жуда шошқалоқдир. У ўзи орзу қилган яхшиликларга етиш учун қандай шошқалоқлик қилса, Оллоҳ таолодан ўша яхшиликка дарҳол етказишини сўраб дуолар қилса, баъзан ғазабланганида, сиқилиб кетганида ёки нодонлик қилиб, ўзи ёки ўзгалар учун ёмонлик ҳам шундай тез келишини сўраб дуо қилади, бировларни дуойибад қилиб қарғайди. Агар Оллоҳ таоло инсоннинг бундай дуоларини ҳам дарҳол ижобат қиладиган бўлса, у тил тортмасдан ўлиши аниқдир. Аммо бандаларнинг хато ва жиноятларига дарҳол жазо бермасдан, уларга тавба қилишлари учун муҳлат бергувчи Меҳрибон Парвардигор асло шошилмас экан, бугун шошқалоқлик билан айтган сўзларига эртага пушаймон бўлиб, афсус-надоматлар қиладиган кишиларнинг бундай беҳуда сўзлардан тавба қилиб Тўғри Йўлга юришларига имконият берар экан. Шунингдек, иймонсиз, Охиратда ҳисоб-китоб бўлишига ишонмайдиган кимсаларга ҳам улар сўраган азобни дарҳол туширмасдан, ўзларининг хато йўлларида, куфр ва исёнларида адашиб-улоқиб юраверишларига йўл қўйиб берар экан. Албатта Ҳақ таолонинг бу иши ҳам беҳикмат эмасдир. Чунки эҳтимол, у адашганларнинг ўзлари ёки авлод-зурриётлари келажакда динсизликдан тавба қилиб, Тўғри Йўлдаги инсонлар қаторига кирар. Агар шундай бўлмаса, у ҳолда ўзларидан кўрсинлар - куфр ва исён билан ўтказган кунлари кўпайган сари ундай кимсаларнинг тортадиган азоблари ҳам қаттиқроқ бўлади, аммо улар умрларининг ҳар бир куни ўзларининг зиёнларига ишлаётганидан бехабар ҳолларида ўз туғён ва исёнларида адашиб-улоқиб юраверадилар.
Ояти карима мафҳумидан яна ёмонлик сўраб дуо қилиш ва бировлар-ни қарғаш мўмин-мусулмонлар учун нолойиқ ишлар экани ҳам англашилади. Бу ҳақда ҳадиси шарифда ҳам айтилган: Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анхудан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ўзларингизни, авлодларингизни ва мол-мулкларингизни қарғаб дуойибад қилманглар! Яна Оллоҳ томонидан ижобат соатига тўғри келиб қолиб, У Зот бу дуойибад ва қарғишларингизни ижобат қилиб кўймасин”, дедилар. (Абу Довуд ва Ҳофиз Абу Бакр Баззор ривояти).
Мазкур саҳобийдан Муслим ва Ибн Ҳуббон ривоят қилган ҳадисда бундай дейилади: Жобир розияллоҳу анҳу айтди: “Биз Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан бирга Батни Бувот ғазотига кетаётганимизда бир туяни беш, олти, ҳатто етти киши навбатма-навбат минишига тўғри келган эди. Ўшанда ансорийлардан бўлган бир киши туясини чўктириб миниб олгач, уни қўзғатган эди, қимирламай ётаверди. У туясига: “Тур, эй Оллоҳнинг лаънатига дучор бўлгур”, деди. Бу сўзни эшитган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Туясини қарғаётган ким?”, деб сўраган эдилар, ҳалиги киши: “Мен, ё Расулуллоҳ”, деди. Шунда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Туянгни биздан узоқ қил! Дуойинг ижобат бўлди - туянг лаънатланди”, дедилар.

12. Биз кеча ва кундузни (Ўзимизнинг Қудрати Илоҳийямизни кўр-сатиб турадиган) икки оят - аломат қилиб қўйдик. Сўнг (сизлар тунда ором олишингиз учун) кечанинг аломати (бўлмиш ой)ни «ўчириб» қўйдик, кундуз аломати (бўлмиш куёш)ни эса, токи сизлар Парвардигорингиздан фазлу марҳамат (яъни, ризқу рўз) истаб ҳаракат қилишларингиз учун ҳамда йилларнинг саноғини ва ҳисоб-китобни билишларингиз учун ёруғлик - зиё сочувчи қилиб қўйдик. Биз барча нарсани (рўзи азалдаёқ) батафсил баён қилиб қўйганмиз.
“Биз кеча ва кундузни (Қудрати Илоҳийямизни кўрсатиб турадиган) икки оят - аломат қилиб қўйдик”.
Дарҳақиқат, кеча ва кундуздан ҳар бири қаёқдан келиши ва қаёққа кетиши маълум эмаслиги, улардан бири кетиши билан бирон лаҳза кечикмай иккинчиси унинг ўрнини олиши, бири қисқарганда иккинчиси узайиши, шунингдек, кундузнинг ёруғ, кечанинг эса қоронғу бўлиши - ҳар кеча-кундузда бирон сонияга адашмасдан такрорланиб турадиган бу ҳодисалар ҳар бир онгли - ақлли инсон учун - кеча ва кундузнинг ҳам Эгаси борлигини, У Зот тенгсиз ва Ёлғиз Ҳукмдор эканини ва Унинг Қудрати бениҳоя улкан эканини аниқ кўрсатиб турадиган оят-аломатлардандир. Оятда кеча кундуздан аввал зикр қилинганига сабаб, воқеда кеча кундуздан муқаддам эканлигини таъкидлашдир. Чунки кундуз кечадан ечиб олинадиган бир либос каби бўлиб, у кечадан ечиб олиниши билан атрофни қоронғу босиб яна туннинг ўзи қолади. “Кеча ҳам улар учун (Бизнинг Қудратимизни кўрсатиб турадиган) бир оятдир: Биз ундан кундузни ечиб олишимиз билан баногоҳ улар зулматда қолурлар”. (Ёсин сураси, 37-оят). Шунингдек, янги ой киргани ҳам янги ой кўринган кечада маълум бўлади. “Сўнг (сизлар тунда ором олишингиз учун) кечанинг аломати (бўлмиш ой)ни “ўчириб” қўйдик, кундуз аломати (бўлмиш қуёш)ни эса, токи сизлар Парвардигорингиздан фазлу марҳамат (яъни, ризқи рўз) истаб ҳаракат қилишларингиз ҳамда йилларнинг саноғини ва ҳисоб-китобини билишларингиз учун ёруғлик - зиё сочувчи қилиб қўйдик”.
Табарийнинг «Жомиъул-Баён» тафсирида айтилишича, Бир киши ҳазрати Алий каррамаллоҳу важҳаҳудан: «Ойнинг юзидаги доғи нима?», деб сўраганда, у зот: «Қуръондаги: «Кечанинг аломати (бўлмиш ой)ни «ўчириб кўйдик», деган оятни ўқимаганмисан?», деб жавоб қилган экан.
“Тафсири Қуртубий”да хабар берилишча, Оллоҳ таоло Жаброил алайҳис-саломга амр қилди, бас, у бир қанотини ойнинг юзи устидан бир бор силаб ўтказдида, унинг зиёсини ўчириб қўйди. Аввал ой ҳам худди қуёш каби нур сочар эди. Ой юзидаги доғ ана ўша “ўчириш”дан қолган издир.
Фалакшунос олимлар ҳам: “Ой зиё сочувчи сайёра эмас, у ўз нурини қуёшнинг зиёсидан олади. Қуёш ботгач, унинг зиёси осмондаги ойга тушиб, ой нурланади ва қоронғу тун ойдин кечага айланади”, дейдилар.
Ояти каримада коинотдаги энг буюк сайёралардан бўлган қуёшни ҳам Оллоҳ таолонингЎзи яратгани ва уни зиё манбайи қилиб қўйгани айтилади. Энди у то Қиёмат қойим бўлгунича ўз фазосида айланиб юради, ўткир зиёси билан бутун жаҳонни ёритиб, тафти-ҳарорати билан оламни иситади, кунни тундан ажратиб машрикдан чиқар экан, инсонларга ҳаётларининг янги куни бошланганидан дарак беради, уларни кундалик юмушларини бошлашга чорлайди, мағрибга ботар экан, уларга умрларидан бир кун камайганини эслатади. Бошқача айтганда, Қуёш борлиқни ёритиб - иситишдан ташқари яна ҳар бир инсонга умри неча кундан иборат эканини ҳисоблаб бориши ва ҳаётининг ҳар бир кунидан фойдаланиб қолиши учун кеча - бугун - эртага деган меъёрни белгилаб берадиган бир ўлчов воситаси ҳамдир.
Ояти каримада бандаларнинг кундузлари ризқи рўз истаб саъй-ҳаракат қилишлари Оллоҳ таолодан фазлу карам исташ эканлиги уқтирилади. Чунки ризқнинг Эгаси Раззоқи олам бўлмиш Оллоҳ таолонинг Ўзидир. У Ўз Фазл Марҳамати билан бандаларига ризқи рўз улашади, бандаларнинг вазифаси эса, фақат Меҳрибон Парвардигорларидан Ўз Фазли билан ҳалол ризқ ато этишини сўраб ҳаракат қилишдир.
“Биз барча нарсани (рўзи азалдаёқ) батафсил баён қилиб қўйганмиз”.
(Яъни, дунёдаги содир бўладиган бирон иш ёки воқеа-ҳодиса тасодифий бўлмай, балки ҳар бирининг воқеъ бўлиш жойи, вақти ва сабаблари батафсил белгилаб қўйилгандир). Ушбу ояти карима мазмунини таъкидлайдиган оятлар бошқа сураларда ҳам келгандир: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «Хабар берингизчи, агар Оллоҳ кечани Қиёмат Кунигача устингизда мангу қилиб қўйса, Оллоҳдан ўзга қайси бир илоҳ сизларга бирон ёруғлик келтира олур?! Ахир англамайсизлар-ми?!» Айтинг: «Хабар берингиз-чи, агар Оллоҳ кундузни Қиёмат Кунигача устингизда мангу қилиб қўйса, Оллоҳдан ўзга қайси бир илоҳ сизларга ором оладиган кечани келтира олур?! Ахир кўрмайсизларми?! (Оллоҳ) сизлар учун кеча ва кундузни - унда (яъни, кечада) ором олишларингиз, (кундузи эса) Унинг фазл-ризқидан исташ-ларингиз ва шукр қилишларингиз учун пайдо қилиб қўйгани Унинг Раҳмат - Марҳаматидандир”. (Қасас сураси, 71-73-оятлар). “У эслатма-ибрат олмоқчи бўлган ёки шукр қилмоқчи бўлган кишилар учун кеча ва кундузни (бир-бирининг) ўрнини босувчи қилиб қўйган Зотдир”. (Фурқон сураси, 62-оят). “У (Оллоҳ) шундай Зотки, қуёшни (кундузлари) зиё сочгувчи, ойни эса (кечалари) нур - ёруғлик қилиб қўйди ва сизлар йилларнинг саноғини ҳамда (вақтларнинг) ҳисобини билишларингиз учун уни (яъни, ойни бир қанча) манзил-буржларга бўлиб қўйди. Ҳеч шак-шубҳасиз, Оллоҳ буни (яъни, қуёш ва ойнинг ҳар бирини) Ҳақ (Қонун ва Ҳикмат) билан яратди. У Зот биладиган қавм учун Ўз оятларини муфассал баён қилур”. (Юнус сураси, 5-оят).

13-14. Ва Биз ҳар бир инсоннинг қилган амалини бўйнига илиб қўйганмиз. Қиёмат Куни унга очиқ ҳолда рўбарў бўладиган бир Китобни (яъни, номаи аъмолини) чиқариб (кўрсатурмиз). (Ва унга дейилур): «Китобингни (яъни, номаи аъмолингни) ўқи! (Ва қанча савобинг, қанча гуноҳинг бор экан ҳисобини қил)! Бугун ўз нафсинг ўзингга қарши етарли ҳисоб-китоб қилгувчидир».
Ушбу оятларда Ҳақ таоло гўё шундай дейди: “Биз Рўзи азалдаёқ Ўзимизнинг азалий Илмимиз билан дунёга келиб-кетадиган ҳар бир инсоннинг ўз ихтиёри билан қиладиган ҳар бир яхши-ёмон амалини билиб, унинг бўйнига ҳеч тушиб кетмайдиган қилиб илиб қўйганмиз. Қачонки Қиёмат қойим бўлганида ҳар бир инсонга ана ўша китобини чиқариб берурмиз ва у ўзининг бутун ҳаёти давомида қилган ҳар бир яхши ва ёмон амали ёзиб қўйилган номайи аъмол китобини очиқ ҳолда кўрур”.
Ояти карима тафсирида Ҳасани Басрий розияллоҳу анҳу ушбу ҳадиси Қудсийни келтирибди: “Оллоҳ таоло айтди: “Эй Одам боласи, Биз сен учун саҳифа очиб қўйдик ва сенга икки улуғ фариштани вакил қилиб қўйдик. Улардан бири ўнг тарафингда, иккинчиси чап тарафингдадир. Ўнг тара-фингдаги фаришта қилган яхши амалларингни ёзиб турур, чап тарафингдагиси эса, ёмон амалларингни ёзиб турур. Бас, сен ўзинг хоҳлаган амални қилавергин, хоҳласанг оз амал қил, хоҳласанг амалларингни кўпайтиргин. Қачонки ўлсанг саҳифанг ёпилур ва бўйнингга илиниб сен билан бирга қабрингга кирур. То Қиёмат Кунида сенга кўрсатилгунича у сен билан бирга бўлур”. Ана ўша Кунда ҳар бир инсонга “бутун ҳаётинг давомида қилган барча яхши-ёмон ишларинг ёзилган китобингни ўқиб кўр ва ўзинг қанча савоб амалинг ва қанча гуноҳ ишларинг борлигини ҳисобини қил. Бугун сени ҳисоб-китоб қилишга ўз нафсинг кифоя қилади. Қани, ҳар бир ишингга гувоҳ бўлиб турган нафсинг сени қандай мукофот ёки жазога лойиқ эканингни айтсин”, дейилади.
Солиҳлардан бири айтади: “Номайи аъмолинг ёзилган китобингнинг қалами тилингдир, сиёҳи сўлагингдир, қоғози эса, жамийки баданингдир. Устингдаги фаришталарга айтиб туриб ёздирган ҳам сенингўзингдирсан. Улар бирон нарсани қўшмасдан ва камайтирмасдан ёздилар. Ёзилган нарсадан биронтасини инкор қиладиган бўлсанг, ўз нафсингўзингга қарши гувоҳ бўлур”. (“Тафсири Куртубий”дан).
Қатода раҳматуллоҳи алайҳ: “У Кунда ҳаёти дунёдан саводсиз ҳолда ўтган кишилар ҳам ўзларининг номайи аъмолларини ўқий оладилар”, дейди. (“Маолимут-танзил” тафсиридан).

15. Ким Тўғри Йўлга юрса, фақат ўз фойдасига юрган бўлур. Ким (Тўғри Йўлдан) адашса, фақат ўзининг зиёнига адашган бўлур. Ҳеч бир кўтаргувчи (яъни, гуноҳкор жон) ўзга (жон)нинг юкини (яъни, гуноҳини) кўтармас. Биз то бирон пайғамбар юбормагунча (ва у орқали Ўзимизнинг Амру Фармонларимизни юбориб, унга итоат қилишдан бош тортмагунича бирон кимсани) азоблагувчи эмасмиз.
“Ким Тўғри Йўлга юрса, бас, ўз фойдасига юрган бўлур. Ким (у Тўғри Йўлдан) озса-адашса, фақат ўзининг зиёнига адашган бўлур”.
Ушбу жумлани бизга мана бу оят ва унинг шарҳи тафсир қилиб беради: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «Эй инсонлар, аниқки, сизларга Парвардигорингиздан Ҳақ - Куръон келди. Бас, ким Тўғри Йўлга юрса, фақат ўз фойдасига юрган бўлур. Ким (у Тўғри Йўлдан) адашса, фақат ўзининг зиёнига адашган бўлур. Мен сизларнинг устингизда вакил - қўриқчи эмасман». (Юнус сураси, 108-оят).
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз барча инсонларга - Сизни кўриб, сўзларингизни эшитиб турган замондошларингизга ҳам, шунингдек, Сизнинг даъватингиз етиб борадиган, кейинги асрларда дунёга келадиган инсонларга ҳам мана шу Сўзни етказиб қўйинг: “Эй инсонлар, сизларга барча оламларнинг Эгаси бўлмиш Оллоҳ таоло томонидан нозил қилинган, ҳар бир калимаси Ҳақ бўлган, сизларга Ҳақ Йўлни кўрсатадиган Ҳақ - Қуръон келди. Бас, ким ушбу Китоб Каломуллоҳ эканига иймон келтириб, У кўрсатиб берган Тўғри Йўлга юрса, ўзи учун манфаатли йўлга юрган бўлур. Чунки ушбу Китоб кўрсатган соф Исломий ақийдага эга бўлган, У буюрган амалларни қилган, У қайтарган ишлардан ўзини тийган инсон ҳаёти дунёда ҳам, Охират диёрида ҳам шак-шубҳасиз бахт-саодатга эришади.
Аммо ким ушбу Китоб кўрсатган Ҳидоят Йўлини тарк қилиб залолат йўлини танласа, яъни, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилмай, турли-туман бут-санамларга сиғинса, қаттиқ адашган бўлади ва бу адашиши сабабли фақат унинг ўзи зиён тортади. Мен сизларнинг устингизда вакил эмасман, яъни, менинг зиммамдаги вазифа сизларнинг устингизда қўриқчилик қилиб, сизларни зўрлаб иймон йўлига киритиш эмас, балки мен фақат сизларнинг орангиздаги Ҳақ Йўлдан юз ўгирган ва мени ёлғончи қилган кимсалар учун Оллоҳнинг азоби борлиги ҳақида огоҳлантиргувчи, Ҳақ Йўлга юрган инсонларга жаннат хушхабарини бергувчи бир элчидирман холос”.
Ояти карима мазмунидан аниқ маълум бўладики, одамларнинг Ҳақ таоло томонидан нозил қилинган Ҳақ Каломга иймон келтириб, Ҳақ Йўлга юришларидан Оллоҳ таоло манфаатдор эмас, балки ана ўша мўминларнинг ўзлари манфаат кўрадилар, шунингдек, одамлар Ҳақ Йўлни тарк этиб, залолат йўлини танлашларининг Ҳақ таолога ҳеч қандай зиёни йўқдир, балки бу қилмишларидан ана ўша кофирларнинг ўзлари зиён кўрадилар.
Инсонлар мана шу Ҳақиқатни англашга ўта муҳтож бўлганлари сабаб-ли Оллоҳ таоло Ўз Китобида бу мавзуга оид оятларни бир неча сураларда қайта-қайта нозил қилди: “Эй инсонлар, бу Элчи сизларга Парварди-горингиздан Ҳақ (Дин)ни келтирди. Бас, иймон келтирингиз, ўзингиз учун яхши бўлур. Агар кофир бўлсангизлар (ўзингизга зарар қиласиз, холос). Зеро, Осмонлардаги ва Ердаги бор нарса Оллоҳникидир. Оллоҳ Билим ва Ҳикмат Эгаси бўлган Зотдир.” (Нисо сураси, 170-оят).
“Ҳеч бир кўтаргувчи (яъни, гуноҳкор жон) ўзга (жон)нинг юкини (яъни, гуноҳини) кўтармас”.
Оят давомида келган ушбу жумлада ҳар бир инсон қиладиган иш-амали учун у яхши амал бўладими ёки ёмон амалми - ўзи жавоб бериши, агар яхши амал қилган бўлса, ажр-мукофотга унинг ўзи сазовор бўлиши, ёмон амали учун ҳам унинг ўзи жазоланиши, ҳеч ким бошқа бировнинг гуноҳини ўз бўйнига ола билмаслиги уқтирилади.
Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам хабар берилган: “Ўзлари иймон келтирган ва зурриётлари ҳам уларга иймон билан эргашган зотларга (жаннатда ўша) зурриётларини қўшдик ва уларга қилган амалларидан бирон нарсани ҳам камитмадик. Ҳар бир киши ўзи касб қилган иши билан гаровга олингувчидир - ушлангувчидир. (Ват-тур сураси, 21-оят).
Ушбу оятни шундай тушунмоқ лозим. Агар аждодлар ҳаёти дунёдан иймон ва эзгу амаллар билан ўтиб, Оллоҳ таоло наздида юксак даражотларга эришсалар ва уларнинг фарзандлари ҳам уларга иймон билан эргашсалар-у, аммо ота-боболари муяссар бўлган баланд мақомларга кўтарила олмасалар-да, Оллоҳ таоло уларни ҳам ота-боболарига қўшиб, барчаларига Ўзи ваъда қилган жаннатдан жой ато этади, аммо фарзандлари сабабли аждодларнинг ажр-мукофотларини заррача камитмайди. Чунки ҳар бир жон ўзи қилган ишига жавобгардир.
“Оллоҳ ҳеч бир жонни тоқатидан ташқари нарсага таклиф қилмайди.” (Бақара сураси, 286-оят). “Ҳеч бир кўтаргувчи (яъни, гуноҳкор жон) ўзга жоннинг юкини (яъни, гуноҳини) кўтармас. Ва инсон учун фақат ўзи қилган ҳаракатигина бўлур (яъни, ўзгаларнинг қилган яхши амалларидан унга бирон фойда етмас). Унинг қилган саъй-ҳаракати эса яқинда (Қиёмат Кунида) кўринур. Сўнгра у (ўша саъй-ҳаракати учун) тўла-тўкис жазо-мукофот олур”. (Ван-нажм сураси, 38-41-оятлар).
Демак, бировнинг қилган яхши амали учун бошқа биров мукофотланмайди ва аксинча бировнинг қилган ёмонлик - гуноҳи учун бошқа биров жазоланмайди, аммо агар бир киши бошқаларга яхши йўл кўрсатса, яхши амалга ўргатса ва улар ўша ўрганганлари яхши амални қилсалар, у ҳолда ўргатувчи ҳам улар оладиган савобдан насибадор бўлади ва аксинча биров бошқаларга ёмонлик - гуноҳ йўлини кўрсатса ва улар ўша ўрганган ёмонликларини қиладиган бўлсалар, у ҳолда ўргатувчи ҳам улар қилган гуноҳга шерик бўлади. Бу ҳақда Муслим ривоят қилган ҳадиси шарифда шундай дейилган: “Ким Исломда бир чиройли суннатга амал қилиб,уни бошқалар учун ҳам йўл қилиб қолдирса, унинг учун ўзи қилган амалнинг ажри ва ундан кейин ўша суннатга амал қилган кишиларнинг ажри бўлур, аммо уларнингўзларига ҳам оладиган ажрларидан бирон нарса камайтирилмас.
Ким Исломда ёмон йўлни тутса, (яъни, Дини Ислом қайтарган ишни қилиб, уни бошқаларга ҳам ўргатадиган бўлса), унинг учун ўзи қилган гуноҳнинг юки - жазоси ва ундан кейин ўша гуноҳни қилган кимсаларнинг жазоси бўлур, аммо уларнинг ўзларига ҳам оладиган жазоларидан бирон нарса камайтирилмас”.
Шунингдек, ҳаёти дунёда айрим ҳолларда бировларнинг қилган гуноҳ-жиноятлари учун бошқалар ҳам жазоланишлари мумкин. Масалан, одамлар бир-бирларини яхшиликка чақирмасалар, ёмонликдан қайтармасалар, у ҳолда ёмонлик қилган кимсаларнинг касофатидан ҳамманинг бошига фитна-бало тушиши мумкин. Бу ҳақда бошқа бир ояти каримада шундай дейилади: “Ҳамда бир фитнадан - балодан сақланингларки, у сизларнинг орангиздаги золим кимсаларнинг ўзигагина етмас, (балки ўша фитнага қарши курашмай қараб турган барчага етар.) Ва билингизки, албатта Оллоҳнинг азоби қаттиқдир.” (Анфол сураси, 25-оят).
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳам: “Албатта сизлар яхшиликка буюрасизлар ва ёмонликдан қайтарасизлар ёки (яъни, агар шундай қилмасангизлар), Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло сизларнинг устингизга энг ёмонларингизни султон қилиб қўяди, бас, улар сизларни ёмон азоблар билан азоблайди, сўнгра сизларнинг яхшиларингиз Оллоҳ азза ва жаллага ҳарчанд дуо қилсалар ҳам дуолари ижобат бўлмайди”, деб огоҳ-лантирганлар.
“Биз то элчи-пайғамбар юбормагунча азоблагувчи эмасмиз”.
Яъни, токи Биз одамларга уларни Тўғри Йўлга етаклайдиган, залолатдан қайтарадиган, хужжат-далиллар билан шариат хукмларини баён қилиб берадиган элчи-пайғамбарларимизни юбормагунимизча ва улар ўз зиммаларидаги вазифаларини адо этиб, одамларга Ҳақ Динни етказма-гунларича бирон кимсани қилган хато ва гуноҳлари учун азоблагувчи эмасмиз. Аммо қайси бир қавм ўзларига юборилган пайғамбарни ёлғончи қилса, унинг даъватларига қулоқ солмаса, буюрган амалларини қилмаса ва қайтарганларидан тийилмаса, фақат ўшандагина Илоҳий адолат ва ҳикмат ундай қавмни дунё ва Охират азоби билан жазолашни тақозо қилади.
Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам айтилган: “Қачон улар (жаҳаннамга) ташланганларида, қайнаб турган (жаҳаннамнинг худди эшак ҳанграшидек) бир ўкирик-фарёдини эшитурлар. У ғазабдан бўлиниб-парчаланиб кетгудек бўлур. Ҳар қачон (жаҳаннамга) бир тўда (кофир) ташланганида, унинг қўриқчилари улардан (кофирлардан): «Сизларга (ҳаёти дунёда) бирон огоҳлантиргувчи - пайғамбар келмаганмиди?», деб сўраганида; Улар дерлар: «Ҳа, дарҳақиқат, бизларга огоҳлантиргувчи келган эди, (лекин бизлар уни) ёлғончи қилганмиз ва: «Оллоҳ (ҳеч кимга) ҳеч нарса нозил қилган эмас, сизлар фақат катта залолат-гумроҳликдадирсизлар», деганмиз”. (Мулк сураси, 7-9-оятлар). “Ва кофир бўлган кимсалар тўда-тўда қилиниб жаҳаннамга ҳайдалди. То қачон улар (жаҳаннамга) келиб етганларида, унинг дарвозалари очилди ва унинг қўриқчилари (кофирларга): «Сизларга ўзларингиздан бўлган пайғамбарлар - Парвардигорларингизнинг оятларини сизларга тиловат қилган ҳолларида ва сизларни мана шу Кунингиздаги мулоқотдан огоҳлантирган ҳолларида келмаганмидилар», деганларида улар «Ҳа, (келганлар), лекин азоб Сўзи кофирлар устига ҳақ бўлгандир, (бас, бизлар ҳам уларни ёлғончи қилганимиз сабабли мана шу азобга гирифтор бўлдик)», дедилар”. (Зумар сураси, 71-оят).

16. Қачон Биз бирон шаҳарни ҳалок қилишни ирода қилсак, унинг боёнларини (Биз юборган пайғамбарларга итоат этишга) буюрганмиз, бас, улар итоатсизлик қилишгач, у (шаҳар аҳолиси)нинг устига Сўз (азоб тушиши) ҳақ - муқаррар бўлгандир. Сўнг Биз уни қириб, вайронага айлантирганмиз.
Ояти карима бойлик, давлатмандлик баъзи бир кимсаларнинг Оллоҳ таолога берган бу неъмати учун шукроналар айтиш, янада яхшироқ ибодат қилиш ўрнигаУ Зотга итоатсизлик ва ношукурлик қилишларига сабаб бўлиши ҳақида огоҳлантиради. Шунинг учун кўпинча бирон қишлоқ-шаҳарга Оллоҳ таолонинг ғазаб ва азоби тушишига ҳам ўша жойдаги боён ва зодагонларнинг фисқу фужурлари, ҳадларидан ошишлари сабаб бўлар экан. “Дарҳақиқат, (кофир) инсон ўзини бой-беҳожат кўргач, албатта туғёнга тушар - ҳаддидан ошар”. (Алак, сураси 6-7-оятлар).
Аксари муфассирлар ояти карима мазмунини мана шундай тафсир қилганлар. Лекин айрим уламолар, жумладан Алий ва Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳум оятдаги “амарна” калимасини фақат “буюрдик” деган маънода эмас, “кўпайтирдик” деган маънода ҳам келишини айтадилар. У ҳолда ояти карима - қачон Оллоҳ таоло бирон қишлоқ ёки шаҳарни ҳалок қилмоқчи бўлса, ўша жойда бой-бадавлат кишиларни кўпайтириб юборади ва улар Оллоҳга ибодат ва Унинг элчиларига итоат қилиш ўрнига ҳадларидан ошиб, фисқу фужурга берилиб кетишгач, у фосиқларнинг касофатидан бутун қишлоққа Оллоҳнинг балоси тушиб, ўша жойдаги яхши-ю ёмон ҳамма ҳалок бўлади, деган мазмунни англатади. Бу ҳақда Зайнаб бинти Жаҳш розияллоҳу анҳодан ривоят қилинган ҳадиси шарифда ҳам айтилгандир: “Бир куни Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам даҳшатга тушган, юзлари қизариб кетган ҳолда чиқдиларда “Ла илаҳа иллаллоҳ, араблар яқин келиб қолган ёмонлик - бало сабабидан ҳалок бўлди - бугун яъжуж-маъжужни тўсиб турган тўғондан мана бунча очилди”, дедилар ва бош бармоқлари билан кўрсатгич бармоқларини ҳалқа қилиб кўрсатдилар. Мен: “Ё Расулуллоҳ, орамизда яхшилар бўлса ҳам ҳалок бўлиб кетаверамизми?” деган эдим, у зот: “Ҳа, агар нопоклик кўпайиб кетса”, дедилар. (Имом Бухорий ва Муслим ривояти).

17. Биз Нуҳ (қавмидан) кейин ҳам қанча асрларни (авлодларни) ҳалок қилдик. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Парвардигорингизнинг Ўзи бандаларининг гуноҳларидан етарли Хабардор, Кўриб тургувчидир.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам Оллоҳ таолонинг Элчиси эканликларига иймон келтирмаган Макка мушрикларини қаттиқ огоҳлантиради, уларнинг устларига ҳам илгари ўтган ва ўзларига юборилган пайғамбарларга иймон келтирмаганлари учун ҳалок қилинган қавмларнинг куни тушиб қолиши мумкин эканлигини эслатади.
Дарҳақиқат, асрлар давомида Нуҳ, Ҳуд, Солиҳ, Лут, Шуайб алайҳимус-салом каби кўп пайғамбарларнинг қавмлари уларга иймон келтирмаганлари сабабли ҳалок бўлиб кетганларига кўҳна тарих гувоҳ эди ва бу фожеалар одамлар ўртасида машҳур бўлиб, авлодлардан авлодларга ўтиб айтилиб келар эди, Ернинг ҳар тарафларида Оллоҳ таолонинг ғазабига дучор бўлган қавмлардан қолган харобалар, култепалар борлигидан Макка мушриклари ҳам хабардор эдилар.
Ояти карима Макка мушрикларини ва жамийки динсиз кимсаларни аввалги асрларда ўтган иймонсиз қавмлар устига тушган бало ва офатлар уларнинг ҳам бошларига тушиб қолмасидан илгари ўзларини ўнглаб, Ҳақ Йўлга юришга ва ҳақ Пайғамбарга иймон келтиришга чақиради. Ахир, оқил бир кишики, бошқа бировнинг бошига тушган мусибатдан панд-насиҳат олиб ўзини ўнглаб олади, дейиладику.
“Танвирул-азҳон”да мана шу мавзуда қизиқ бир ҳикоят келтирилибди: Шер, бўри ва тулки биргаликда овга чиқиб, бир ёввойи эшак, бир кийик ва бир қуён овладилар. Шер бўрига: “Овимизни тақсим қилгин”, деди. Бўри: “Ёввойи эшак подшоҳимизга, кийик менга, қуён эса, тулкига тегади”, деган эди, шер қўлини кўтариб бўрининг бошига бир урди ва бўри турган жойида тил тортмай ўлди. Сўнгра шер тулкига қараб : “Овимизни сен тақсим қила қолгин”, деди. Тулки: “Эшакни подшоҳимиз нонушталарига ейдилар, кийикни кечки овқатларида тановул қиладилар, қуённи эса, тушлик қиладилар, деб тақсим қилди. Шунда шер: “Жувонмарг бўлгур, мунча ҳам адолат билан ҳукм чиқардинг-а! Сенга бундай қозилик қилишни ким ўргатди?” деб сўраган эди, тулки: “Бўрининг бошига тушган кўргулик”, деб жавоб қилди.

18. Ким нақд (дунё)ни истайдиган бўлса, Биз унинг учун - (улардан) Ўзимиз истаган кимса учун Ўзимиз хоҳлаган нарсани (мана шу дунёда) нақд қилиб берурмиз. Сўнгра (яъни, Охиратда) эса, у таъна-маломатга қолган ва (Оллоҳнинг Раҳматидан) узоқ қилинган ҳолда кирадиган жаҳаннамни унинг учун жой қилиб берурмиз.
Ояти карима биринчи навбатда Оллоҳ ва Охиратга иймон келтирмайдиган динсиз кимсаларнинг дунё ва Охиратдаги аҳволларидан хабар беради. Лекин муфассир уламолар оятда сўз фақат улар ҳақида эмаслигини, балки одамлар кўзида ўзларини мўмин-мусулмон қилиб кўрсатадиган мунофиқлар, мусулмонлик даъвосини қила туриб Дини Ислом буюрган ишларни қилмайдиган ибодат, итоатсиз фосиқлар, қиладиган амалларини Оллоҳ ризоси учун эмас, балки эл кўрсинга, одамлар орасида обрў топиш ёки дунёвий ғаразларига эришиш учун қиладиган риёкорлар ҳам худди ўша “нақд”ни истайдиган тоифадан эканликларини айтадилар. Бас, ояти карима хабар беришича, бундай кимсалар қилган бирон амал Охиратда қабул бўлмас, дунёдан эса, улар учун Оллоҳ таоло тақсимлаб қўйган ризқдан бошқа бирон нарсага эга бўла олмаслар. Охират диёрида борадиган жойлари аниқ жаҳаннам бўлиб, улар ҳамманинг қарғиш маломатлари остида, Оллоҳ таолонинг Раҳматидан мутлақо маҳрум бўлган ҳолларида ана ўша дўзахга кириб, унинг ўтида мангу ёнишга маҳкумдирлар.

19. Ким Охиратни истаса ва мўмин бўлган ҳолида (Охират) учун саъй-ҳаракат қилса, бас, ундай зотларнинг саъйлари (Оллоҳ наздида) ташаккурга лойиқ - мақбул бўлур.
Яъни, кимда ким чин мўмин бўлса ва қилган амаллари билан дунё матоларини эмас, балки Охират диёрини, у жойдаги мангу бахт-саодатни истаса ва унинг қиладиган барча ҳатти-ҳаракати ана ўша Охиратга лойиқ ҳаракат бўлса, яъни, ўз раъйича, кўнглига келган ишни савоб деб қилавермасдан, Оллоҳ субҳонаху ва таоло ҳамда Унинг Расули Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам буюрган ишларни қилса ва Оллоҳ ва Расули қайтарган ишлардан тийилса, фақат ана ўшандай иймон, ирода ва саъй-ҳаракат эгалари қилган амалларгина Оллоҳ таолонинг Раҳматига сазовордир - Оллоҳ даргоҳида мақбулдир.
Ояти каримадаги биз “ташаккурга лойиқ - мақбул бўлур” деб таржима қилган “машкуро” калимаси “Тафсири Қуртубий”да “мукофоти неча баробар қилиб берилгувчи бўлур”, деб шарҳланибди ва Имом Аҳмаддан ривоят қилинган мана бу ниҳоятда умидбахш ҳадиси шариф оятга тафсир бўлиб келибди: Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан: “Сиз Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг “Албатта Оллоҳ таоло бир чиройли амалга мингнинг минг баробарича ҳасанотни мукофот қилиб беради”, деганларини эшитганмисиз?” деб сўралган эди, Абу Ҳурайра: “Мен у зотнинг: “Албатта Оллоҳ таоло бир чиройли амалга мингнинг икки минг баробарича ҳасанотни мукофот қилиб беради”, деганларини эшитганман”, деди.
Юқоридаги ва ушбу оят мазмунини таъкидловчи оятлар Бақара сурасида ҳам келади: “Зотан, одамлар орасида шундай кимсалар борки, «Эй Парвардигор, бизга мана шу дунёда бергин», дейди. Ҳолбуки, унинг учун Охиратда ҳеч қандай насиба йўқ. Ва уларнинг орасида шундай зотлар ҳам борки, «Парвардигоро, бизга бу дунёда ҳам яхшилик ато қилгин, Охиратда ҳам яхшилик ато этгин ва бизни дўзах азобидан асрагин», дейдилар. Ана ўша зотлар учун қилган ибодатлари (ҳажлари, дуолари) шарофатидан насиба бор. Оллоҳ тез ҳисоб-китоб қилгувчи Зотдир”. (Бақара сураси, 200-203-оят).

20. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом, бу дунёда у икки тоифанинг) ҳар бирини - мана бу (мўмин)ларни ҳам, анави (кофир)ларни ҳам Парвардигорингизнинг неъматидан таъминлаб турурмиз. Парвардигорингизнинг неъмати (ҳеч кимдан) манъ қилингувчи эмасдир.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло ҳаёти дунёдаги ҳар бир инсоннинг - у мўмин бўладими, кофир бўладими, фақат мана шу дунё деб яшайдими ёки Охират учун саъй-ҳаракат қиладими - барча-барчасининг ризқи рўзига Ўзи Кафил эканини, бу дунёда ҳеч кимдан - мўминдан ҳам, кофирдан ҳам - ҳаёт, мол-давлат, авлод-зурриёт ва бошқа дунёвий неъматларни манъ қилмаслиги ҳақида яна бир бор эслатади.
Бу ҳақда бошқи бир ояти каримада ҳам айтилгандир: “Ерда ўрмалаган нарса борки, барчасининг ризқи Ёлғиз Оллоҳнинг Зиммасидадир. У Зот уларнинг қароргоҳларини - доимий турар жойларини ҳам, омонат турар жойларини ҳам билур. Ҳамма нарса очиқ-равшан Китобда бордир”. (Худ сураси, 6-оят).
Маълумки, Ер-у осмонлардаги барча мавжудот зиммасида Оллоҳ таолога ибодат-итоат қилиш вазифаси бор, аммо У Зот ҳеч кимнинг олдида бурчли эмасдир.
Ҳақ таоло нима қилса, фақат Ўз Хоҳиш-Иродаси билан қилади. Бовужуд, ояти каримада У Зот бандаларининг ризқ-рўзларига Унинг Ўзи Кафил экани ҳақида хабар берар экан, инсонлар ўзлари учун ёзилган ризқ албатта уларга етишини аниқ билсинлар деб ва ризқ исташда Ёлғиз Оллоҳга таваккул қилсинлар деб “сизларнинг барчаларингизнинг ризқу-рўзингиз Менинг Зиммамда, уни кенг ёки танг қилиш ҳам фақат Менинг Қўлимда”, дейди.
“Ал-муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобида ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Руҳул-Қудус, яъни, Жаброил алайҳис-салом қалбимга солди - бирор жон то ризқи битмагунча, ажали етмагунча ўлмас. Бас, Оллоҳдан қўрқинглар ва ризқ исташда чиройли йўл тутинглар, (яъни, ҳалол ризқ истанглар)”, дедилар.
Ривоят қилинишича, Мусо алайҳис-саломга Фиръавннинг олдига бориб уни иймонга даъват қилиш буюрилганида, қалбига оиласининг ташвиши тушиб: “Ё Роббим, мен кетсам оиламга ким қарайди?”, деб сўради. Шунда Оллоҳ таоло унга қўлидаги асони бир харсанг тошга уришни буюрди. Мусо асосини харсангга урган эди, у ёрилиб кетди ва ичидан иккинчи харсанг чиқди. Унга ҳам асосини текизган эди, ёрилди ва ичидан яна бир харсанг чиқди. Ана ўша учинчи харсангга асони текизганида, у ҳам ёрилиб, ичидан бир қурт чиқди, оғзида унингучун таом бўлган бир нарса бор эди. Шу онда Мусонинг қулоғидан парда кўтарилди ва у қуртнинг шундай деяётганини эшитди: “Пок Парвардигорим мени кўриб турур, сўзимни эшитур, маконимни билур, мени доимо эслар, мени унутмас”.
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Мен кунлардан бирида бир иш юзасидан Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан бирга сахрога чиқдим. Кўзимиз баланд овозда сайраётган бир қушга тушди. Пайғамбар алайҳис-салом: “Эй Анас, мана бу қуш нима деяётганини биласанми?”, дедилар. Мен: “Оллоҳ ва Унинг Элчиси билгувчироқдир”, дедим. Шунда у зот: “Бу қуш: “Ё Роббим, Ўзинг мени кўрмайдиган аъмо қилиб яратдинг. Энди Ўзинг менга ризқ ато этгин, оч қолдим”, демоқда”, дедилар. Биз у қушга қараб турган эдик, баногоҳ бир чигиртка учиб келди-да, ҳалиги қушнинг оғзига кириб кетди ва қуш уни ютиб юбордию. Сўнгра янада баланд овозда сайрай бошлади. Пайғамбар алайҳис-салом яна: “Эй Анас, бу қуш энди нима деяётганини биласанми?” дедилар. Мен:
“Оллоҳ ва Унинг Элчиси билгувчироқдир”, деган эдим, айтдилар: “У: “Оллоҳга ҳамд бўлсин. У Зот Ўзини зикр қилган бандасини унутмас” демоқда”. (“Танвирул-азҳон” тафсиридан).
“У Зот уларнинг (яъни, ўрмалаган барча жонзотнинг) доимий турар жойларини ҳам, омонат турар жойларини ҳам билур. Ҳамма нарса очиқ-равшан Китобда бордир”.
Яъни, барча жонзотга ризқ-рўз беришни Ўз Зиммасига олган Оллоҳ таоло уларнинг қачон, қаерда бўлишларини ҳам жуда яхши билур.
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу: “Қароргоҳдан мурод, ҳомила пайдо бўлиб, жонланиб, маълум муддат яшайдиган она бачадони, омонат турадиган жой эса нутфа она бачадонига тушиб ўрнашадиган соатгача вақтинча сақланиб турадиган жой - ота бели”, деб тафсир қилади.
Демак, Ҳақ таоло бандаларини нафақат Ер юзида ҳаёт кечираётганларида, балки она қорнидалик пайтларида ҳам ризқ-рўз билан таъминлар экан.
Айрим уламолар: “Қароргоҳдан мурод, инсонлар мангу қоладиган жаннат ёки дўзах, омонат турадиган жой эса, улар то Қиёмат қойим бўлгунича турадиган қабрдир”, деб тафсир қилганлар.
“Очиқ-равшан Китоб” эса коинотдаги ўтган, ҳозир мавжуд ва келажакда бўладиган барча воқеа, ҳодиса ва нарсалар ҳамда барча махлуқотнинг, жумладан ҳар бир инсоннинг такдири битилган Лавхул-Маҳфуздир.

21. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом, дунёда) уларнинг бировларидан бировларини (ризқу мартабада) қандай устун қилганимизни кўринг! Шак-шубҳа йўқки, Охират, даражалари жиҳатидан (дунёга нисбатан) улуғроқ ва афзалроқдир.
Ояти каримада гарчи Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилинган бўлса-да, сўз у зотнинг барча умматларига қаратилгандир. Ҳақ таоло мўмин бандалари назарини ҳаёти дунёдаги улар ўзлари гувоҳ бўлиб турган манзарага қаратиб, гўё шундай дейди: “Ибрат назари билан боқинглар, биз сизлардан бировингизнинг ризқини кенг, бошқасини-кини танг қилиб дунё неъматларини ўрталарингизда турлича тақсимладик, ҳаётдаги мақом-мартабаларингиз ҳам ҳар хилдир - бирингиз шоҳ бўлсангиз, бирингиз кул, бировиниз катта обрў эътибор эгаси бўлсангиз, бошқа бировларингиз қатордаги оддий одам. Бинобарин, ҳаёт тарзларингиз ҳам дунёдаги мақом мартабаларингиз андозасида турличадир. Аммо бу хилма хиллик вақтинча ва деярли арзимас тафовут бўлиб, ҳақиқий ва энг улуғ тафовут Охиратдадир. У жойда мўминлар етти қават осмон устидаги жаннатларда мангу роҳат-фароғатда, кофир ва мунофиқлар эса, етти қат Ер остидаги асфаласофилинда мангу азоб-уқубатда бўлурлар. Мўминлар ҳаёти дунёда қилган солиҳ амалларга қараб кирадиган саккиз жаннатдан ҳар бири-нинг даражаси иккинчисидан Ер билан осмон ўртасидаги масофа баробарида баланддир. Бас, оқил инсон ўткинчи дунё мартабалари ортидан қувмасдан Охиратдаги мангу даражаларни кўзлаб амал қилиши лозимдир”.
Ҳасани Басрий раҳимаҳуллоҳдан бир ибратли воқеа ривоят қилина-ди: “Бир гуруҳ кишилар - улар орасида Суҳайл ибн Амр, Абу Суфён ибн Ҳарб каби Қурайш катталари ҳам, Суҳайб ва Билол каби куни кеча қул бўлган ва Ислом шарофати билан озод инсонларга айланган фақир-фуқаролар ҳам бор эди - Амирул-мўминин Умар розияллоҳу анҳу дарвозаси олдида ҳозир бўлиб, халифа ҳузурларига кириш учун изн кутиб турар эдилар, дастлаб изн Суҳайб ва Билолга берилди. Буни кўрган Абу Суфён: “Ҳеч бугунгидек кунни кўрмаган эдим. Бу ёқда биз ўтирибмизку, биров бизга қарамасдан, анави қулларга изн берилмоқда”, деган эди, Суҳайл ибн Амр (у қавмдаги энг ақлли кишилардан эди): “Эй қавм, Оллоҳга қасамки, мен юзларингиздаги норозиликни кўриб турибман. Агар сизлар хафа бўлсангиз, ўзларингиздан хафа бўлингиз. Чунки улар (яъни, Билол, Суҳайб каби мискин-бечора қуллар) ҳам, бизлар (яъни, Макка зодагонла-ри) ҳам Исломга даъват қилинган эдик. Улар дарҳол Дини Исломни қабул қилдилар, биз эса, орқада қолдик. (Демак, Ислом халифаси ҳузурига биринчи бўлиб кириш ҳам бизнинг эмас, уларнинг ҳаққидир). Бу-ку, Умарнинг дарвозаси, энди Охиратдаги тафовут қандоқ бўлар экан? Агар сизлар Умар дарвозаси олдида уларга ҳасад қилар экансизлар, билиб олингларки, Оллоҳ таоло Ўзининг жаннатида улар учун тайёрлаб қўйган нарса янада улуғроқ - каттароқдир”, деди. (“Тафсири Мунийр”дан.)

22. (Эй инсон), сен яна Оллоҳ билан бирга ўзга бирон илоҳ ҳам бор, деб таъна-маломат остида, ҳеч ким кўмак бермайдиган ҳолда ўтириб қолмагин!
Ушбу ояти каримадан бошлаб мўминнинг Оллоҳ таолога бўлган эътиқод ва ибодати ҳамда ота-онаси ва қариндош-уруғлари билан қиладиган муомаласи қандай бўлиши лозимлиги ҳақида сўз боради. Даставвал Ҳақ таоло ҳар бир инсон учун энг асосий, ҳаёт-мамот масаласи бўлган тавҳид, яъни, Оллоҳ таоло Танҳо Маъбуди Барҳақ, Унинг ҳеч қандай шериги йўқ, деб эътиқод қилиш ва Ёлғиз Унинг Ўзига ибодат қилиш фарзлиги ҳақида огоҳлантириб, кимда-ким Оллоҳдан ўзга бирон кимса ёки нарсани илоҳ қилиб оладиган бўлса, ундай мушрик иймон-эътиқодли инсонлар тарафидан ҳам, малоикалар тарафидан ҳам қарғиш-маломатларга дучор бў-лиши, Оллоҳ таоло томонидан эса, унга бирон ёрдам берилмасдан, “сенга ўша ўзинг сиғинган, топинган бут-санамларинг ёрдам берсин”, деб ташлаб қўйилиши аниқ экани айтилади.
Маълум бўладики, тавҳид иймоннинг асоси, ширк эса, куфр ва залолатнинг боши экан.

23-24. (Эй инсон), Парвардигоринг, сизларга Ёлғиз Унинг Ўзига ибодат қилишларингизни ҳамда ота-онага яхшилик қилишларингизни ҳукм қилди - буюрди. Агар у икковидан бири ёки ҳар иккиси сенинг олдингда кексалик ёшига етсалар, уларга қараб «уф» тортма ва улар(нинг сўзлари)ни қайтарма! Уларга (доимо) яхши-юмшоқ сўз сўзла! Улар учун, меҳрибонлик билан итоат қанотини паст тутгин - хокисор бўлгин ва: «Парвардигорим, мени (улар) гўдаклик чогимдан (меҳрибонлик билан) тарбиялаб-ўстирганларидек, Сен ҳам уларга раҳм қилгин», деб (ҳақларига дуо қил)!
Ушбу икки оятда ота-она ва фарзанд ўртасидаги муносабат хусусида сўз боради. Аввало, Дини Ислом барча мўмин-мусулмон фарзандлар учун ота-онага яхшилик қилишни Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилишдан кейинги иккинчи вазифа қилиб кўяди. Демак, Исломий таълимотга биноан, ота-она мўминми, кофирми, яхшими-ёмонми, барибир фарзанд уларга доимо яхшилик қилиши, ҳеч қачон сўзларини қайтармаслиги ва бир умр уларнинг ҳақларига яхши дуолар қилиши вожибдир. Лекин мана шу ояти каримада зикр қилинган дуода жуда ҳам зарур бир нукта борки, биз ундан ғофил бўлмаслигимиз лозим. Ота-оналик ҳуқуқини ва ҳурматини қозониш учун бола туғишнинг ўзи кифоя қилмай, балки уларга чақалоқлик чоғларидан она меҳрини бериб қараб, яхши таълим-тарбия бериш ҳам муҳим шартлардан экан. Шунинг учун фарзанд ота-она ҳаққига дуо қилганида: «Ота-онам мени туққани учун уларга раҳм-шафқат қилгин», деб эмас, балки: «Улар мени тарбиялаганлари учун уларга раҳм-шафқат қилгин», деб дуо қилиши буюрилди.
Ушбу Илоҳий оятларда зикр қилинган, ҳар бир мусулмон фарзанд учун ўта муҳим бўлган бу мавзуни бизга Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам томонларидан айтилган муборак ҳадислар шарҳлаб, тафсир қилиб беради:
Абуд-Дардо розияллоху анхудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллоллоҳу алаҳи ва саллам дедилар: “Ота жаннат дарвозаларининг ўртасидир (яъни, отанг сендан рози бўлса, сен учун жаннат дарвозалари ланг очилиб, уларнинг ўртасидан юриб жаннатга кирурсан). Бас, агар хоҳласанг, (бу сўзни) ёдингда сақлаб қол, хоҳласанг унутиб юбор”. (Термизий ва Ибн Можжа ривояти).
Абдуллоҳ ибн Амрдан ривоят қилинди: Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Ота рози бўлса, Оллоҳ ҳам рози бўлур. Ота норози бўлса, Оллоҳҳам норози бўлур”. (Термизий ва Бағавий ривоят қилган).
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: “Менинг бир аёлим бор эди, мен уни яхши кўрардим, аммо отам уни ёқтирмас эди. Бас, у менга хотинимни талоқ қилишимни буюрди, мен эса бош тортдим ва бу воқеани Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга айтиб бердим. Шунау зот: “Эй Абдуллоҳ ибн Умар, хотинингни талоқ қилгин”, дедилар”. (Имом Аҳмад, Термизий, Ибн Можжа ва бошқалар ривоят қилганлар).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Бир киши Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига келиб: “Ё Расулуллоҳ, одамлар орасида мен чиройли ошно бўлишимга, (яъни, чиройли хизматини қилишимга) энг ҳақли бўлган инсон ким?” деб сўраган эди, “Онанг”, дедилар. “Сўнгра ким?” “Сўнгра онанг”. “Сўнгра ким?” “Сўнгра онанг”. “Сўнгра ким?” “Сўнгра отанг, сўнгра яқинларинг”, дедилар. (Бухорий ва Муслим ривояти).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу деди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганларини эшитдим: “Бурни ерга ишқалсин, бурни ерга ишқалсин, бурни ерга ишқалсин!” “Кимни ё Расулуллоҳ?” деб сўралган эди, “Ким ота-онасидан бировини ёки ҳар иккисини кексайган ёшларида топса-ю, сўнгра (уларни рози қилиб) жаннатга кирмаган бўлса, ана ўшани”, дедилар. (Муслим ривояти).
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Мен Расулуллоҳдан: “Оллоҳ таолога энг суюкли бўлган амаллар қайси?” деб сўраган эдим, “Ўз вақтида адо этилган намоз”, дедилар. “Сўнгра қайси амал?” деб сўрадим. “Ота-онага яхшилик қилиш”, дедилар. “Сўнгра қайси амал?” деб сўрадим. “Оллоҳ Йўлидаги кураш”, дедилар. (Бухорий ва Муслим ривояти).
Бас, маълум бўладики, ота-онага яхшилик қилиш Оллоҳ Йўлидаги жиҳоддан ҳам афзал амал экан. Бу ҳақда бошқа бир ҳадиси шарифда ҳам айтилган: Абдуллоҳ ибн Амрдан ривоят қилинди: “Бир киши Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва саллам ҳузурларига келиб, жиҳодга чиқиш учун изн сўраган эди, у зот: “Ота-онанг ҳаётми?” деб сўрадилар. У киши: “Ҳа”, деди. Шунда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “У ҳолда сен ўшалар ҳақида жиҳод қил, яъни, сенинг жиҳодинг ота-онангга хизмат қилиш-дир”, деб буюрдилар. (Муслим ривояти).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Эй фарзанд, сен ота-онанг олдида худди ожиз, гуноҳкор қул қаттиқкўл хожа олдида тургандек тургин”.
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу ояти каримадаги “(Ота онангга доимо) яхши-юмшоқ сўз сўзла!” жумласини тафсир қилиб деди: “Бу - фарзанд ота-онасига ҳеч қачон қўполлик қилмасдан, доимо, “Отажон, онажон”, деб туриши, уларнинг олдиларида овозини кўтармаслиги ва уларга ҳеч қачон тик боқмаслигидир”.
Ва ниҳоят, ҳар бир фарзанд зиммасидаги муқаддас бурчлардан бири, доимо ота-онаси ҳақларига хайрли дуолар қилиш, агар улар ҳаёт бўлсалар, Яратгандан уларга узун умр ва сиҳҳат-саломатлик ато этишини сўраш, агар вафот қилган бўлсалар, Парвардигордан уларнинг гуноҳларини мағфират қилиб, Ўз Раҳматига олишини сўраб бир умр дуо-илтижода бўлишидир. Уламолар: “Ҳатто бировнинг ота-онаси ғайридин - кофир бўлса ҳам, агар улар тирик бўлса, фарзанд Оллоҳ таолодан уларни Ҳақ Йўлга ҳидоят қилишини сўраб ҳақларига дуо қилиши жоиздир, аммо агар ота-онаси кофир ҳолда ўлиб кетган бўлсалар, у ҳолда кофирнинг ҳаққига дуо қилинмайди”, деб, мана бу ояти каримани эслатадилар: “На Пайғамбар ва на мўминлар - уларга мушрикларнинг дўзах эгалари эканликлари аниқ маълум бўлганидан кейин, агар у мушриклар ўзларининг қавм-қариндошлари бўлганларида ҳам - улар учун мағфират сўрашлари жоиз эмасдир”. (Тавба сураси, 113-оят).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: у айтди: Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам оналари Оминанинг қабрини зиёрат қилганларида йиғладилар. У зотнинг йиғлаганларини кўриб атрофларидаги асҳоблари ҳам йиғладилар. Бас, у зот: “Мен Парвардигорим азза ва жалладан онам учун мағфират сўрашимга изн беришини илтижо қилдим, менга изн берилмади, унинг қабрини зиёрат қилиш учун изн сўраган эдим, Парвардигорим изн берди. Бас, сизлар ҳам қабрларни зиёрат қилинглар, чунки улар ўлимни эслатади”, дедилар. (Муслим. ривояти).
Фарзанд ота-онасига қиладиган яхшилигини улар вафот этганларидан кейин ҳам давом эттириши мумкиндир: “Саҳиҳи Муслим”да Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг: “Киши отасининг вафотидан кейин унинг ёр-дўстларини йўқлаб туриши яхшиликларнинг яхшисидандир”, деганларини эшитганман”, дейди Абдуллоҳ ибн Умар розияллоху анхумо. (“Тафсири Мунийр”дан).
Аҳмад, Абу Довуд ва Ибн Можжа Молик ибн Рабийъа Соидий розияллоҳу анҳудан ривоят қилдилар: У айтди: “Бир куни мен Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг ҳузурларида ўтирган эдим, ансорийлардан бўлган бир киши келиб: “Ё Расулуллоҳ, ота-онам вафот қилганларидан кейин ҳам зиммамда яна уларга яхшилик қилиш бурчи борми, мен уни адо этсам”, деган эди, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳа, тўрт иш - ота-онангнинг ҳақларига дуо қилиб, улар учун мағфират сўраш, улар берган аҳд-паймонларини адо қилиш, уларнинг ёр-дўстларини иззат-икром қилиш ва ота-онанг томонидан сенга қариндош-уруғ бўладиган ки-шиларни йўқлаб туриш - мана шу тўрт иш ота-онанг вафот қилганларидан кейин ҳам сенинг зиммангда қолган, улар учун қилишинг лозим бўлган яхшиликлардандир”, деб марҳамат қилдилар.
Абул-Лайс Самарқандий Анас розияллоху анҳудан ота-онанинг розилиги фарзанд учун қанчалар муҳим эканлигига далолат қиладиган мана бу ривоятни зикр қилади: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг замони саодатларида Алқама исмли бир йигит касалликка чалиниб қолди. Дарди кундан кунга оғирлашиб, қийин аҳволга тушиб қолганида атрофида турган яқинлари унга: “Ла илаҳа иллаллоҳ” дегин”, дейишган эди, унингтили калимага келмади! Бу ҳақда дарҳол Пайғамбар алайҳис-салоту вас-саломга хабар берилганида, у Зот: “Унинг ота-онаси борми?” деб сўрадилар. Одамлар: “Отаси ўтиб кетган, кексайиб қолган онаси бор”, дейишгач, одам юбориб олдириб келдилар ва ундан боласи Алқама ҳақида сўрадилар. Она айтди: “Ё Расулуллоҳ, ўғлим жуда кўп намоз ўқийди, жуда кўп рўза тутади, садақа қилган тангаларини эса, вазни қанча эканини ҳам, саноғи қанча эканини ҳам билмаймиз”. Пайғамбар алайҳис-салом: “Сен билан муомаласи қандай?” деб сўраган эдилар, она: “Мен ундан рози эмасман, жуда хафаман”, деди. “Нима сабабдан?” дедилар. Она: “У мендан хотинини устун қўяди, кўпинча ўшанинг гапига киради”, деган эди, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Онасининг норозилиги унинг тилини “Ла илаҳа иллаллоҳ” деб гувоҳлик беришдан тўсибди”, дедилар, сўнгра: “Эй Билол, боргин, кўп ўтин йиғиб келгин, мен бундай бо-лани оловда куйдириб юбораман”, деган эдилар, Алқаманинг онаси: “Ё Расулуллоҳ, Сиз менинг кўз ўнгимда жигарбандимни оловда куйдириб юборасизми? Менинг юрагим буни қандай кўтара олади?” деб йиғлай бошлади. Шунда Расулуллоҳ алайҳис-салоту вас-салом: “Сен Оллоҳ бо-лангнинг гуноҳини кечириб юборишини хоҳлайсанми? У ҳолда болангдан рози бўл! Жоним Қўлида бўлган Зотга қасамки, сен болангдан норози бўлар экансан, унга ўқиган намозидан ҳам, қилган садақасидан ҳам, тутган рўзасидан ҳам ҳеч қандай фойда йўқ”, дедилар. Бу сўзларни эшитган она дарҳол қўлларини кўтарди ва: “Мен самодаги Оллоҳ таолони ҳам, Сизни ҳам, ё Расулуллоҳ, шу ерда ҳозир бўлиб турганларни ҳам гувоҳ қилиб айтаманки, мен боламдан розиман”, деди. Бас, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Эй Билол, сен бориб қарагинчи, Алқама “Ла илаҳа иллаллоҳ”ни айта олдимикан? Эҳтимол унинг онаси Расулуллоҳдан ҳаё қилгани учун ҳозир дилида бўлмаган сўзларни тилида айтгандир”, дедилар. Билол розияллоҳу анҳу дарҳол ўрнидан туриб, Алқаманинг дарвозасига бориб етганида ичкаридан унинг “Ла илаҳа иллаллоҳ”, деяётганини эшитди. Алқама ўша куни вафот қилди. Ювилиб, кафанлангач, унинг жаноза намозини Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг ўзлари ўқидилар, сўнгра унинг қабри устида туриб дедилар: “Эй муҳожир ва ансорлар жамоаси! Кимда ким хотинини онасидан устун қўйса, унга Оллоҳнинг лаънати бўлур ва унинг томонидан қилинган бирон сарф-саховат, бирон адл-адолат қабул бўлмас!” (“Ас-Саҳватул-қорийба”китобидан).
Бир киши Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига отаси молини олиб қўяверишидан шикоят қилиб келган эди, Пайғамбар алайҳис-салом унинг отасини ҳам чақиртирдилар. У ҳассасига таяниб қолган қари чол экан. Сўраган эдилар, у: “Бир вақтлар у заиф, мен эса кучли-кувватли эдим, у фақир, мен эса бой-бадавлат эдим ва мен унингучун мол-дунёйимдан ҳеч нарсани аямас эдим. Бугун бўлса, мен заиф, у куч-қувватга тўлган, мен фақир, у эса, бой-бадавлат бўлиб қолди. Энди у менга бахиллик қилиб, молидан бермаяпти”, деди. Шунда Пайғамбар алайҳис-салом йиғлаб юбордилар ва: “Бу сўзларни эшитган тош ҳам, кесак ҳам йиғлади”, дедилар, сўнгра чолнинг ўғлига қараб: “Сен мол-мулкинг билан отангга тегишлисан”, дедилар. (Ибн Можжа ривояти, “Танвирул-азҳон ” тафсиридан).

25. (Эй инсонлар), Парвардигорингиз сизларнинг дилларингиздаги нарсани жуда яхши Билгувчидир. Агар яхши бўлсангизлар (яъни, ота-оналарингизнинг ҳуқуқларини таниб, уларга меҳрибон бўлсангизлар, албатта Оллоҳ таоло билмасдан қилган гуноҳларингизни мағфират қилур). Зеро, у тавба қилгувчиларни Магфират этувчи бўлган Зотдир.
Яъни, Оллоҳ таоло сизлардан ким ота-онасига чин қалбидан меҳрибонлик қилишини ҳам, ким ичида уларни ёмон кўришини ҳам, ким риёкорлик билан эл кўрсин учун уларга яхшиликлар қилгандай кўринишини ҳам жуда яхши Билгувчидир. Бас, агар сизлар ҳақиқатдан ҳам солиҳ инсонлар бўлсангизлар ва ота-онангизга чин ихлос билан юрагингиздаги меҳрингизни кўргазиб яхшиликлар қилсангизлар, албатта, Оллоҳ таоло сизларнинг уларга қилган муомалаларингизни ўзларингиз сезмаган ҳолингизда йўл қўйган хато ва камчиликларингизни кечириб юборади. Чунки У Зот доимо тавба қилгувчи бўлган бандаларини Кечиргувчидир.
Ояти каримадаги “аввабийн” - “тавба қилгувчилар” калимасини муфассир уламолар турлича тафсир қилганлар: Саид ибн Мусайяб: “Аввоб -қачон гуноҳ қилса, дарҳол тавба қилгувчи кишидир”, дейди.
Саид ибн Жубайр бўлса: “У доимо яхшилик томонга қайтгувчидир”, деб тафсир қилади. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, “аввоб” сўзининг луғавий маъноси, “бошига қандай иш тушса ҳам Ёлғиз Оллоҳга қайтгувчи”, деганидир, оятдаги “аввобийн” калимасидан мурод эса, “тасбеҳ, айтгувчилар”, деганидир, чунки бошқа бир оятда ҳам “Ё жиболу аввибий мааҳу ваттойр” жумласи “Эй тоғлар ва қушлар, (Довуд) билан бирга тасбеҳ айтинглар!” (Сабаъ сураси, 10-оятдан) деган мазмунда келгандир.
Авф Уқаймий: “Аввобийн - чошгоҳ намозини ўқигувчилардир”, дейди ва мана бу ҳадиси шарифни келтиради: “Зайд ибн Арқам розияллоҳу анхудан ривоят қилинди. У деди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Қубо масжиди аҳли олдига чиққанларида, улар чошгоҳ намозини ўқиётган эдилар, бас, айтдилар: “Бу - бўталоқлар чошгоҳ вақтидаги иссиқдан қочиб ўзларини панага олган вақтида ўқиладиган аввобийн намозидир”. (Муслим ва Бағавий ривоят қилганлар).
Муҳаммад ибн Мункадир эса: “Аввоб - шом ва хуфтон намозларининг ўртасида намоз ўқигувчи кишидир”, дейди ва Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумонинг мана бу сўзларини ривоят қилади: “Шом билан хуфтон намози ўртасида намоз ўқигувчи кишиларни малоикалар ўраб турурлар. Бу - аввобийн намозидир”.

26-27. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), қавми-қариндошга, мискин ва йўловчи мусофирга (хайру эҳсон қилиш билан) уларнинг ҳақларини ато этинг, (аммо молингизни) ноўрин сочиб-совурманг! Чунки (мол-дунёларини) ноўрин сочиб-совурувчилар шайтонларнинг дўстлари бўлган кимсалардир. Шайтон эса Парвардигорига бутунлай кофир бўлгандир.
Юқоридаги оятларда ота-онага яхшилик қилиш буюрилганидан сўнг, энди ушбу оятларда қариндош-уруғларни ҳам доимо йўқлаб, ҳол-аҳволларидан хабар олиб туриш, агар ёрдамга муҳтож бўлсалар, албатта уларга ёрдам қўлини чўзиб, мушкилларини осон қилиш ҳар бир мусулмон зиммасидаги вазифа экани айтилади. Шунингдек, қариндош бўлмаган мискин бечораларга хайр-садақотлар қилиш, меҳр-мурувватлар кўрсатиш, ўз юртларидан узоқда қолиб кетган ғариб-ғурабо мусофирларни ватанларига етиб боришлари учун кифоя қиладиган моддий маблағ билан таъминлаш каби хайрли ишлар ҳам Оллоҳ таоло мўмин бандаларига буюрган ишлардан эканлиги уқтирилади. Ояти каримада гарчи мазкур вазифалар Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламга хитоб қилиб айтилган бўлса-да, ушбу Илоҳий Амр у зотнинг барча умматларига қаратилгандир. Қариндош-уруғларни йўқлаш хусусида Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзларидан ҳам қатор ҳадислар ворид бўлган: Абу Довуд Абу Бакр ибнул-Ҳорис Анморий розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда у зоти бобаракот: “Аввал онангга, отангга, сўнгра қариндош-уруғларингдан энг яқинларидан бошлаб барчаларига яхшилик қилгин”, деб буюрганлар. Имом Бухорий ва Муслим Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда эса, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким ризқи кенг булишини ва умри узун бўлишини яхши кўрса, қариндош уруғи билан борди-келдини узмасин”, деб марҳамат қилдилар. (“Тафсири Мунийр”дан).
"... (аммо молингизни) ноўрин сочиб совурманг! Чунки (мол-дунёларини) ноўрин сочиб совургувчилар шайтонларнинг оғайнилари бўлган кимсалардир. Шайтон эса, Парвардигорига бутунлай кофир бўлгандир”.
Ушбу жумлаларда Ҳақ таоло Ўз Расулини ва барча мўмин бандаларини табзирдан қайтаради. Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан “табзир нима?” деб сўралганида, “Табзир - мол-дунёни ноўрин жойга сарф-лаш”, деб жавоб берган. Демак, бу сўз, сарф-харажатда ҳаддан ошиш, че-гарадан чиқиш маъносини англатадиган исроф сўзидан бир оз фарқли мазмунга эгадир. Мужоҳид раҳимаҳуллоҳ айтади: “Агар инсон бор молини Ҳақ Йўлда, яъни, ўз ўрнига ишлатиб юборса ҳам табзир қилган бўлмайди, аммо бир тангани ноўрин жойга ишлатадиган бўлса, у табзир қилгувчи - ноўрин сочиб-совургувчи кимсадир”.
Алий каррамаллоҳу важҳаҳу айтади: “Сенинг ўзинг учун, аҳли байтинг учун исроф қилмай, ноўрин совурмай ишлатган сарф-харажатинг ва қилган садақаларинг сеникидир, аммо сенинг эл кўрсин, одамлар эшитсин деб сарфлаган нарсанг бўлса, шайтоннинг насибасидир”.
Бир киши жуда кўп хайр-эҳсон қилар эди. Баъзи одамлар бу ишни исрофгарчилик деб ҳисоблашгани учун унга: “Исрофда хайр йўқ”, дейишган эди, у: “Хайрда исроф йўқ”, деб жавоб берди”. (“Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” тафсиридан).
Ояти каримада Ҳақ таоло шайтон ўта кофир эканини, мол-дунёларини табзир қилгувчи - ноўрин сочиб-совургувчи кимсалар эса, ана ўша шайтоннинг оғайнилари эканликларини айтиб огоҳлантиради. Чунки шайтон Оллоҳнинг берган неъматига ношукурлик қилиб, ўзини фақат гуноҳ-маъсиятлар, Ерда бузғунчилик ва одамларни Тўғри Йўлдан оздириш учун ишлатгани каби кимда-ким Оллоҳ таоло унга ато этган мол-мулкини ва обрў-эътиборини Оллоҳ рози бўлмайдиган ишларга сарфласа, у кимса ҳам худди шайтони лаъийн қилган ишни қилган ва худди шайтон каби Оллоҳ таолога ато этган неъматга кўрнамаклик - куфрони неъмат қилган бўлади. (“Тафсири Мунийр”).

28. Агар Сиз Парвардигорингиз томонидан бўладиган Марҳаматдан умидвор ҳолингизда (ҳозир қўлингизда бўлмагани сабабли хайр-эҳсон қилиш имконини топмай), улардан (яъни, қавм-қариндош, мискин ва йўловчиларга хайр-эҳсон қилишдан) юз ўгирадиган бўлсангиз, у ҳолда уларга юмшоқ сўз айтинг!
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ояти каримадаги “Парвардигорингиз томонидан бўладиган Марҳамат”ни кўз тутилаётган ризқ, деб тафсир қилади.
“Тафсири Бағавий”да ривоят қилинишича, ушбу оят саҳобалардан Миҳжаъ, Билол, Суҳайб, Солим ва Хаббоб розияллоҳу анҳум ҳақларида нозил бўлган экан. Улар аҳён-аҳёнда, ўта муҳтож бўлиб қолганларида Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига бирон егулик беришларини сўраб келишар, шундай вақтларда агар Пайғамбар алайҳис-салом уларга берадиган ҳеч нарса топа олмасалар уялганларидан бирон сўз айтмай, юзларини ўгирган ҳолларида жим ўтириб қолар эдилар. Қачонки ушбу ояти карима нозил бўлгач, сўралган вақтларида берадиган нарса топа олмасалар, сўраб келганларга уларни умидвор қиладиган юмшоқ-яхши сўз айтиб, “Оллоҳ таоло бизни ҳам, сизларни ҳам Ўз Фазлидан ризқлантирсин”, деб дуо қиладиган бўлдилар. Сўнгра мазкур одати шарифалари у зотнинг умматларига ҳам суннат бўлиб қолдики, ота-боболаримиздан мерос бўлиб келаётган “Юмшоқ нонинг бўлмаса ҳам, юмшоқ сўзинг бўлсин”, деган насиҳат ўрганаётганимиз ояти кариманинг ўзига хос тафсири бўлиш билан бирга яна Қуръон оятлари ва Пайғамбар алайҳис-салом суннатлари халқимиз ҳаётига нақадар сингиб кетганига равшан бир далил деб билсак, хато қилмаган бўламиз иншооллоҳ.

29. Ва (бахиллик билан) қўлингизни бўйнингизга боғлаб ҳам олманг, (исрофгарчилик қилиш билан) уни бутунлай ёзиб хдм юборманг! Акс ҳолда, маломат ва хасратда ўтириб қолурсиз.
Ушбу ояти карима бахил кимсани кишанбанд бўлгани сабабли қўли бўйнига боғланиб қолган қулга ташбеҳ қилиш билан мўминларни бахиллик иллатидан қайтаргани каби хайр-саховатлар қиладиган кишиларни сахийликда ҳам меъёрни ушлашга, исрофгарчиликка йўл қўймасликка чақиради. Демак, юқоридаги оятларда буюрилганидек, муҳтож инсонларга инфоқ эҳсон қилишда ҳам мўътадил бир меъёрни маҳкам ушлаб, бахиллик ҳам қилмасдан, шу билан баробар исрфгарчиликка ҳам йўл қўймасдан муҳтожларнинг ҳожатларини чиқариш лозимдир. Чунки ўзи бой-беҳожат бўлгани ҳолда муҳтож инсонларга ёрдам кўлини чўзмасдан бахиллик қилган кимса ҳақли равишда таъна-маломатларга дучор бўлганидек, кўлидаги бор нарсасини бериб юбориб, ўзи ва қарамоғидагиларни оч-яланғоч ҳолда қолдирган киши ҳам ҳасрат-надоматда қолиши тайиндир.
Имом Бухорий ва Муслим ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам хайр-садақа қилгувчи киши билан бахил кимсани икки кишига ўхшатиб мисол келтирдилар. У икковига ҳам темирдан бўлган тўн кийдирилган бўлиб, у темир тўнлар икковини ҳам кўлларини кўкрак-бўйинларига ёпиштириб қисиб қўйгандир. Шунда хайр-садақа қилгувчи киши садақа қилгани сари темир тўн тугмалари бирин-кетин ечилиб, ҳатто тўни унинг оёқларига тушиб, босган изларини ўчириб ерда судралиб қолади. Бахил кимса эса, ҳарчанд садақа қилмоқчи бўлади-ю, аммо устидаги темир тўнининг бирон тугмаси ечилмасдан, қисилган қўлларини янада маҳкамроқ қисиб, қимирлай олмасдан тураверади”. (“Тафсири Қуртубий”дан).
Ушбу ояти карима нозил қилинишига қуйидаги воқеа сабаб бўлгани айтилади. Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Бир гўдак бола Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг уйларига келиб: “Ё Расулуллоҳ, онам Сиздан бир кўйлак беришингизни сўрамоқда”, деди. Пайғамбар алайҳис-салом ҳузурларида ўша онда ўзларининг устларидаги кўйлакларидан бошқа бирон кўйлаклик мато йўқ эди, шу сабабдан ҳалиги болага: “Яқин соатларда сен сўраган нарса келиб қолар. Бошқа вақт келгин”, деб қайтариб юбордилар. Бола ҳеч қанча вақт ўтмай яна келди ва: “Онам устингиздаги кўйлакни бўлса ҳам беришингизни сўрамоқда”, деди. Шунда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам уйларига кириб кўйлакларини ечдилар-да, болага бериб юбориб, ўзлари эгниларига киядиган бирон нарса йўқ уйларида қамалиб ўтириб қолдилар.
Бир оздан кейин Билол азон айтиб намозга чақирди. Одамлар Пайғамбар алайҳис-саломни кутиб турдилар, аммо у зот чиқавермадилар. Асҳобларининг кўнглига хавотир тушиб, бир киши хабар олиш учун уйларига кирган эди, у зотнинг кийимсиз ўтирганларини кўрди. Мана шу пайтда ҳар бир ишда иқтисодли бўлишни таълим бергувчи ушбу ояти карима нозил бўлди. (“Маолимут танзил”тафсиридан).

30. Шубҳасиз, Парвардигорингиз Ўзи хоҳлаган кишиларнинг ризқини кенг қилур ва (Ўзи хоҳлаган кишиларнинг ризқини) танг қилур. Албатта У бандаларидан Хабардор ва (уларни) Кўриб тургувчи бўлган Зотдир.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло жамийки мавжудотнинг ризқи рўзи Ёлғиз Унинг Қўлида эканини, бинобарин, кимга кенг, кимга танг ризқ бериш ҳам Унинг Ихтиёридаги иш эканини яна бир бор таъкидлайди. Жаноби Ҳақ Ўзининг Танҳо Раззоқ - ризқ Бергувчи эканини бошқа бир оятда шундай баён қилган: “Ерда ўрмалаган нарса борки, барчасининг ризқи Ёлғиз Оллоҳнинг Зиммасидадир”. (Ҳуд сураси, 6-оят).
Бас, У Ёлғиз Ўзига маълум бўлган Ҳикмат ва Адолат билан айрим бандаларининг ризқини кенг-мўл қилса, айримларининг ризқини тор-танг қилади ва у инсонларнинг ҳаёти дунёдаги ризқларини белгилашда уларнинг мўмин ёки кофир эканликларига боқмайди. Балки гоҳо Ўзи яхши кўрган баъзи бир мўмин бандасининг ризқини - синов-имтиҳон учун - тангу тор қилса, айрим кофир кимсаларнинг ризқини кенг-мўл қилиб қўйиши мумкиндир.
“Албатта У бандаларидан Хабардор ва (уларни) Кўриб тургувчи бўлган Зотдир”.
Яъни, Оллоҳ таоло бандаларининг яширган сирларини ҳам, ошкор қилган нарсаларини ҳам жуда яхши кўриб билиб туради. Албатта, У бандаларининг ўзларига махфий бўлган манфаатларини ҳам Билгувчидир.
Ҳадиси Қудсийда келади: “Албатта Мен мўмин бандаларимдан кимнинг иймони бой-бадавлатлик билан яхши, салоҳиятли бўлишини билурман. Агар Мен уни фақир, камбағал қилиб қўйсам, камбағаллик уни бузади. Мўмин бандаларимдан яна шундай кишилар ҳам борки, унинг иймони фақирлик камбағаллик билан салоҳиятли бўлади. Агар Мен уни бой, бадавлат қилиб қўйсам, бойлик уни бузади. Албатта Мен бандаларимнинг дилларини билганим учун уларнинг ишини Ўзим тадбир қилурман. Албатта Мен Билгувчидирман, Хабардордирман”. (Анас розияллоҳу анҳу ривоят қилган. “Баҳрул улувм”китобидан).
Демак, бой қилгувчи ҳам, камбағал қилгувчи ҳам, ризқни кенг қилгувчи ҳам, танг қилгувчи ҳам Оллоҳ таолонинг Ўзидир. Агар У ҳаммани бой қилиб қўйганида, улар ҳадларидан ошиб туғёнга тушган бўлур эдилар, агар ҳаммани фақир, камбағал қилиб қўйганида, улар қоринлари ғамида ибодат қилишни унутиб, ҳалокатга дучор бўлар эдилар.
Термизий “Зуҳд” китобида ривоят қилган ҳадиси шарифда айтилади: “Етти нарса келиб қолишидан илгари амалларингизни қилиб қолишга шошилинглар. Сизлар фақат унутдириб юборгувчи камбағалликни ёки туғёнга туширгувчи бойликни ёки роҳатингизни бузгувчи касалликни ёки ақлни ўтмаслаштириб қўйгувчи қариликни ёки лаззатларни кесиб қўйгувчи ўлимни ёки ғойибдаги энг ёмон кутилгувчи бўлган дажжолни ёки энг балолик, энг аччиқ Кун бўлмиш Қиёмат Соатини кутмоқдасизлар холос”.
Бас, оқилнинг иши Оллоҳ таолонинг Амрига таслим бўлмоқ, Унинг Ҳукмига рози бўлмоқ, тор-танг вақтда сабр қилмоқ, кенг-мўлчиликда шукр қилмоқ ва имкони борича инфоқ-эҳсон қилмоқдир. (“Танвирул азҳон” китобидан).
“Агар Оллоҳ (барча) бандаларининг ризқларини кенг-мўл қилса, албатта улар Ер юзида зулм-тажовузкорлик қилган бўлур эдилар. Лекин У Зот (бандаларининг ризқу рўзларини) Ўзи хоҳлаганича ўлчов билан туширур. Албатта У бандаларидан Хабардор ва Кўриб тургув-чидир”. (Шўро сураси, 27-оят).

31. (Эй инсонлар), болаларингизни йўқчиликдан қўрқиб ўлдирмангизлар - уларга ҳам, сизларга ҳам Биз Ўзимиз ризқ берурмиз. Уларни ўлдирмоқ, шак-шубҳасиз, катта хатодир.
Жоҳилият замонида айрим мушрик араблар боқа олмасликдан қўрқиб ўз болаларини ўлдиришар, айниқса қиз болаларни ҳеч қандай фойдаси бўлмаган текинхўр, жанг-жадалларга қатнашиб ўлжа олиб келиш ҳам қўлидан келмайди, дейишиб улардан қутулиш учун тириклай кўмишар эди.
Қуръони Карим бундай ваҳшийликдан кескин қайтаради ва болалар-нинг ризқларини оталар бермаслигини, балки буларни ҳам, уларни ҳам Оллоҳ таолонинг Ўзи ризқлантиришини айтади. Яъни, Ҳақ таоло кимга ҳаёт неъматини ато этса, унинг ризқига ҳам Ўзи Кафилдир.
Аммо биз ояти каримадаги ушбу жумлани ўқир эканмиз, унда фақат қадим замонлардаги арабларнинг ваҳшийлик билан ўз болаларини ўлдиришдек қабиҳ одатлари ҳақида айтилибди, деб тушунадиган бўлсак, бу сўзларни бизнинг замонимизга алоқаси йўқ деб ўйласак, у ҳолда ҳеч қачон эскирмайдиган, ҳар бир сўзига то Қиёматга қадар амал қилинадиган Каломуллоҳнинг ҳаққини адо қилмаган, яъни, уни тўғри тушунмаган бўламиз. Чунки Жаноби Ҳақ бу жумлада ўтган замоннинг маълум асрларида яшаб ўтган кимсаларнигина эмас, ҳамма замонлардаги инсонларни ўз болаларини ўлдиришдан қайтармоқда. Эҳтимол айрим кишилар: “Бизнинг тараққиёт ва маданият чўққиларини забт этган давримизда ундай ёввойи жамият сарқитларига ўрин йўқ. Бизнинг инсон ҳуқуқларини тўла ҳимоя қиладиган илғор ва адолатли қонунларимиз бор”, деб ўзларини қуруққа олмоқчи бўлишар. Аммо афсуски, воқеликка хушёр назар ташланса ва ғарб сафсаталари билан хиралашмаган кўз билан қаралса рўбарўмизда тамоман бошқача, ўша ёввойи жоҳил арабларнинг тушларига ҳам кирмаган жирканч манзара намоён бўлади. Яъни, бизнинг мана шу “тараққиёт чўққисига эришган маданиятли” замонамизда “оилани режалаштириш”, “соғлом авлод учун”, деган дабдабали шиорлар остида ҳали ёруғ дунёга келишга улгурмаган чақалоқларни ўлдириш - олдириш ва иложи бўлса оналар бачадонини умуман ҳомиладор бўлиш салоҳиятидан маҳрум қилиш каби ваҳшийликлар қарийб одат тусига кириб бораётгани кўзга ташланади.
Энг ажабланарлиси, балки энг ачинарлиси, бундай аҳвол асосан мусулмон ўлкаларда авж олдирилаётганини кўрамиз. Ғайридинларнинг ҳар бир фарзанд кўришлари байрам ва ҳукумат томонидан турли мукофот, имтиёзлар берилишига сазовор бўлган воқеа ҳисоблангани ҳолда мусулмонларнинг серфарзанд бўлиши айб саналиб, ўша ғайридинлар томонидан “одамийлик ёрдами” сифатида юборилган доривоситалар орқали энди дунёга келадиган болаларни ҳали ҳомила ҳолида олдириб ташлашга тарғиб қилиниши - қирилиши маданиятга кирадими ё тараққиёт белгисими ёки кўпайиб кетаётган мусулмонларнинг уруғини қуритиш деб баҳоланадими?!
Назари ожизимизда, айни масалада бегоналар қўли борлиги очиқ кўриниб турган бўлса-да, аслида ўзимиз айбдордирмиз. Чунки биз мусулмонлар бегоналарга эргашиб, улардан тараққиёт сирларини ўрганамиз деб юриб, қўлимиздаги Китобимиздан, ундаги “Болаларингизни ўлдирмангиз”, деган Илоҳий хитобдан бехабар қолдик ва натижада Дўстнинг Амрини адо қилмаганимиз учун душманлар қўлида кўғирчоққа айландик - улар бизни ўз қўлимиз билан наслимизни қиришга ўргатдилар!
Тўғри, Шариати Исломийя агар ҳомила она ҳалокатига сабаб бўлиши аниқ исботланса, уни олдиришга рухсат беради. Аммо бундай хатар бўлмаган вақтда ҳар қандай баҳона билан, жумладан: “боқишга кучим етмайди”, деган ўй билан ҳомилани олдирган ота-онани ўз боласининг қотили деб ҳисоблайди. Ҳатто фақат ҳомила бўлиб қолишининг олдини олиш учун азл қилишдан - манийни ўз жойига тўкмаслиқцан ҳам қайтарилгани ҳақида ривоятлар бор.
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан бу ҳақда сўралганида: “Азл қилиш (пайдо бўлиш эҳтимоли бор ҳомилани) пинҳона кўмишдир”, деб жавоб қилганлар. (Муслим ривояти).
“Саҳиҳайн”да Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қи-линди: “Мен: “Ё Расулуллоҳ, энг катта гуноҳ қайси?” деб сўраган эдим, “Яратганнинг тенги бор деб эътиқод қилишинг”, дедилар. “Кейин қайси?” дедим. “Сен билан бирга овқат ейишидан қўрқиб ўз болангни ўлдиришинг”, дедилар. “Кейин қайси?” дедим. “Қўшнинг ҳалоли билан зино қилишинг”, дедилар”.

32. Зинога яқинлаша кўрманглар! Чунки бу бузуқлик ва энг ёмон йўлдир.
Муҳтарам ўқувчи эътибор берган бўлса, Оллоҳ таоло бу ўринда мўмин-мусулмонларни бузуқликдан қайтарар экан, уларга: «Зино қилманглар», деб эмас, балки: «Зинога яқинлаша кўрманглар!» деб буюрди. Демак, Оллоҳдан қўрқадиган инсон зинога - фаҳшга олиб борадиган ҳар қандай ишлардан қаттиқ хазар қилиш лозим экан.
Бу ҳақда бошқа бир оятда ҳам айтилган: “Бузуқ ишларнинг ошкорасига ҳам, махфийсига ҳам яқинлашмангиз!” (Анъом сураси, 151-оят).
Яъни, Ислом ҳар бир мусулмондан тўла маънода тоза, покдоман инсон бўлишини талаб қилади. Бас, мусулмоннинг зоҳири - бошқаларга кўриниб турадиган иш-амаллари ҳам, ботини - қалби ҳам пок ва беғубор бўлиши керак. У одамлар гувоҳ бўладиган гуноҳлардан, бузуқ ишлардан ҳам, Оллоҳдан ўзга ҳеч ким гувоҳ бўлмайдиган пинҳона гуноҳлардан ҳам олис бўлишга буюрилгандир.
“Маолимут-танзил” тафсирида ривоят қилинишича, жоҳилият замонида мушрик араблар ошкора зинокорликни қоралар эдилар-у, аммо яширинча бузуқлик қилишни зиёни йўқ, деб даъво қилардилар. Бас, Оллоҳ таоло ушбу оятда зинонинг ошкорасини ҳам, пинҳонасини ҳам ҳаром қилди.
Заҳҳок раҳматуллоҳи алайҳ: “Ояти каримада айтилган ошкора бузуқликдан мурод ичкиликбозлик, пинҳона бузуқлик эса зинокорлик”, деб тафсир қилади.
Демак, бузуқлик - гуноҳнинг ҳар қандай тури ҳаром қилингандир. Зотан, поклик Дини бўлмиш Ислом ҳар бир инсонни ҳам жисман ва ҳам маънан покликка буюриш билан ўша инсонлар яшайдиган жамиятни покиза жамият бўлишини таъминлайди. Бу эса ҳамма замонлар учун ва хусусан, бузуқликлар авж олган, шаҳвоният тарғиботининг кўз кўриб, қулоқ эшитмаган турли воситалари кенг тарқалган, пок инсоний ҳаёт кечиришни истаган инсонлар ғариб бўлиб қолган ҳозирги давр учун ўта долзарб масъаладир.
Ояти каримада зинокорлик - бузуқлик ва энг ёмон йўл экани алоҳида таъкидланди. Чунки у дўзах йўлидир. Зинокорлик бузуқлик эканлиги, у аввало ўша зино қилгувчи кимсани бузиб ҳайвонлик даражасига тушириб қўяди, сўнгра у оилани бузиб вайрон қилади, сўнгра у бутун жамиятни бузиб хароб қилади. Чунки у насл-насаблар аралашиб кетишига - ким кимнинг авлоди эканлиги маълум бўлмасдан, жамиятда ҳаромилар кўпайишига, номуслар топталишига, бедаво касалликлар кўпайиб кетишига ва ризқ-рўздан барака кўтарилиб, оқибатда хор-зор ва шарманда бўлишга олиб боради.
Саҳобийлардан бири (Оллоҳ уларнинг барчаларидан рози бўлгай), айтади: “Зинодан узоқ бўлинглар. Чунки зинода олтита “хислат” бўлиб, улардан учтаси дунёда, учтаси Охиратдадир. Дунёдаги зинонинг уч “хислати”дан биринчиси, ризқнинг камайиб кетиши бўлиб, зинокорнинг топганидан хайр-барака кетади ва у маҳрум кимсага айланади, иккинчиси, у бедаво дардларга йўлиқиб, умри қисқариб кетади, учинчиси, одамлар қалбида жирканч кимсага айланади, чунки унинг юзидан нур кетади. Охиратдаги уч хислат эса, зинокор Парвардигорнинг ғазабига дучор бўлиши, ҳисоб-китоби қаттиқ бўлиши ва унинг албатта дўзахга киришидир”. (“Танвирул-азҳон ” тафсиридан).

33. Оллоҳ (ўлдиришни) ҳаром қилган жонни (яъни, қатл этилишга мустаҳиқ бўлмаган жонни ноҳақ) ўлдирмангиз, магар ҳақ (Шаръий қонун) билангина (ўлдиришларингиз мумкиндир). Кимки мазлум бўлган ҳолида (яъни, ноҳақ) ўлдирилса, биз унинг эгаси - вориси учун (қасос олишга) салтанат-ҳуқуқ бергандирмиз. Бас, у (қотилни) ўлдиришда ҳаддан ошмасин (яъни, қотилнинг ўрнига бошқа бировни ўлдирмасин ё бир кишининг муқобилига икки кишини ўлдирмасин ёки қотилни ўлдиришда унинг қулоқ-бурнини кесмасин)! Зеро, у (Оллоҳтомонидан қотилнинг устига) ғолиб қилинган зотдир.
Ояти каримада Ҳақтаоло бирон инсонни - у инсон мусулмон бўладими ёки мусулмонлар билан урушмаслик ҳақида иттифоқ қилган ғайридин бўладими - ноҳақ ўлдиришни қатъий ҳаром қилди. Фақат уч ҳолатдагина уни қатл қилиш дуруст бўлади. Бу ҳакда имом Бухорий, Муслим ва бошқа муҳаддислар Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ла илаҳа иллаллоҳ, Муҳаммадун Расулуллоҳ,” деб гувоҳлик берадиган мусулмоннинг қонини тўкиш ҳалол бўлмас, магар уч ишдан бирини қилса ҳалолдир - оила қурган эркак ёки аёл зинокорлик қилса; бирон жонни ноҳа қўлдирса; Динни тарк этиб, мусулмон жамоатидан ажраладиган бўлса унинг қони ҳалолдир”, дедилар. Яна бир ҳадисда: “Ким зиммийлардан (яъни, мусулмон жамият фуқаролари бўлган ғайридинлардан) бирон кишини (ноҳақ) ўлдирса, ундай кимса жаннатнинг ҳидини ҳам топа олмайди. Ҳолбуки жаннат ҳиди етмиш йиллик масофадан келиб туради”, дейилган. (Абу Довуд ривояти).
Демак, Шариати Исломийя ҳар бир инсоннинг ҳаётини ҳимоя қилади ва агар бирор кимса ҳадисда эслатилган жиноятлардан биронтасини содир қилган ҳолатда ҳам, агар унинг жинояти аниқ исботлансагина ўлим жазосига ҳукм қилинади ва фақат Шариат маҳкамасининг ҳукми билангина бу жазо ижро қилинади.
Ўрганаётганимиз ушбу ояти кариманинг энг гўзал тафсири мана бу оятлардир: “Эй мўминлар, сизларга ўлдирилган кишилар учун - озод киши муқобилига озод кишидан, қул учун қулдан, аёл киши учун аёлдан - қасос олиш фарз қилинди. Энди кимга биродари томонидан бир оз афв қилинса (яъни, қотилдан қасос олиш ўрнига товон олишга рози бўлинса), у ҳолда яхшилик билан бўйинсуниш ва унга чиройли суратда (товон) тўлаш лозимдир. Бу (ҳукм) Парвардигорингиз томонидан (берилган) енгиллик ва раҳм-шафқатдир. Бас, кимки шундан кейин ҳаддан ошса (масалан, товон тўлангандан кейин ҳам қотилни ўлдирса), унинг учун аламли азоб бордир. Сизлар учун қасосда ҳаёт бор, эй аҳли донишлар! Шояд (жиноятлардан) сақлансангизлар”. (Бақара сураси, 178-179-оятлар).
Ушбу икки оятда буюрилган мавзу жамиятда ижтимоий адолат қарор топишининг муҳим омилларидан биридир. Бу ўринда яхши билиб олишимиз керакки, ояти каримада албатта қасос олиш фарз қилинди дейилмаяпти, балки фақат қотилдан қасос олиш фарз қилинди дейилмоқда. Яъни, агар биров ўлдирилган бўлса то унинг қотили аниқ топилиб, ҳеч рад қилиб бўлмайдиган далиллар билан жинояти бўйнига қўйилмагунича қасос олишга шошилманглар дейилмоқда. Қотил топилиб, унинг жинояти аниқ исботланганидан кейин ҳам дарҳол ўлим жазоси қўлланилмайди, балки, бу ҳолда ўлдирилган инсоннинг эгаларига ихтиёр берилади. Улар уч нарсадан бирини танлашлари мумкин. Биринчиси, қасос олишни, яъни қотилни ўлдиришни талаб қилишлари мумкин ва бу ҳолда қотил ўлимга ҳукм қилинади. Яна аниқ билиб олишимиз керакки, оятдаги касос олиш ҳукми ҳаргиз ўлик эгалари ўзларича қотилни топиб, қасос олаверадилар, дегани эмас, балки бу фақат маҳкамаларнинг иши бўлиб, қотилни аниқлаш, унинг шахсини ўрганиш, яъни у соғми, носоғми, нима сабабдан бу қилмишга қўл урди - билибми, билмайми, агар билган ҳолда шу жиноятни қилган бўлса, уни ихтиёрий равишда қилдими ёки қандайдир сабаб билан шунга мажбур бўлдими, каби кўпдан-кўп сўроқ-саволлардан кейин, маҳкама бу ишни қасддан қилинган қотиллик деган қатъий қарорга келганидан кейин, агар ўлдирилган кимсанинг эгалари қотилга ўлим жазосини талаб қилишса, шундагина унга ўлим жазоси берилиб - қасос олинади. Аммо жабрланувчи тараф, айтиб ўтганимиздек, жазонинг бошқа турини ҳам талаб қилишлари мумкинки, у товон тўлаш жазосидир. Оят давомида шу ҳақда айтилди:
Энди кимга биродари томонидан бир оз афв қилинса (яъни, қотилдан қасос олиш ўрнига товон олишга рози бўлинса), у ҳолда яхшилик билан бўйинсуниш ва унга чиройли суратда (товон) тўлаш лозимдир.
Яъни, қотилнинг ўлдирилмасдан товон тўлашига рози бўлган тараф қўполлик қилмай, қўрқитмай кутиши, қотил тарафи эса чўзмасдан, хиёнат қилмасдан товонни тўлаши лозимдир.
Шариати Исломияда бир инсон учун тўланадиган товон миқдори юзта туя деб белгиланган. Аммо жабрланувчи тараф ундан озроғига рози бўлсалар ҳам ихтиёрлари бор. Энди қотилдан қасос олиш ёки унинг товон тўлашига рози бўлиш ихтиёри Оллоҳ таоло томонидан Ислом умматига берилган енгиллик экан. Чунки яҳудларда фақат қасосга буюрилган бўлса, насронийлар фақат афв қилишга буюрадилар.
Яна Шариатимизда жабрланувчи тараф учун қасос олиш ё товон тўла-тишдан ташқари учинчи ихтиёр ҳам борки, у афв қилиб кечиб юбориш ихтиёридир. Яъни, улар агар хоҳласалар қотилдан қасос ҳам олмай, товон ҳам олмай уни кечириб юборишлари мумкин. Жаноби Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам мана шу масъала кўтарилганида аввало жабрланувчи тарафни қотилни кечириб юборишга даъват қилар эдилар. Агар улар буни хоҳламасалар, у ҳолда товон олишга чақирар эдилар. Агар улар буни ҳам истамасалар қасосга, яъни қотилни қатл қилишга буюрар эдилар.
“Сизлар учун қасосда ҳаёт бор, эй аҳли донишлар!” Ушбу жумла Қуръоннинг тенгсиз фасоҳатли, балоғатли Калом эканига яна бир очиқ далилдир.
Тил ва адабиёт билимдонлари ушбу жумла таҳқиқотига бағишланган асарлар ёзганлар ва маънони бу тарзда ифодалаш инсон зотининг қўлидан келмаслигини тан олганлар. Дарҳақиқат, дафъатан жумла маъноси тушунарсиздек туюлади. Ахир қасос ўлдириш деганику, унда ҳаёт нима қилади, деган хаёл келади. Аммо сал ўзимизнии босиб олганимиздан кейин “Қасосда ҳаёт” борлигига бутун вужудимиз билан қойил бўламиз ва бу Илоҳий жумла нақадар қисқа бўлса, шу қадар пурмаъно эканини тан оламиз. Яъни, иккигина сўздан иборат бўлган жумланинг маъноси энг камида мана бундай бўлади: Биргина қасос олиш ҳақидаги хукм жуда кўп қотил ва мақтул (ўлдирилувчи) бўлиши мумкин бўлган кишиларнинг ҳаётлари сақланишига сабаб бўлади. Бошқача айтганда, ҳар қандай киши қасос олинишини ўйлаб ўзини қотиллик қилишдан тияди. Демак, қотилдан қасос олиш ҳукми борлиги сабабли жуда кўп қотил ва мақтул (ўлдирилувчи) бўлиши мумкин бўлган кишиларнинг ҳаёти сақланиб қолади. Бундан ташқари фақат қотилдангина қасос олиш ҳукми бир одам учун кўпчиликдан қасос олишдан ёки қотил экани тўла аниқланмаган одамни қатл қилишдан ҳам қайтаради.
Ажабо, оятни ўқиганимизда сўз қатл, қотил, мақтул ҳақида бораётганини тушунамиз, аммо ояти карима лафзида бу сўзларнинг - одамнинг этини жунжиктириб юборадиган бу сўзларнинг биронтаси йўқ. Ҳолбуки, дунёдаги энг бой тил бўлган араб тилининг билимдонлари ҳам юқоридаги мазкур бўлган маънони “қатл қатлни қайтаради”, деб ифодалар эканлар. Мана шу икки ифодани бир-бирига солиштириб кўрилса “Қатл қатлни қайтаради” ибораси билан “Қасосда ҳаёт бор” ибораси ўртасидаги фарқ роппа-роса ер билан осмонча келади. Яъни, бири ернинг гапи, иккинчиси эса осмондан тушган гап экани шундай кўриниб туради. Лекин ҳаммага эмас, фақат ақл эгаларига! Шунинг учун ҳам ояти каримада “Эй аҳли донишлар”, деб ақл эгаларига хитоб қилинди.

34. Етимнинг молига то у вояга етгунича фақат энг чиройли йўл билангина яқинлашингиз! Ва аҳдга вафо қилинглар! Зеро, аҳд-паймон (Қиёмат Куни) масъул бўлинадиган ишдир.
“Етимнинг молига то у вояга етгунича фақат энг чиройли йўл билангина яқинлашингиз”.
Бу хитоб отасиз қолган етимларни ўз қарамоғига олган кишиларга қаратилган. Ҳақ таоло уларга қўл остларидаги етимларга раҳм-шафқат билан муомала қилишни ва агар у етимларга оталаридан мерос - мол қолган қолган бўлса у омонатга хиёнат қилмай то етимлар вояга етгунича авайлаб-асраб, имкон бўлса тижорат қилиб кўпайтириб ўз эгаларига топширишни буюриш билан ҳимоячисиз қолган етимларнинг Ҳомийси - Ҳимоячиси Ўзи эканини таъкидлайди.
Бу мавзу ҳақида кейинроқ, Мадинада нозил бўлган Бақара ва Нисо сураларида янада батафсилроқ айтилди: “(Вояга етганларидан кейин кўл остингиздаги) етимларга молларини берингиз ва (етимларнинг сизлар учун) нопок бўлган (молларини ўзингизнинг ҳаққингиз бўлган) пок нарсага алмаштириб олмангиз! Ва уларнинг молларини ўзингизнинг молингизга қўшиб емангиз! Зеро, бу катта гуноҳ бўлган ишдир.” (Нисо сураси, 2-оят).
Шариати Исломийяда, етимлар, дейилганида отаси ҳам, бобоси ҳам вафот қилган, балоғат ёшига етмаган ёш болалар назарда тутилади. Отаси, бобоси ўлиб, ота тарбиясига муҳтож бўлиб қолган етимларни то вояга етгунларича қариндошлари ёки бегоналар ўз тарбияларига оладилар. Агар етимнинг мерос олган моли бўлса, у васий бўлган киши кўлида омонат бўлиб туради. То бола вояга етгунича васий етимнинг озиқ-овқати, кийим кечаги каби эҳтиёжларига ўша омонат молдан ишлатаверади. Агар васий бўлган кишинингўзи ҳам камбағал бўлса етимнинг молидан эҳтиёжига яраша ўзи учун ҳам ишлатиши ҳалолдир. Бу ҳақда қуйида келадиган оятларда зикр қилинади: “(Етимни оталиққа олган) киши агар бой бўлса (етимнинг молидан) парҳез қилсин, камбағал бўлса, яхшилик билан (яъни, қилган хизматига ярашга) олиб есин”. (Нисо сураси, 6-оят).
Ушбу ояти каримада етимларни оталиққа олган кишилар уларга мерос қолган молларидан сарфлашлари жоиз эканлиги айтилиб, сўнгра улар вояга етганларидан кейин эса ортган молларини ўзларига қайтариб бе-ришлари лозимлиги буюрилади. Имом Абу Ҳанифа розияллоҳу анҳу: “Агар етимнинг ақли ҳуши жойида бўлса, унинг моли балоғат ёшига етиши, яъни, ўн икки ёшга тўлиши билан ўзига қайтариб берилса бўлади, аммо фойда-зиённинг фарқига бормайдиган даражада бўлса, у йигирма беш ёшга киргунича молини ўзига қайтариб бермасдан туриш мумкин, ундан кейин унинг молини ушлаб туриш ҳаром”, деган.
“Ва (етимларнинг сизлар учун) нопок бўлган (молларини ўзингизнинг ҳаққингиз бўлган) пок нарсага алмаштириб олмангиз!”
Яъни, масалан етимнинг семиз қўйлари бўлса, оталиққа олган киши уларни ўзига қарашли ориқ қўйларга бошма-бош деб алмаштириб олиши ҳаромдир.
“Ва уларнинг молларини ўзингизнинг молингизга қўшиб олмангиз! Зеро, бу катта гуноҳ бўлган ишдир”.
Ушбу жумладан етимнинг молини ўзлаштириб олиш ҳаром ва катта гуноҳ экани маълум бўлади. Бу ҳақда Бақара сураси, 220-оятда ҳам баён қилинган: “Яна Сиздан етимларнинг (моллари) ҳақида сўрайдилар. Айтинг: «Уларни ислоҳ қилиш яхшидир. Агар (молларингизни) уларнинг (моллари) билан қўшиб юборсангиз (зарари йўқ). Зеро, улар биродарларингиздир. Оллоҳ ким бузғунчи, ким ўнгловчи - ислоҳ қилувчи эканини билади. Агар истаса, сизларни машаққатга солган бўлур эди. Албатта Оллоҳ Кудрат ва Ҳикмат Эгасидир.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Қачонки “Етимнинг молига то у вояга етгунича фақат энг чиройли йўл билангина яқинлашингиз!” (Анъом сураси, 152-оят). Етимларнинг молларини зулм йўли билан ейдиган кимсалар ҳеч шак-шубҳасиз, қоринларига оловни еган бўлурлар. Ва албатта дўзахга киражаклар! (Нисо сураси, 10-оят) оятлари нозил бўлгач, саҳобалардан қарамоғида етим болалар бўлган кишилар дарҳол уйларига қайтиб, етимларининг оби-овқатларини ўзлариникидан ажратиб алоҳида қилиб қўйдилар. Етимнинг таомидан бирон нарса ортиб қолса уни ҳеч ким емай, то уни ўзи егунича ёки айниб қолгунча тураверадиган бўлди ва бу ноқулайликлардан қийналган саҳобалар Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурига келиб арзи ҳол қилганларида, Оллоҳ таоло Ўзининг етимлар ва уларни қўлларидаги мерос молларига муносабат хусусидаги Фармонини нозил қилди. Ушбу жумлада Ҳақ таоло мусулмонларга етим-есирларни оталиққа олишни буюради. Бу оят уларнинг ота-оналаридан мерос бўлиб қолган молларига қандай муносабатда бўлиш лозимлиги ҳақидадир. Мусулмонлар ўз оталиқларидаги етимлар молларини қандай сарф қилаётганларига кўз-қулоқ бўлиб туришларини Қуръон «ислоҳ» деб атаб, шундай қилишга буюради ва уларнинг молларини ўз молларига қўшиб ишла-тишларига ҳам рухсат беради. Фақат бу иш билан етимларнинг манфаатини кўзлаганларни ҳам, ўз фойдаларини ўйлаганларни ҳам, Оллоҳ, албатта билиши таъкидланади. Шунингдек, Оллоҳ истаса мусулмонлар-ни бундай қулайликлардан маҳрум қилган бўлиши мумкин эканлиги уқтирилади”.
“Етимларнинг молларини ноҳақ ейдиган кимсалар ҳеч шак-шубҳасиз, қоринларига оловни еган бўлурлар. Ва албатта дўзахга киражаклар!” (Нисо сураси, 10-оят).
Ушбу ҳадиси шариф мазкур оятнинг энг аниқ тафсиридир: Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам дедилар: “Мени сайр қилдирилган кечада (яъни, Меърож кечасида) менга дўзах ҳам кўрсатилди. У жойда шундай одамларни кўрдимки, уларнинг лаблари туянинг лабига ўхшар эди. Уларга вакил қилинган фаришталар уларнинг лабларини очиб, оғизларига олов харсангларни отар эдилар. У олов-тошлар уларнинг остларидан чиқиб кетар эди. Уларнинг дод-войларига чидаб бўлмас эди. Мен Жаброилдан: “Булар кимлар”, деб сўраганимда у: “Булар етимларнинг молларини ноҳақ еган кимсалар”, деб жавоб қилди”.
“Ва аҳдга вафо қилинглар! Зеро аҳд паймон (Қиёмат Кунида) масъул бўлинадиган ишдир”.
Аҳдга вафо қилиш вожиб эканлиги ҳақида бошқа оятларда ҳам қайта-қайта айтилган: “Аҳд-паймон берган вақтларингизда, Оллоҳга берган аҳдингизга вафо қилингиз! Оллоҳни кафил қилиб ичган қасамларингизни (Оллоҳ номини зикр этиш билан) мустаҳкам қилганингиздан кейин бузмангиз! Албатта Оллоҳ қилаётган ишларингизни билур”. (Наҳл сураси, 91-оят).
Шунингдек, Ҳақ таоло яхшилик нима экани, яхши инсон - чин мусулмон қандай сифатларга эга бўлиши кераклиги баён қилинган бир оятда “(Мўминлар) аҳдлашганларида аҳдларига вафо қилгувчилар”, деб хабар берган. (Бақара сураси 177-оят).
Дарҳақиқат, яхши одам Оллоҳ таолога берган бандалик аҳдига ҳам, Расулуллоҳга берган умматлик аҳдига ҳам, мусулмонларга берган биродарлик аҳдига ҳам вафо қилади. Аҳдга вафосизлик мунофиқлик аломатларидандирки, мусулмон инсон бирон бир сифатда мунофиққа ўхшаб қолишдан ҳазар қилади.

35. (Ўрталарингиздаги олди-берди, савдо-сотиқдан бирон нарсани) ўлчаган вақгларингизда ўлчовни тўла-тўкис қилинглар ва тўғри тарози билан тортинглар! Мана шу энг яхши ва чиройли ечим - ҳукмдир.
Бу ҳукм одамлар ўртасида бўладиган савдо-сотиқ муомалаларида адолат барқарор бўлиши вожиб эканини билдиради. Яъни, сотувчи ҳам тарози-ўлчовдан уриб қолмасдан тўла қилиб тортиб - ўлчаб бериши керак, харидор ҳам сотиб олган нарсанинг ҳаққини тўла қилиб тўлаши керак. Агар улардан бири қасддан эмас, билмаган ҳолида ўлчаш ёки тортишда иккинчи тарафга катта зиён етказмайдиган даражада хато қиладиган бўлса, бу кечиримли ҳолатдир. Чунки инсон ҳар доим ҳам бехато олди-сотди қилишга қодир эмаслиги Яратганга аён ва У Зот бандасини тоқатидан ташқари нарсага буюрмайди.
Аммо бировнинг ҳаққидан уриб қолиш учун ўлчов ва тарозида одамларни алдайдиганлар эса ўзларини ҳалокатга гирифтор қилгувчи кимсалардир: “(Ўлчов ва тарозидан) уриб қолгувчи кимсаларга ҳалокат бўлгай! Улар одамлардан (бирон нарсани) ўлчаб олган вақтларида тўла қилиб оладиган, уларга ўлчаб ёки тортиб берган вақтларида эса кам қилиб берадиган кимсалардир. Улар ўзларининг улуг бир Кунда - барча одамлар бутун оламлар Парвардигори ҳузурида тик туриб (ҳисоб-китоб берадиган Қиёмат) Кунида қайта тирилгувчи эканликларини ўйламайдиларми?!” (Мутаффифун сураси, 1-6-оятлар).
Хабарларда айтилишича, бировнинг ҳаққидан ҳазар қилмайдиган бундай кимсалар ўз қилмишлари билан ҳеч қачон бой-бадавлат бўлиб кетмайдилар, аксинча ўзларининг ризқларини қиядилар.
Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Қайси қавмда хиёнаткорлик зоҳир - ғолиб бўлса, Оллоҳ таоло уларнинг қалбларига кўркув солиб қўюр; қайси қавмда зино ёйилса, улар орасида ўлим кўпаюр; қайси қавмда ўлчов, тарозидан уриб қолиш ёйилса, улардан ризқузилиб қолур; қайси қавм ноҳақ ҳукм чиқаришга одатланса, улар орасида қон тўкишлар кўпаюр; қайси қавм аҳдни бузадиган бўлса, Оллоҳ таоло уларнинг устига душманни султон қилиб қўюр.”
Ибн Аббоснингяна шундай сўзи бор: “Эй ажамлар жамоаси, сизларга икки иш берилди. (Билингларки), сизлардан аввал ўтганлар ўша икки иш билан ҳалок бўлганлар. Улар ўлчов ва тарозидир”.
Термизий, Ибн Можжа ва Аҳмад Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилган ҳадиси шарифда айтилишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига тожир - савдогарлар келганлари-да у зот айтдилар: “Эй тожирлар жамоаси, албатта Оллоҳ таоло Қиёмат Кунида сизлардан ростгўй бўлган, қавм-қариндоши билан борди-келди қилган ва омонатни адо қилган (яъни, олди-сотдида одамларнинг ҳақларини емаган) кишилардан бошқаларни фожир - фисқу фужур қилгувчи итоатсиз кимсалар қаторида тирилтиради”, дедилар. (“Танвийрул азҳон” тафсиридан).

36. (Эй инсон), ўзинг аниқ билмаган нарсага эргашиб кетавермагин! Чунки қулоқ, кўз, дил - буларнинг барчаси тўғрисида (ҳар бир инсон) масъул бўлур (яъни, тинглаган, қараган ва ишонган ҳар бир нарсаси учун киши Қиёмат Кунида жавоб беради).
Ояти карима мазмунини муфассирлар турлича тафсир қилганлар: Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Эй инсон, сен фақат ўз кўзларинг билан кўрган, ўз қулоғинг билан эшитган ва қалбинг билан англаб етган нарсагагина гувоҳлик бергин”. Қатода айтади: “Эй инсон, сен ҳаргиз кўрмаган нарсангни кўрдим демагин, эшитмаган нарсангни эшитдим демагин, билмаган нарсангни билдим демагин”.
Мужоҳид айтади: “Бирон кимсага аниқ билмасдан туриб гумон билан туҳмат тошини отмагин!”
Қутайбий айтади: “Эй инсон, сен ҳаргиз тахмин ва гумон бўлган нарсани сўзламагин!”
Уламоларнинг зоҳири турлича, аммо мазмуни бир бирини инкор қилмайдиган, балки бири иккинчисини тўлдирадиган бу сўзлари бизга ояти карима маъносини яхшироқ англашимизда ёрдам беради. Демак, ушбу ояти каримада Ҳақ таоло бизни турли афсоналарга, асоссиз бидъат ва хурофотларга эргашиб кетишдан қайтаради. Бу ҳақда бошқа бир оятда ҳам айтилгандир: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), агар Сиз Ер юзидаги кимсаларнинг кўпларига итоат қиладиган бўлсангиз, улар Сизни Оллоҳнинг Йўлидан оздирурлар. (Зотан) улар фақат (ўзларича ҳақ деб ўйлаган) гумонларигагина эргашурлар ва улар фақат (ўзларини ҳам, ўзгаларни ҳам) алдайдилар, холос”. (Анъом сураси, 116-оят).
Ояти каримада Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилинган бўлса-да, бу Сўз ёлғиз у зотнинг ўзларига эмас, балки барча мўминларга тааллуқлидир.
“Ер юзидаги кимсаларнинг кўплари”дан мурод эса кофир кимсалардир. Чунки бошқа оятларда ер юзида ҳар доим кофирларнинг саноғи мўминлардан кўп бўлиши ҳақида хабар берилган: ‘Тарчи Сиз (барча одамларнинг иймон келтиришларини) жуда истасангиз-да, одамларнинг кўплари мўмин бўлмайдилар.” (Юсуф сураси, 103-оят).
Ушбу оятда Ҳақ таоло Пайғамбар алайҳис-саломни ва у зотнинг барча умматларини кофирларга итоат қилмасликка буюради ва акс ҳолда улар мўминларни Оллоҳнинг Йўлидан оздиришлари аниқ эканини айтиб огоҳлантиради.
Чунки кофирлар ўзлари Тўғри Йўлдан озган ва ўзгаларни ҳам Тўғри Йўлдан оздирадиган қавмдирлар. Бунга сабаб, улар айтадиган сўзларида, чиқарадиган хукмларида ва умуман ҳаётларида Оллоҳ таоло томонидан нозил бўлган Сўзга асосланмай, Оллоҳ буюрган Йўлга юрмай фақат ўзларича тўғри деб тахмин қилган тамоман асоссиз гумонларгагина эргашадилар. Улар Оллоҳ таолони Танҳо Маъбуд деб билмай, Унинг шериклари бор деб эътиқод қиладилар, пайғамбарларни инкор қиладилар, шариат ҳукмларини тан олмай, ҳаром ўлган ҳайвон, қон, ароқ каби нажас нарсаларни ҳалол деб биладилар. Хуллас, кофирлар мана шу ва шунга ўхшаган тахмин ва гумонларга қул бўлиб яшайдилар ва бу билан ўзлари ҳам алданадилар, уларга итоат қилиб эргашганларни ҳам алдайдилар. Бас, Оллоҳ таолони Танҳо Маъбуди Барҳақ деб эътиқод қилиб, Унинг Расули Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга иймон келтирган мўмин-мусулмонлар ундай динсиз, йўлсиз кимсаларга итоат этишлари мутлақо дуруст эмасдир.
“Чунки қулоқ, кўз, дил буларнинг барчаси тўғрисида (ҳар бир инсон) масъул бўлур”.
Ушбу жумланинг икки тафсири бор. Улардан бири, таржимада қавс ичида ишора қилганимиздек, ҳар бир инсон Қиёмат Кунида унга Оллоҳ таоло томонидан омонат қилиб берилган қулоғини қандай сўзларни эшитиш учун ишлатгани, кўзини қандай нарсаларга қаратгани ва қалбини нималар билан банд қилгани ҳақида сўроқ-савол қилинади, деган тафсир бўлса, яна бири, мазкур аъзоларнинг ўзлари сўроқ-савол қилиниб, Оллоҳ таоло уларга тил-забон ато этиб, эгалари бўлган инсонга қарши гувоҳликка ўтадилар, деган тафсирдир. Инсоннинг баданидаги аъзолари Қиёмат Кунида унга қарши гувоҳ бўлишлари ҳақида бошқа оятларда ҳам айтилгандир: “Бу Кун Биз уларнинг оғизларини муҳрлаб қўюрмиз. Ва Бизга уларнинг қилиб ўтган ишлари ҳақида уларнинг қўллари сўзлар ва оёқлари гувоҳлик берур”. (Ёсин сураси, 65-оят). “Энди қачонки улар (дўзахга) келишгач, (улардан ҳаёти дунёда қилиб ўтган куфру исёнлари ҳақида сўралади, лекин улар ўз қилмишларидан тонишга уринадилар. Шунда) уларнинг қулоқлари, кўзлари ва терилари улар қилиб ўтган нарсалари ҳақида ўзларига қарши гувоҳлик беради”. (Фуссилат сураси, 20-оят).

37. Ва Ер юзида кибр-ҳаво билан юрмагин! Чунки сен (оёқларинг билан) ҳаргиз Ерни тешиб (унинг тубига) кетолмайсан ва ҳеч қачон бўйи бастда тоғларга етолмайсан. (Бас, бу қадар ожиз экансан, нечун кибру ҳаво қилурсан?!)
Яъни, эй инсон, Ерда юрганингда зўравон муштумзўрлар каби кибр-ҳаво билан гердайиб-кеккайиб юрмагин! Чунки сен оёқларинг билан қанча тепкиласанг ҳам ҳаргиз Ерни тешиб юбора олмайсан - ожизлик қиласан, ўзингни қанчалар баланд олиб, мутакаббирлик қилмагин, бошингни осмонга кўтармагин, бўйи бастда тоғларга етолмайсан - кўлинг шу қадар қисқа, бас, ўз ҳолингга ярашадиган ишни қил, товозуъ ҳокисорлик билан қадам босгин, зотан, “Раҳмоннинг (суюкли) бандалари Ерда тавозуъ билан юрадиган, жоҳил кимсалар уларга (бемаъни) хитоблар қилган вақтида ҳам «Омон бўлинглар», деб жавоб қиладиган кишилардир”. (Фурқон сураси, 63-оят). Ҳақ таоло бандаларини кибру ҳаво билан юришдан қайтарган оятлар бошқа сураларда ҳам келади: “Одамлардан (мутакаббирлик билан) юзингни ўгирмагин ва Ерда кибру ҳаво билан юрмагин. Чунки Оллоҳ барча кибр-ҳаволи, мақтанчоқ кимсаларни суймас. Юрганингда ўртача юргин ва овозингни паст қилгин. Чунки овозларнинг энг ёмони эшаклар овозидир”. (Луқмон сураси, 18-19-оятлар).
“Ким тавозуъ қилса, Оллоҳ таоло унинг мартабасини баланд қилур, ким кибру ҳаво қилса, Оллоҳ таоло уни тубан қилиб кўюр”, деб огоҳлантирган Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам бу муборак сўзлари билан биз умматларига айни Қуръони Азим оятини шарҳлаб бердилар.
Шоирнинг ушбу байтлари ҳам гўё ояти кариманинг тафсиридек:

Ерда сен оҳиста юргил, кибр ила қолдирма из,
Чун унинг бағрида қанча сендан улуғроқлар ётур,
Гарчи сен бўлсанг бу кун ҳифзу ҳимоятда азиз,
Билки, тупрок, остида не не “буюк тоғлар” ётур.

38. Буларнинг (яъни, юқоридаги оятларда манъ этилган нарсалар-нинг) барчаси Парвардигорингиз наздида ёмон кўрилгувчи гуноҳлардир.
Ушбу ояти карима барча муфассирлар наздида юқоридаги оятларнинг хулосаси бўлиб, суранинг 23-оятидан бошлаб то ушбу оятгача Оллоҳ таоло томонидан қайтарилган ишлар У Зот ёмон кўрадиган оғир гуноҳлар экани яна бир бор таъкидланади. Танҳо Маъбуди Барҳақ бўлмиш Оллоҳ субҳонаҳу ва таолодан бошқа ҳам илоҳлар бор деб Оллоҳга ширк келтириш (22-23-оятлар), ота-онага қараб уф тортиш, уларнинг сўзларини қайтариш (23-оят), Оллоҳ таоло ато этган мол-дунёни сочиб-совуриб исроф қилиш (26-27-оятлар), бахиллик билан қўлни бўйинга боғлаб олиш ёки исрофгарчилик билан қўлни бутунлай ёзиб юбориш (29-оят), йўқчилик-дан қўрқиб, фарзандларни ўлдириш (31-оят), зинокорлик (32-оят), Оллоҳ таоло ўлдиришни ҳаром қилган жонни ноҳақ ўлдириш (33-оят), етимнинг молига хиёнат қилиш ва олди сотдида ўлчов ва тарозидан уриб қолиш, берилган аҳд-паймонни бузиш (34-35-оятлар), киши ўзи аниқ билмаган нарсасига эргашиб, турли миш-миш ва афсоналарга ҳеч қандай ҳужжатсиз ишониб кетавериш (36-оят), ва ниҳоят, Ер юзида кибр ҳаво билан, бошқалардан ўзини баланд олиб юриш - мана шу санаб ўтилган ишларнинг барчаси Оллоҳ таоло ёмон кўрадиган оғир гуноҳлардирки, ҳар бир мўмин ундай ёмонликлардан олис бўлиши вожибдир.

39. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), бу (оятлар) Парвардигорингиз Сизга ваҳий қилган ҳикматлардандир. Сиз яна Оллоҳ билан бирга бошқа илоҳ ҳам бор, деб маломатланган ва (Оллоҳ Раҳматидан) қувилган ҳолда жаҳаннамга ташланманг!
Ушбу ояти каримада гарчи хитоб Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга қаратилган бўлса-да, оятнинг иккинчи жумласида у зотнинг умматлари ирода қилингандир. Чунки Пайғамбар алайҳис-салом ҳаётларининг бирон лаҳзасида ҳам ширк келтирмаган маъсум зот эканликлари Яратганга ҳам, яралганларга ҳам аниқ маълумдир. Аммо у зоти бобарокатдан кейин то Қиёматгача дунёга келадиган бирон инсон маъсум - гуноҳдан пок бўлмагани сабабли Ҳақ таоло ҳар бир мўминга одамларнинг ва малоикаларнинг таъна маломатларига гирифтор бўлган ҳолда ва Олдоҳнинг Раҳмат-Марҳаматидан маҳрум бўлган ҳолда худди бир боғ ўтин каби жаҳаннам оловига ташланмаслик учун Оллоҳ таолога ширк келтиришдан олис бўлиши кераклигини айтиб огоҳлантиради. Оятнинг биринчи жумласида эса, Ҳақ субҳонаҳу ва таоло Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга Жаброил алайҳис-салом орқали ваҳий қилиб юборган, юқорида мазкур бўлган оятларида буюрган ҳукмларининг ҳар бири мужассам Ҳикмат, яъни, ҳеч қачон ўзгармайдиган, ҳар бир мўмин амал қилиши вожиб бўлган, дунё-ю Охиратда унга фойда етказадиган ниҳоят даража ҳикматли-пухта ҳукмлар эканлигини таъкидлайди.

40. (Эй мушриклар), Парвардигорингиз сизларга ўғилларни танлаб бериб, Ўзига фаришталарни қиз қилиб олибдими?! Дарҳақиқат, сизлар оғир сўзни - катта гуноҳни сўзламоқдасиз!
Ушбу оят мушрик арабларнинг: «Фаришталар Тангрининг қизларидир», деган сўзларини инкор қилиб нозил бўлгандир.
Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам айтилган: “Энди (эй Муҳаммад алайҳис-салом, Макка кофирларидан) сўранг-чи, қизлар (яъни, уларнинг гумонича, фаришталар Оллоҳнинг қизлари эмиш) Парвардигорингизники-ю, ўғиллар уларникимикан?! Ёки Биз фаришталарни улар гувоҳ бўлган ҳолларида қиз қилиб яратдикмикан?! Огоҳ бўлингизким, улар ёлғончиликлари туфайли «Оллоҳнинг боласи (яъни, қизлари) бор», дерлар. Улар шак-шубҳасиз, ёлғончидирлар. (Оллоҳ) ўғилларни қўйиб, қизларни танлаб олган эмишми?! (Эй Макка аҳли), сизларга нима бўлди?! Қандай (ноҳақ-нораво) ҳукм чиқармоқдасизлар-а?! Ахир эс-ҳушингизни йиғмайсизларми?! Ёки сизлар учун (Оллоҳ бола кўргани ҳақида) бирон очиқ-равшан ҳужжат борми?! Бас, агар ростгўй бўлсангизлар (мана шу даъволарингизни қувватловчи) китобингизни келтиринглар-чи?!” (Вас-саффот сураси, 149-157-оятлар). “(Эй мушриклар), балки қизлар У Зотники-ю, ўғиллар сизларникидир?!” (Ват-тур сураси, 39-оят).
Яъни, сизлар «Фаришталар Оллоҳнинг қизлари», деб даъво қиласизлар. Қай бир хужжат билан бундай демоқдасизлар?! Сизлар «доно»ликларингиздан ўзларингиз ёмон кўрадиган ва орланадиган қизларни Оллоҳники деб, ўғил болаларни ўзларингизники қилиб олмоқчимисизлар?! Агар шу «доно»ликларингиз бўлса, сизларнинг Қуръонни ҳам, Пайғамбарни ҳам, ўлгандан кейин қайта тирилишни ҳам инкор қилишларингиз ҳеч тонг эмасдир!

41. Албатта Биз ушбу Куръонда (инсонлар) эслатма-ибрат олишлари учун (турли ҳукмлар ва ҳужжат-хабарларни, масал ва ҳикматларни) кайта-кайта баён қилдик. (Лекин бу панд-насиҳат ва эслатмалар золим кимсаларни Ҳақдан) юз ўгиришларини зиёда қилмоқда, холос.
Яъни, гарчи ушбу Қуръони Азимда Оллоҳ таолонинг Танҳо Маъбуди Барҳақ эканлигига аниқ далолат қиладиган ва У Зотнинг бирон-бир шериги бўлиши мутлақо мумкин эмаслигини очиқ кўрсатиб турадиган ўта ибратли мисоллар, узоқ-яқин ўтмишда кофир-мушрик қавмлар бошига тушган ҳалокатлар ҳақида ҳикоя қилувчи ҳужжатли хабарлар, беназир адолатли ҳукмлар ва Илоҳий Амр-Фармонлар ҳар қандай инсон ҳам, у олим бўладими, илмсиз омий бўладими, ҳеч қийналмасдан тушуниб-англаб етиши мумкин бўлган тарзда, турли услубларда такрор-такрор баён қилиниб турган бўлса-да, Ҳақ Йўлдан озган мушрик-кофир-золим кимсалар Қуръон оятларидан ибрат олиш ва ўзларини ўнглаб, Оллоҳ ва Унинг Элчисига иймон келтириш ўрнига Қуръоннинг Каломуллоҳ эканлигига ишонмай ундан янада бадтарроқ юз ўгириб кетмоқдалар!

42. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз у мушрикларга) айтинг: “Агар улар айтаётганларидек Оллоҳ билан бирга (бошқа) илоҳлар ҳам бўлса эди, у ҳолда ўша (илоҳлар) Арш Соҳибига (яъни, Оллоҳга) қарши йўл излаган бўлур эдилар”.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ояти каримани “Агар мушриклар эътиқод қилганларидек Оллоҳ таолонинг шериклари бўлганида, у ҳолда албатта у “шериклар” ҳам худди дунёдаги подшоҳлар бир-бирлари билан уруш ва низолар қилганлари каби Арши Аъло Соҳиби бўлмиш Оллоҳ таоло билан талашиб тортишишга ҳаракат қилган бўлар эдилар”, деб тафсир қилган.
Саид ибн Жубайр розияллоҳу анху эса, “Оятнинг маъноси: “...у ҳолда албатта, у “илоҳлар” ўзларининг “шериклари” бўлган Оллоҳ таолони Якка Ҳокимлик мартабасидан тушириш учун Унга етишнинг йўлларини излаган бўлар эдилар”, деганидир”, дейди.
Қатода розияллоҳу анху бўлса: “у ҳолда албатта у “илоҳлар” Буюк Арш Соҳибига яқин бўлиб олиш учун Унинг ҳузурига йўл излаган бўлур эдилар”, деб тафсир қилади.
Бир-бирларини тўлдириб турган мазкур уч мўътабар тафсирга кўра, ояти карима мазмуни: демак, модомики, Ер-у кўкда “илоҳлар” ўртасида ҳеч қандай низо ва урушлар бўлмаётган экан, аниқ маълум бўладики, Ёлғиз Оллоҳ таолодан бошқа ҳеч қандай илоҳ йўқдир. Бу мазмун бошқа бир ояти каримада янада очиқроқ баён қилинади. “Агар (осмону заминда) Оллоҳдан ўзга худолар бўлганида (у худоларнинг ҳар бири ўз хоҳиш-иродасини амалга оширмоқчи бўлар ва бунинг натижасида Еру осмоннинг) ҳар иккиси бузилиб кетар эди. Бас, Арш Эгаси бўлмиш Оллоҳ улар сифатлаётган (шериклардан) Покдир”. (Анбиё сураси, 22-оят).

43. (Оллоҳ ҳар қандай айбу нуқсондан) Пок ва улар айтаётган нарсадан бениҳоя Юксак бўлган Зотдир.
Дарҳақиқат шундай, Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло ҳар қандай айбу нуқсондан, жумладан шериклик айбидан ҳам Пок ва бениҳоя Юксак бўлган Танҳо Илоҳдир. Унинг ҳеч қандай шериги йўқдир. “У туғмаган ва туғилмагандир (яъни, Оллоҳнинг ўғил-қизи ҳам, ота-онаси ҳам йўқдир. У Азалий ва Абадий Зотдир). Ва ҳеч ким У Зотга тенг эмасдир”. (Ихлос сураси, 3-4-оятлар).
“(Мушриклар): «Раҳмоннинг боласи бор», дедилар. (Эй мушриклар), сизлар шундай оғир гап айтдингизки, Унинг оғирлигидан - Раҳмоннинг боласи бор, деган (гапнинг оғирлиги)дан осмонлар ёрилиб, Ер бўлиниб, тоғлар парчаланиб қулаб кетишга яқин бўлур”. (Марям сураси, 88-91-оятлар).
Бас, Оллоҳ таолонинг шериги бор деб туҳмат қилиш шу қадар тубан ва жирканч сўзки, мўмин инсон сўзида ва амалида ҳатто ширкнинг ҳиди келиб қоладиган нарсадан ҳам ҳазар қилиши вожибдир. Улуғларимиз шундай бўлганлар. Ҳикоя қилинишича, Молик ибн Дийнор раҳматуллоҳи алайҳ қачон намозда “Сенгагина ибодат қиламиз ва Сендангина мадад сўраймиз”, (Фотиҳа сураси, 5-оят) оятини ўқиганида ҳушидан кетиб қолар эди. Ундан бу ҳолатнинг сабаби ҳақида сўралганида: “Ўзимиз: “Сенгагина ибодат қиламиз”, деймиз-у, яна нафсимизга қул бўлиб, унинг ҳавойи хоҳишларига итоат қиламиз, ўзимиз “Сендангина мадад сўраймиз”, деймиз-у, яна ёрдам сўраб бировларнинг дарвозаларига борамиз”, деб жавоб берди. (“Танвирул азҳон”тафсиридан).

44. “Етти осмон, Ер ва улардаги бор жонзот (Оллоҳга) тасбеҳ айтур. Мавжуд бўлган барча нарса (Оллоҳга) ҳамду сано билан У Зотга тасбеҳ айтур. Лекин сизлар (эй инсонлар), уларнинг тасбеҳларини англай олмайсизлар. Дарҳақиқат, У Ҳалим ва Мағфиратли бўлган Зотдир”.
Тасбеҳ - банда Оллоҳ субҳонаҳу ва таолони ҳар қандай айбу нуқсондан Пок Зот эканини сидқидилдан тан олиб “Субҳаноллоҳ”, дейишидир. Бу инсонлар айтадиган тасбеҳ бўлиб, ояти карима далолат қилишича, осмонлар ҳам, Ер ҳам, коинотдаги жонли-ю жонсиз бўлган барча мавжудот ҳам ўзларининг забони ҳоллари билан ҳар лаҳзада худди шундай тасбеҳ айтадилар. Баъзи бир олимлар: инсонлар, фаришталар ва жинлардан бошқа ҳайвонот, наботот ва жамодот (яъни, тош-кесак каби жонсиз нарсалар)нинг тасбеҳ айтишлари мажозий бўлиб, уларнинг тасбеҳи ҳар бир нарсанинг ўз вужуди билан Яратганнинг тенгсиз Қудратига ва буюк Ҳикматига далолат қилиб туришидир, дейдилар. Лекин аксари уламолар ояти каримадаги, “Мавжуд бўлган барча нарса (Оллоҳга) ҳамду сано билан У Зотга тасбеҳ айтур. Лекин сизлар (эй инсонлар), уларнинг тасбеҳларини англай олмайсизлар”, жумлаларини далил қилиб, ҳайвонот, наботот ва жамодотнинг ҳар бири худди инсонлар каби ҳақиқатан тасбеҳ айтади, аммо инсонлар уларнинг тилларини тушунмайдилар, дейдиларки, мана шу сўз тўғрироқдир. Шайх Алий Самарқандий ўзининг “Баҳрул-улум” тафсирида айтади: “Ростки, жонсиз нарсаларнинг сўзлашлари тан олинганидан кейин, албатта уларнинг тасбеҳ айта олишлари ҳам тан олиниши керак. Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Мен Маккадаги бир тошни биламан. У ҳали мен Пайғамбар бўлиб юборилишимдан илгари менга салом берар эди. Мен уни ҳозир ҳам жуда яхши танийман”, дедилар. (Муслим ривояти).
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоху анҳу айтади: “Қасамки, биз Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларида ейилаётган таомнинг тасбеҳ айтаётганини эшитар эдик”.
Ахир Қуръони Каримнинг ўзида ҳам қулоқ, кўз, қалб, ҳатто кўл ва оёқлар каби инсон баданидаги аъзолар ҳам Қиёмат Кунида тилга кириб гувоҳликка ўтишлари айтилдику”.
Имом Бухорий ва Муслим ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Муаззин овозини эшитган ҳар бир жин ҳам, инс ҳам, дов-дарахту, тош ва кесак ҳам Қиёмат Кунида албатта унинг учун гувоҳликка ўтади”, деб хабар бердилар.
Пайғамбар алайҳис-салом Мадинайи мунавварадаги масжидларида бир хурмо ёғочига суяниб хутба қилар эдилар. Сўнг бир киши уч пояли зинаси бор минбарни ясаб келтирган эди. Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам унинг устида туриб хутба қилмоқчи бўлганларида, ҳалиги хурмо ёғочи инграб юборди. Қачонки Пайғамбар алайҳис-салом минбардан тушиб, кўлларини унга қўйган эдилар, тинчиб қолди. (Бухорий ривояти).
Абу Зарр Ғифорий розияллоху анҳудан ривоят қилинди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам бир жойда Абу Бакр, Умар ва Усмон розияллоҳу анҳум билан ўтириб, етти дона майда тошни олиб кафтларига қўйган эдилар, у тошлар тасбеҳ айтдилар, ҳатто уларнинг худди асалари каби ғинғиллаб овоз чиқараётганларини мен ҳам эшитдим. Кейин тошларни Абу Бакрга берган эдилар, у кишининг қўлида ҳам улар тасбеҳ айтганларини эшитдим, сўнгра Умарга, сўнгра Усмонга берган эдилар, уларнинг қўлларида ҳам тошлар тасбеҳ айтганини эшитдим”. (Ҳофиз Исфаҳонийнинг “Далоилун-нубувват ” китобидан).
Абдуллоҳ Қуртубий зикр қилишича, Довуд алайсис-салом: “Мен бу кеча Оллоҳ таолога Унинг махлуқотидан биронтаси айта олмаган тасбеҳни айтурман: деган эди, шу онда унга ҳовлисидаги ариқдан бир бақа: “Сен айтадиган тасбеҳинг билан Оллоҳ таолога мақтанаяпсанми? Менинг бўлса, ёшим етмишга кириб, бирон лаҳза тилим Оллоҳнинг зикридан қуруқ бўлган эмас”, деб нидо қилди. (“Танвирул азҳон”тафсиридан).
Аҳмад ва Ибн Мурдавайҳ Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилган ҳадиси шарифда Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Нуҳ алайҳис-салом, қачонки, унга вафот қилиш соати етиб келганида икки ўғлига: “Мен сизларга Оллоҳ таолога ҳамду сано билан тасбеҳ айтишни буюраман. Чунки тасбеҳ барча жонли-ю жонсиз мавжудот қиладиган дуо-салавотдир ва Еру осмонлардаги барча нарса ана ўша тасбеҳ шарофати билан ризқланур”, деб васият қилган эди”, дедилар. (“Тафсирул Мунийр”дан).
Мужоҳид розияллоҳу анҳу айтади: Барча нарса, хоҳ у жонли бўлсин, хоҳ жонсиз бўлсин ёки тош ё кесак бўлсин, албатта Оллоҳ таолога тасбеҳ айтади. Уларнинг тасбеҳи: Субҳоналлоҳи ва биҳамдиҳ - Оллоҳ таоло ҳар қандай айбу нуқсондан Пок Зотдир, Унга ҳамд бўлсин”, демоқликдир”. (“Маолимут-танзил” тафсиридан).
Бас, маълум бўладики, бандалари айтадиган мана шу тасбеҳ шарофатидан Ҳалим - Ғазабни ютгувчи ва Ғофур - Кечиргувчи Оллоҳ субҳонаху ва таоло гуноҳкорларни дарҳол жазоламас экан ва тавба қилгувчиларни кечириб юборар экан.

45. “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), қачон Сиз Куръон қироат қилганингизда, Биз Сиз билан Охиратга ишонмайдиган кимсалар ўртасида кўринмас бир парда тортиб қўюрмиз, (бас, улар Сиз ўқиётган Қуръон маъноларини англай олмаслар)”.
Уламолар ояти кариманинг икки тафсири борлигини айтадилар. Биринчи тафсир, биз оят таржимасида қавс ичида изоҳлаганимиздек, қачон Қуръон тиловат қилинса, мўминлар ундан баҳраманд бўлиб, англаб, қалблари ором олади, аммо кофир-мушрик кимсаларнинг қалбларини бир кўринмас парда тўсиб қўяди ва улар ҳеч нарсани англамай, мутлақо таъсирланмай бақрайиб тураверадилар.
Ибнул-Мунзир Ибн Шиҳоб Заҳрийдан ривоят қилди: “Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам қачон Макка мушрикларига Қуръон тиловат қилиб, уларни ушбу Китобга иймон келтиришга даъват қилсалар, мушриклар у зотнинг устидан кулиб: “Дилларимиз сен бизларни даъват қилаётган нарсадан пардаланган, қулоқларимизда эса оғирлик-карлик бордир ва сен билан бизларнинг ўртамизда бир тўсиқ бордир. Бас, сен ҳам (ўз амалингни) қилавер, бизлар ҳам албатта (ўз амалларимизни) қилгувчидирмиз” (Фуссилат сураси, 5-оят), дер эдилар. Бас, Оллоҳ таоло уларнинг сўзларига жавобан ушбу оятни нозил қилди.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Макка зодагонларидан Абу Суфён, Назр ибн Ҳорис, Абу Жаҳл ва бошқалар гоҳо Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан ўтиришиб, у зотнинг сўзларини эшитишар эди. Бир куни мушриклар ўзаро сўзлашиб турганларида Назр: “Мен шу Муҳаммаднинг сўзларини ҳеч тушунмайман, фақат оғзининг қимирлаганига қараб ўтиравераман”, деди. Абу Суфён: “Мен у айтаётган сўзларнинг баъзилари ҳақ деб биламан”, деди. Абу Жаҳл: “У мажнун”, деган эди, Абу Лаҳаб: “У коҳин”, деди. Ҳувайтиб ибн Абдул Уззо бўлса: “У шоир”, деди. Бас, ушбу оят нозил бўлди. (“Тафсири Мунийр”).
Ояти кариманинг яна бир тафсирига кўра эса, бу ўринда сўз Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ўзларига нозил бўлган Қуръон оятларини одамларга ўқиб берганларида Оллоҳ таоло Ўзининг Элчиси билан мушрик-кофирлар ўртасида бир кўринмас тўсиқ пайдо қилиб, у зотни кофирларнинг ёмонликларидан сақлаши ҳақида боради.
Тафсири Розийда айтилишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам қачон Қуръон тиловат қилишни хоҳласалар, аввал мана бу уч оятни: “Дарҳақиқат, Биз (Қуръонни) англамасликлари учун уларнинг дилларини пардалаб, қулоқларини оғир қилиб қўйдик”. (Каҳф сураси, 57-оят). “Оллоҳ ундай кимсаларнинг дилларини, қулоқларини ва кўзларини муҳрлаб қўйгандир”. (Наҳл сураси, 108-оят) ва “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), ҳавойи нафсини ўзига «илоҳ» қилиб олган ва Оллоҳ уни билган ҳолида йўлдан оздириб, қулоқ ва кўнглини муҳрлаб, кўз олдига парда тортиб қўйган кимсани кўрганмисиз?” (Жосия сураси, 23-оятдан) ўқиб олар эди. Бас, Оллоҳ таоло у зотни мана шу оятлар баракоти билан мушриклар кўзидан пардалаб - тўсиб қўяр эди. Саъид ибн Жубайрдан ривоят қилинишича, қачонки, “Таббат яда Аби Лаҳаб” сураси нозил бўлганида, Абу Лаҳабнинг хотини қўлида бир тошни кўтариб келди. Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам Абу Бакр розияллоҳу анҳу билан турган эдилар. Аммо у хотин Пайғамбар алайҳис-саломни кўрмади ва Абу Бакрга қараб: “Сенинг соҳибинг мени ҳажв қилиб шеър айтганмиш?” деган эди, Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу: “Оллоҳга қасамки, у зот ҳеч қачон шеър битмайдилар ҳам, шеър айтмайдилар ҳам”, деди. Шунда у хотин: “Мана бу тошни унинг бошини ёриш учун олиб келгандим”, деганича қайтиб кетди. Бас, Абу Бакр: “Ё Расулуллоҳ, у сизни кўрмадими?” деган эди, у зот: “Йўқ, мен билан унинг ўртасини бир фаришта тўсиб турган эди”, дедилар. (“Тафсири Бағавий”дан).

46. Биз уларнинг қалбларида (Қуръонни) англашдан тўсадиган пардалар қилиб, қулоқларини эса оғир қилиб қўйдик. Қачон Сиз Қуръонда Ёлғиз Парвардигорингизни зикр қилсангиз, (мушриклар) орқаларига бурилиб қочурлар”.
Ояти карима нозил қилинишига сабаб бўлган воқеа ҳақида “Баҳрул-Муҳийт” тафсирида шундай дейилади: Қурайш катталари Абу Толибнинг зиёратига борган эдилар, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳам кириб Қуръон оятларидан ўқидилар ва Оллоҳ таолонинг Ёлғиз Маъбуди Барҳақ экани, Унинг ҳеч қандай шериги йўқлиги ҳақида сўзладилар, сўнгра: “Эй Қурайш жамоаси, сизлар ҳам: ”Ла илаҳа иллаллоҳ” денглар, шунда барча арабларга эга бўласизлар, ажамлар ҳам сизларга бўйин эгади”, деган эдилар, мушриклар тескари қараб чиқиб кетдилар. Шунда ушбу оят нозил бўлди.
Ояти карима ҳамма замонлардаги Қуръони Азимни эшитиб туриб “эшита олмайдиган”, унинг маъноларини англай билмайдиган, борлиқдаги Оллоҳ таолонинг Бир ва Борлигига, мислсиз Қудратига далолат қиладиган оятлар-аломатларни ўз кўзлари билан кўриб туриб “кўра олмайдиган” кимсалар ҳақидадир. Ҳақ таоло уларнинг дарди жуда оғир эканини - қалблари ҳар тарафдан тўсиқ-девор билан тўсилиб, ҳеч нарсадан таъсирланмайдиган, ҳақиқатни тан олмайдиган бўлиб қолганини, бекорчи-беҳуда сўзларни жуда яхши эшитадиган қулоқлари Оллоҳнинг Каломи тиловат қилинганида том битиб “эшитмай” қолишларини айтади.
Демак, оят Қуръоннинг Каломуллоҳ эканига, Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг Расулуллоҳ эканликларига иймон келтирмайдиган кофирлар ҳақида нозил бўлди.
Аммо фақат улар ҳақида эмас, балки мусулмонлар орасидаги Қуръон оятларини эшитиб - билиб туриб уларга амал қилмайдиган, эшитганларидан фойдаланмайдиган, Ҳақ Сўзга итоат қилмайдиган кимсалар ҳам қалбларида тўсиқ, қулоқларида “оғирлик” бор кимсалар қаторида эканликлари ҳақидадир.

47. “Биз уларнинг Сизга (яъни, Сизнинг қироатингизга) қулоқ тутаётган пайтларида нима сабабдан қулоқ тутаётганларини ва бу золим кимсалар ўзаро шивирлашиб (мўминларга): «Аниқки, сизлар сеҳрланган - ақлдан озган кишига эргашмоқдасизлар», деяётганларини жуда яхши Билгувчидирмиз”.
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом Биз нима сабабдан Сиз Қуръон тиловат қилиб одамларни Ҳақ Динга даъват қилаётганингизда Сизга қулоқ тутиб турган мўминлар орасига мушрик-кофир кимсалар ҳам суқилиб кириб, гўё сўзларингизни тинглаётгандек бўлиб ўтиришларини жуда яхши Билгувчимиз. У золимларнинг ғарази, фақат ўзаро висир-висир қилиб Сизни масхара қилиш, сўзларингизни бўлиш, одамларни Қуръон оятларини тинглаб-англашдан тўсиш ва мўмиларни “наҳотки, сизлар мана шу Муҳаммаднинг айтаётган афсоналарига қулоқ солсангизлар, ишонсангизлар? Ахир у сеҳрланган жодугар, ақл-ҳушидан ажраган мажнунку”, деб йўлдан оздиришдир.
“Тафсири Мунийр”да ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам қачон одамлар олдида Қуръон оятларидан ўқисалар, дарҳол у зотнинг ўнг томонларига мушриклардан иккитаси, чап томонларига иккитаси туриб олиб, тинмай ҳуштак ва чапак чалиб, оғизларига келган шеърларни ўқиб, Пайғамбар алайҳис-салом айтаётган сўзлардан одамларни тўсишга ҳаракат қилишар эди.

48. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), улар Сиз ҳақингизда (сеҳрланган, мажнун, шоир деб) қандай мисоллар келтирганларини кўринг. Бас, улар йўлдан оздилар. Энди (ҳеч қачон Ҳақ) Йўлни топишга қодир бўлмайдилар!
Ушбу оятда Ҳақ таоло аввало Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга, қолаверса, у зоти бобаракотнинг барча умматларига хитоб қилиб, мушрик-кофир кимсаларнинг қандай адашиб қолганларига ибрат назари билан боқишни буюради. Ахир қандай қилиб улар кўз ўнгларидаги очиқ Ҳақиқатни кўрмадилар, мислсиз Илоҳий Мўъжиза бўлмиш Қуръонга иймон келтирмадилар, шундай Буюк Мўъжизани келтирган Элчининг устидан масхара қилиб кулдилар, у Зотнинг қавмлари орасида энг покиза, ҳалол, ишончли ва ростгўй киши эканлигини жуда яхши билган ҳоллари-да битталари: “Муҳаммад сеҳрланиб қолган”, деса, бошқалари: “У мажнун”, деб, яна бирлари: “У шоир”, деса, наригилари: “Ёлғончи”, деб туҳматлар қилдилар?! Наҳотки ақлли инсонлар ҳам шу қадар гумроҳликка борсалар, оқни қора, Ҳақни ботил, деб бақрайиб тураверсалар?! Бас, Сиз уларнинг бу юзсизликларини, ақлсизликларини кўрингда, қанча ажаблансангиз ажабланаверинг, қанча ҳайратлансангиз ҳайратланаверинг! Улар шу қадар адашиб кетдиларки, энди ҳеч қачон Тўғри Йўлни топа олмайдилар. Улар, афсона ва хурофотларга шу қадар берилиб кетганларки, энди ҳеч қачон Ҳақ Сўзни эшитишга ва тушунишга кучлари етмайди.

49. Яна улар: «Суяк ва чирик (мурда)ларга айланиб кетган вақ-тимизда, яна янгитдан яралиб қайта тирилгувчи эканмизми?!», дедилар”.
Мушриклар бу сўзларни ўша Қуръон эшитган вақтларида, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам уларга ҳар бир жон ўлганидан кейин қайта тирилиб ҳисоб-китоб қилиниши аниқ эканлиги ҳақида хабар берган оятларни ўқиб берганларида бир-бирларига висир-висир қилиб айтишади ва: “Агар Муҳаммад сеҳрланган, ақлдан озган бўлмаганида бундай сўзларни айтмаган бўлар эди”, дейишади. (“Тафсири Қуртубий”дан).
Мушрик-кофир кимсаларнинг қайта тирилишни инкор қилиб айтган бу каби сўзлари ҳақида бошқа оятларда ҳам қайта-қайта хабар берилган: “Улар (бу дунёда) дерлар: «Ҳақиқатан ҳам бизлар (ўлганимиздан кейин яна қайта тирилиб) аввалги ҳолатимизга қайтарилгувчимизми? Чириган суякларга айланиб қолган вақтимизда-я?» Улар (истеҳзо билан): «Ундоқ бўлса, бу (бизлар учун) зиён қилгувчи қайтиш-ку!», дедилар.” (Ван-нозиот сураси, 10-12-оятлар). “У Бизга «Чириб битган суякларни ким ҳам тирилтира олур?», деб, мисол келтирди-ю, (аммо) ўзининг (бир томчи сувдан) яралганини унутиб қўйди! (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «У (чириган суяк)ларни дастлаб (бир томчи сув)дан пайдо қилган Зотнинг Ўзи қайта тирилтирур. У (Ўзи яратган) барча халқни Билгувчидир”. (Ёсин сураси, 78-79-оятлар).
Ушбу оятлар мазмунидан маълум бўладики, мушриклар ақийдасининг бузуқлиги фақатуларнинг Ёлғиз Оллоҳга ширк келтиришлари ва ҳар турли бут-санамларни “Булар ҳам тангрилар”, деб сиғинишлари билан чекланмас экан. Балки улар мана шу ҳаёти дунёдан бошқа, Охират дунёси ҳам борлигини ва у жойда ҳар бир инсон қайта тирилиб, ҳаёти дунёда қилиб ўтган ишлари учун жавоб беришини ҳам мутлақо инкор қилар эканлар.

50-51. “Айтинг: «Сизлар хоҳтош ё темир бўлинглар ёки кўнгилла-рингизда ўзингизча жуда катта деб биладиган бошқа бирон махлуқ бўлинглар, (қайта тирилишингиз аниқдир)». Ҳали улар: «Бизларни ким (ҳаётга) қайтара олар экан?», дейдилар. «Сизларни илк бор яратган Зот», деб айтинг! Ҳали улар Сизга бошларини ликиллатиб: «У (кун) қачон бўлур?» деб (сўрайдилар). «Шоядки яқин бўлса», деб айтинг!”
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз Охиратда қайта тирилиш борлигини инкор қиладиган мушрикларга айтинг: “Агар сизлар гўшт ва суяклардан эмас”, балки тош ва темирдан ясалган бўлсангизлар ҳам, ёки сизлар ўзингизча жуда катта деб биладиган, қайта тирилишини тасаввур қилишингиз мутлақо мумкин бўлмаган яна бошқа бирон махлуқ бўлсангизлар ҳам, ҳеч шак-шубҳасиз қайта тирилгувчидирсизлар”.
Уламолар ояти каримадаги инсонлар “кўнгилларида жуда катта деб биладиган махлуқ”ни турлича тафсир қилганлар. Мужоҳид: “Осмон, Ер, тоғлар ана шундай одамлар кўнглида жуда катта деб ҳисобланадиган нарсалардир”, дейди. Ибн Аббос, Ибн Умар, Абдуллоҳ ибн Амр ва бошқалар (Оллоҳ ҳаммаларидан рози бўлгай): “У ўлимдир. Чунки Одам боласининг наздида ўлимдан каттароқ - кучлироқ нарса йўкдир”, дейдилар. Бу тафсирга кўра оят мазмуни: эй инсонлар, сизлар тош бўласизларми, темир бўласизларми ёки ҳатто барчаларингиз кўрқадиган ўлимнинг ўзи бўласизларми, қатъий назар ҳар бирингиз қайта тирилишингиз аниқдир”, деб тушунилиши лозим бўлади. Дарвоқеъ, Қиёмат Кунида ҳар бир инсон учун ўта сирли ва даҳшатли ҳодиса бўлган ўлим хдм ҳозир қилиниши ҳақида саҳиҳ ҳадисларда хабар берилган: Имом Бухорий ва Муслим ривоят қилишларича, Қиёмат Кунида ўлим бир оқ-қора рангли кўчқор суратида келтириладида, жаннат билан дўзахнинг ўртасида сўйиб юборилади ва бундан кейин ҳеч ким ўлмаслиги - аҳли жаннат жаннатларда мангу роҳат-фароғатда яшашлари, дўзахийлар эса, дўззахда мангу азобланишлари эълон қилинади.
“Ҳали улар: “Бизларни ким (ҳаётга) қайтара олар экан?” дейдилар. “Сизларни илк бор яратган Зот”, деб айтинг!”
Бу ҳақда бошқа бир оятда ҳам айтилгандир: “У аввал бошда Ўзи яратиб, сўнгра (Қиёмат Кунида) Ўзи яна қайта яратадиган Зотдир. (Қайта яратиш - тирилтириш) У Зот учун (илк бор йўқдан бор қилишдан кўра) осонроқдир. Осмонлар ва Ердаги энг юксак мисол - хислат (яъни, Тенгсиз - Ягоналик хислати) Уникидир. У Қудрат ва Ҳикмат Эгасидир”. (Рум сураси, 27-оят).
“Ҳали улар бошларини ликиллатиб: “У (кун) қачон бўлур?” деб (сўрайдилар). “Шоядки яқин бўлса, деб айтинг!”
Ҳақиқатан, барча халойиқ қайта тириладиган Кун яқиндир. Чунки Ҳақ таоло: “Улар у (Кунни) узоқ, деб билурлар, Биз эса, унинг яқинлигини билурмиз”, деб хабар берган. (Маориж сураси, 6-7-оятлар).
Бу ҳақда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам ҳам хабар берганлар: Бухорий, Муслим, Термизий ва бошқалар Анас розияллоху анҳудан ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Мен Қиёмат Соати билан мана бундай (яқин) ҳолатда пайғамбар қилиб юборилдим”, деб кўрсаткич ва ўрта бармоқларига ишора қилдилар.

52. “У Зот сизларни чорлайдиган Кунда Унга ҳамду сано билан итоат этурсизлар ва ўзларингизнинг (дунёда) жуда оз (муддат) турганларингизни ўйлаб қолурсизлар”.
Ояти каримада сўз Улуғ Кун - Қиёмат бошланиши ҳақида, Оллоҳ таолонинг Амри билан фаришта Исрофил алайҳис-салом сур чалиб, Жамийки халойиқни маҳшаргоҳга чорлаши ҳақида боради. У Кунда чалинган сурнинг даҳшатли овозидан бирон кимса қолмай, “уйқусидан уйғонади”, уйғонганида ҳам, ҳаёти дунёда мўмин бўлганми ёки кофир бўлганми - қандай яшаб ўтган бўлмасин, кўзини очаркан, Яратганнинг бу Буюк Қудратини кўриб, У Зотга тасбеҳ ва ҳамд айтиш билан “уйғонади” ва бу даҳшатли Кун олдида унинг дунёда яшаган ҳаёти ҳам, қабрда ўтказган кунлари ҳам жуда оз ва арзимас муддат эканини тушуниб етади. “(Қиёмат Соати келиб фаришта Исрофилнинг) сури чалиниши билан баногоҳ улар қабрларидан Парвардигорлари (ҳузурига ҳисоб-китоб учун) суғурилиб чиқурлар. Улар: «Эй бизларга ўлим бўлсин! Ким бизларни ётган жойимиздан (қабрларимиздан) турғазди?», деганларида, (уларга айтилур): «Мана шу Раҳмон ваъда қилган ва пайғамбарлар рост сўзлаган нарса - Қиёматдир». Фақатгина бир даҳ-шатли қичқириқ бўлар-у, баногоҳ уларнинг барчалари Бизнинг даргоҳимизда ҳозир қилингувчидирлар.” (Ёсин сураси, 51-53-оятлар). “Улар у (Қиёмат Соати)ни кўрадиган Кунда (бу дунёда) гўё биргина пешиндан сўнг ёки чошгоҳ пайтида тургандек (яъни, бир кун ҳам яшамагандек) бўлиб қолурлар!” (Ван-нозиот сураси, 46-оят). “(Қиёмат) Соати қойим бўладиган Кунда жиноятчи кимсалар (дунёда) бир соатдан ортиқ турмаганларига қасам ичурлар. Улар (ҳаёти дунёда ҳам) мана шундай (ростдан ёлғонга) бурилгувчи эдилар!” (Рум сураси, 55-оят).
Демак, у Кун, ўрганаётганимиз ояти каримада зикр қилинганидек, Оллоҳ таолога ҳамду сано айтиш билан бошланади ва яна бошқа бир оятда хабар берилганидек, барча бандалар ўртасида ҳақ хукм қилингач, яна Оллоҳ таолога ҳамду сано айтиш билан ниҳоясига етади: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз (ўша Кунда) фаришталар Арш атрофини ўраб олган ҳолларида Парвардигорларига ҳамду сано айтиш билан - (У Зотни) поклаб-тасбеҳ айтаётганларини кўрурсиз. (Зеро), уларнинг (яъни, барча бандаларнинг) ўрталарида ҳақ (ҳукм) билан ҳукм қилинди. Ва «ҳамду сано барча оламларнинг Парвардигори бўлмиш Оллоҳ учундир», дейилди.” (Зумар сураси, 75-оят).
Саид ибн Жубайр, айтади: “У Кунда кофирлар ҳам қабрларидан чиқар эканлар, “Субҳонака ва биҳамдика - Эй Пок Парвардигор, Ўзингга ҳамд бўлсин”, деган сўзларни айтиб чиқадилар, лекин у Кунда қилган эътироф-ларинингуларга ҳеч қандай фойдаси тегмайди”. (“Тафсири Куртубий”).
Яна Саид ибн Жубайрдан ривоят қилинишича Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ла илаҳа иллаллоҳ аҳли учун қабрларида ваҳшат-даҳшат бўлмайди. Гўёки мен ла илаҳа иллаллоҳ аҳлини қабрларидан туриб уст-бошларини қоқиб: “Эй Пок Парвардигор, Ўзингга ҳамд бўлсин”, деяётганларини кўриб тургандекман”, деб марҳамат қилганлар. (“Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобидан).
Саҳиҳ ҳадисларда Ҳақ таоло у Улуғ Кунда, миқдори - узунлиги эллик минг йил бўлган Қиёмат Кунида (Маориж сураси, 4-оят) чақириладиган энг катта анжуманга - Яратганнинг барча бандалари билан тўлиқ ҳисоб-китоб қилиш анжуманига фақат умумиий тарздагина чорламасдан, балки ҳар бир бандани номбаном чорлаши ҳақида ҳам хабар берилган: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Шак-шубҳасиз, сизлар Қиёмат Кунида исмларингиз ва оталарингизнинг исмлари билан чорланурсизлар. Бас, чиройли исмлар қўйинглар!

53. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), бандаларимга айтинг, улар (ўза-ро сўзлашганларида) энг гўзал сўзларни сўзласинлар. Зеро, шайтон уларнинг ўрталарида бузғунчилик қилур. Дарҳақиқат, шайтон инсонга очиқ душман бўлди.
Бир тоифа уламолар ояти каримани мана шундай тафсир қилганлар. Яъни, бу ўринда Оллоҳ таоло Ўзининг мўмин бандаларини ўзаро чиройли одоб ва хуш муомалали бўлишга, шайтон васвасаларига учмасдан бир-бирлари билан иноқ-иттифоқ ҳолда ҳаёт кечиришга буюради, дейдилар. Ушбу тафсирни Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Эй Оллоҳнинг бандалари, бир-бирларингиз билан оға-ини бўлинглар”, деган муборакҳа-дислари ҳам қувватлайди. (Бухорий, Муслим ва Абу Довуд ривоят қилганлар).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган бошқа бир ҳадиси шарифда ҳам Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам умматларини ўзаро иттифоқ бўлишга чорлаб: “Ҳаргиз бировингиз бировингизга қурол ўқталманглар, чунки ҳеч ким эҳтимол шайтон унинг қўлини васвасага солиб (биродарини ҳалок қилиб қўйиши), бас, бунинг оқибатида дўзах чукурларидан бирига кулаши хавфи борлигини била олмайди”, деб огоҳлантирдилар. (“Тафсири Мунийр”дан).
Аммо аксари уламолар ояти карима мўминларга ғайридинлар билан қандай муомалада бўлиш ва уларни Ҳақ Динга қандай даъват қилиш лозимлигини ўргатади, деб тафсир қилганлар.
“Тафсирий Қуртубий”да айтилишича, ояти карима Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анху ҳақида нозил бўлган: Мушриклардан бири Умарни сўкиб ҳақорат қилган эди, Умар ҳам уни сўкди ва ҳатто қатл қилмоқчи бўлди. Бунинг оқибатида ўртада фитна чиқиб, иш урушга айланиб кетаёзди. Шунда Оллоҳ таоло Ўз Элчисига: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), бандаларимга айтинг, улар энг гўзал сўзларни сўзласинлар”, деб ушбу ояти каримани нозил қилди. Бу ривоятни Саълабий, Мовардий, Ибн Атийя ва Воҳидий зикр қилганлар. Бу ҳақда бошқа бир оятда ҳам айтилгандир: “(Эй мўминлар), сизлар Оллоҳдан ўзгага сиғинадиган кимсаларни(нг бутларини) сўкмангиз! У ҳолда улар ҳадларидан ошиб, жоҳиллик билан Оллоҳни сўкурлар. Биз ҳар бир миллатга ўзлари қилган амални мана шундай чиройли кўрсатиб қўйганмиз. Сўнгра Парвардигорларига қайтмоқлари бор. Бас, У Зот уларга қилиб ўтган амалларининг хабарини берур”. (Анъом сураси, 108-оят).
“Маолимут-танзил” тафсирида Суддийдан ривоят қилинишича, Пайғамбар алайҳис-саломнинг амакилари Абу Толибга ўлим соати яқинлашиб қолганида қурайшликлар: “Юринглар, бу кишини кириб кўрайлик ва унга акасининг ўғлини (яъни, Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни) тийиб кўйишини буюрайлик. Чунки биз Абу Толиб ўлганидан кейин жиянини ўлдирадиган бўлсак, араблар: “Муҳаммадни амакиси ҳимоя қилар эди, энди у ўлиши билан буни ҳам ўлдиришди”, дейишларидан номус қиламиз”, дедилар ва Абу Суфён, Абу Жаҳл, Назр ибн Ҳорис, ака-ука Умайя ва Убай ибн Халаф, Уқба ибн Абу Муайт, Амр ибн Ос ва Асвад ибн Бухтарий бўлишиб Абу Толибнинг олдига боришди ва: “Эй Абу Толиб, сен бизнинг улуғимиз, каттамизсан. Жиянинг Муҳаммад бизни ҳам, худоларимизни ҳам сўкиб озор бермоқда. Биз истардикки, сен уни чақириб, бизнинг худоларимизни сўкишдан тийиб қўйсанг, шунда биз ҳам унинг худосини тинч кўямиз”, дейишди. Абу Толиб Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни чақириб: “Қавминг инсоф қилди, уларнинг шартларини қабул қилгин”, деган эди, Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам уларга қараб: “Айтинглар-чи, агар мен сизларнинг мана шу талабларингизни қабул қилсам, сизлар ҳам бир сўзни айтишга сўз берасизлар-ми? Агар сизлар ўша сўзни айтсангиз, барча арабларга эга бўласизлар ва ажамлар ҳам сизларга бўйин эгади”, дедилар. Абу Жаҳл: “Ҳа, отангнинг руҳига қасамки, биз сенга ўша сўзни айтишга, балки ундай сўзлардан ўнтасини айтишга ҳам сўз берамиз. Қани, қандай сўз экан ўша сўз?” деди. Шунда Пайғамбар алайҳис-салом: “Сизлар “Ла илаҳа иллаллоҳ” Сўзини айтинглар”, деган эдилар, у мушриклар бу сўзни айтишдан бош тортиб, тескари қараб олишди. Абу Толиб: “Эй жияним, шундан бошқа сўзни айтгин”, деди. Айтдилар: “Эй амаки, агар улар қуёшни олиб келиб қўлимга қўйсалар ҳам, мен мана шу Сўздан бошқасини айтмайман”. Пайғамбар алайҳис-саломдан бу сўзни эшитган мушриклар: “Қасамки, ё сен бизнинг худоларимизни сўкишни тўхтатасан, ёки биз ҳам сени ва сенга буюрганни (яъни, Оллоҳ таолони) сўкаверамиз”, дейитпди.
Бас, Оллоҳ таоло ушбу ояти каримани нозил қилиб, мўминларни мушрикларнинг бутларини сўкишдан қайтарди.
Ушбу оят нозил бўлгач, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам асҳобларига: “Парвардигоримни сўкманглар”, дедилар. Яъни, сизлар уларнинг бутларини сўкишларингиз улар сизларнинг Парвардигорингизни сўкишларига сабаб бўлади, шунинг учун бутларни сўкманглар, деб буюрдилар.
Оят давомида Ҳақ таоло ҳар бир жамоатга ўзлари қилаётган ишларини мана шундай чиройли кўрсатиб қўйганини, озгина вақтдан кейин ҳаммалари Парвардигор ҳузурида тўпланганларида кимнинг қилган иши ҳақиқатдан чиройли-ю, ким хунук ишни - Ёлғиз Оллоҳга ширк келтиришни чиройли ҳисоблаб алданганини билиб олишини айтиб огоҳлантиради.

54. “(Эй инсонлар), Парвардигорингиз сизларни жуда яхши Билгувчидир. Хоҳласа сизларга раҳм-шафқат қилур, хоҳласа сизларга азоб берур. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сизни (одамлар) устига вакил - қўриқчи қилиб юборган эмасмиз (яъни, Сизнинг вазифангиз фақат Бизнинг Амру Фармонларимизни уларга етказмоқдир)”.
Аксари уламоларнинг наздида ушбу ояти карима юқоридаги оятда зикр қилинган, “энг гўзал сўз”нинг тафсиридир. Ҳақ таоло Ўзининг мўмин бандаларига динсиз кимсаларни Ҳақ Йўлга қай тарзда даъват қилишни таълим бериб, уларга сўз бошиданоқ “сенлар дўзахисанлар,” деб бошламаслик кераклигини айтади. Чунки ёмон сўз “қилични қинидан чиқариб” ёмоннинг янада ёмон бўлишига сабаб бўлиб қолиши мумкин. Қолаверса, оқибат Ёлғиз Оллоҳнинг Қўлидадир. Эҳтимол, бугун залолат ботқоғида турган кимса эртага Оллоҳ таолонинг Фазлу Раҳмати билан Ҳақ Йўлга ҳидоят топар. Бас, тақдири азалда нима ёзилганидан бехабар инсон - бу Илоҳий сир Ёлғиз Оллоҳ таолодан ўзга ҳеч кимга маълум эмас - бошқа бир инсонга “сен дўзахисан ёки жаннатисан”, деб кесиб айтиши жаҳолатдан ўзга нарса эмасдир.
Демак, ҳар бир мўмин банда динсиз кимсаларни Ҳақ Йўлга даъват қилар экан, уларга Ҳақ таоло буюрганидек чиройли сўз айтиб: “сизларни ҳам, бизларни ҳам эртага нима бўлишимизни Парвардигоримиз билади. Барча иш Ёлғиз Унинг Хоҳиш-Иродасига боғлиқдир. Агар У Зот хоҳласа, Ўз Раҳматига мушарраф қилиб, сизларни ҳам, иймон неъматидан баҳраманд этар ва Ислом Динини қабул қилурсизлар, хоҳласа, куфр ва ширк келтирган ҳолингизда ўлдириб, дўзах азобига гирифтор қилур. Ишнинг бу ёғи Ёлғиз Яратганнинг Ўзига ҳавола”, деган каби сўзлар билан даъват қилишлари лозим. (“Тафсири ҚозийБайзовий”ва “Тафсирий Абус-Сауд”китобларидан).
Муфассирлар орасида “Ояти каримада мўминларга хитоб қилинган: Оят, эй мўминлар, Парвардигорингиз сизларнинг оқибатингиз қандай бўлишини яхшироқ Билгувчидир. Агар У Зот хоҳласа, сизларга раҳм-шафқат кўргазиб, Макка кофирларидан сақлайди, хоҳласа, уларни сизларнинг устингизга ғолиб қилиб, сизларни азоб-машаққатларга дучор қилади, деган мазмундадир”, деб тафсир қилган уламолар ҳам бордир. (“Тафсирий Куртубий” ва “Маолимут-танзил”тафсирлари).
“(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сизни одамлар устига вакил - қўриқчи қилиб юборган эмасмиз”.
Яъни, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг зиммаларидаги вазифа фақат Оллоҳ таоло нозил қилган ваҳийни одамларга етказиш, мўминларга жаннат хушхабарини бериш ва кофирларни дўзах азобидан огохлантириш, холос. У зоти шариф бу буюк вазифани аъло даражада адо этдилар. Энди инсонлар ўзларига етган Оллоҳнинг оятларига ишонадиларми ёки инкор қиладиларми, бу уларнинг ишидир. Пайғамбар алайҳис-салом зиммаларига уларнингустида қўриқчилик қилиш уларни зўрлаб куфрдан чиқариб, мусулмон қилиб қўйиш вазифаси юклатилган эмас. Чунки кимни ҳидоят қилиш, кимни залолотга кетказиш Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Кўлидаги иптдир.

55. “Парвардигорингиз осмонлар ва Ердаги бор жонзотни жуда яхши Билгувчидир. Аниқки, Биз айрим пайғамбарларни айримларидан устун қилдик. Биз Довудга Забурни ато этдик”.
Бу оят баъзи мушриклар Муҳаммад алайҳис-саломнинг Пайғамбар эканликларига иймон келтирмай, «Орамизда қанчадан-қанча олийнасаб зодагонлар турганида мана шу етим, ялангоёқ Муҳаммад пайғамбар бўладими?», дейишганида нозил қилингандир. Оллоҳ таоло унда нафақат Маккаликларни, балки Еру осмонлардаги барча жониворларни ҳам жуда яхши билишини, бинобарин кимни пайғамбар қилиб сайлаш ҳам Ўз ихтиёрида эканлигини баён қилади ва Ўзи юборган пайғамбарларига турли мўъжизалар бериш билан айримларини айримларидан афзал қилиб кўйгани ҳақида хабар беради.
Қатода айтади: “Оллоҳ таоло Иброҳим алайҳис-саломни Ўзининг Ха-лили қилди, Мусо алайҳис-саломга бевосита сўзлади, Ийсо алайҳис-саломга эса “Бўл” дейиши билан Ийсо Марям бачадонида пайдо бўлди, Сулаймон алайҳис-саломга бошқа ҳеч кимга насиб этмаган мулку давлатни ато қилди ва Довуд алайҳис-саломга Ўзи айтгандек, Забурни ато этди. Оллоҳ таоло Довудга таълим берган Забур Китоби бир юз эллик сурани ўз ичига олган бўлиб, тўласича дуо, Оллоҳ азза ва жаллани улуғлаш ва У Зотга айтилган ҳамду санолардан иборат. У Китобда ҳалол-ҳаром, фарз-вожиб ва жиноятларнинг жазолари ҳақидаги ҳукмлар йўқдир”.
Ушбу мавзу Бақара сураси, 253-оятида ҳам мазкур бўлган ва ала қадри ҳол тафсир қилинган эди.

56-57. “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом, мушрикларга) айтинг: «(Оллоҳдан) ўзга (илоҳ), деб гумон қилган кимсаларингизга дуо-илтижо қилинглар-чи! Бас, улар сизлардан бирон зиённи арита олмаслар ва (уни сизлардан бошқаларга) буриб ҳам юбора олмаслар. Улар (илоҳ деб) илтижо қиладиган ўша кимсаларнинг ўзлари ҳам Парвардигорга қай бирлари яқинроқ бўлиш учун йўл изларлар, У Зотнинг Раҳмат-Марҳаматидан умидвор бўлурлар, азобидан қўрқурлар. Дарҳақиқат, Парвардигорингизнинг азоби қўрқилгувчи (азоб)дир.
Баъзи бир тоифалар фаришталарни, насронийлар Ийсо пайғамбарни, яҳудийлар эса Узайр пайғамбарни илоҳ, дейишиб, уларга сиғинадилар. Ушбу икки оят ўшалар хусусида бўлиб, мушрикларга улар сиғинаётган зотлар ҳам Оллоҳнинг ожиз бандалари экани баён қилингандир.
“Маолимут-танзил” тафсирида Абдуллоҳ ибн Маъсуд розияллоҳу анҳудан: Ушбу оятлар бир тоифа араблар ҳақида нозил бўлган. Улар бир тоифа жинларга сиғинар эдилар. У жинлар Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам тиловат қилаётган Қуръон оятларини эшитишгач, иймон келтирган эдилар. Аммо уларга сиғиниб ибодат қиладиган мушриклар эса, ўзлари сиғинадиган жинларнинг мусулмон бўлганларидан бехабар уларга сиғинишда давом этишавергач, Оллоҳ таоло мушрикларга дашном бериб ушбу оятларни нозил қилди”, деган ривоят ҳам келтирилибди. Ушбу ривоят “Саҳиҳул-Бухорий”да “Тафсир китоби”да келтирилган.
Бу улуғ оятларда Ҳақ субҳонаҳу ва таоло Ўз Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилиб гўё шундай дейди: “Эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз Оллоҳдан ўзга нарса ва кимсаларга ибодат қиладиган мушрикларга айтинг: “Қани сизлар Оллоҳни қўйиб сиғинаётган жонли-ю жонсиз бут-санамларингизга дуо-илтижо қилинглар-чи, улар ижобат қилармиканлар, камбағаллик, касаллик, қаҳатчилик каби бошларингизга тушган меҳнат-машаққатларни аритишларини сўранглар-чи, ўша бутларингиз мушкилларингизни осон қила олармиканлар, ёки бошларингизга тушган балоларни бошқа ёққа буриб юбора олармиканлар?! Аниқки, улар ҳатто ўзларига ҳам бирон фойда ёки зиён етказишга қодир эмаслар, демак, ўзгаларга ҳам бирон фойда ёки зиён етказа олмасликлари аниқдир. Аксинча, ўша сизлар дуо илтижо қилиб сиғинаётган кимсалар - улар Ийсо ва Узайр алайҳимас-салом каби пайғамбарлар бўладиларми, малоикалар бўладиларми ёки мўмин жинлар бўладиларми, барчалари Парвардигорлари бўлмиш Ёлғиз Оллоҳ субҳонаҳу ва таолога яқин банда бўлиш учун тинимсиз ҳаракат қиладилар, қай биримиз қандай тоат-ибодат билан Роббимизга яқинроқ бўларканмиз, деб, Оллоҳ таолонинг розилигига етиб борадиган йўлни излайдилар, Унинг Раҳматидан умидвор бўладилар ва азобидан қўрқадилар. Унинг Раҳмати мўмин бандаларига ваъда қилган буюк мукофоти бўлмиш жаннатдир, Унинг азоби эса, осий-кофир кимсалар учун ҳақли ва адолатли жазо бўлган дўзаҳцир. Дарҳақиқат, Парвардигорингизнинг азоби ўта мудҳиш ва кўрқинчли азоб бўлиб, ундан бирон кимса қочиб қутула олмас. Бас, ҳар бир ақлли инсон Оллоҳнинг азобидан мудом кўрқиб туриши лозим”. Дарвоқеъ, Оллоҳ таолонинг элчи пайғамбарларидан бўлмиш Ийсо ва Узайр алайҳимас-салом ҳам, ҳатто Оллоҳ таолонинг нурдан яралган бегуноҳ махлуқоти бўлмиш малоикалар ҳам, Парвардигори оламга яқин бўлиш умиди билан тинимсиз тоат-ибодат қилар эканлар, доимо Унинг азобидан қўрқиб турганлари бу азоб ўта қўрқинчли эканига равшан далилдир.
Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, у киши Умар розияллоҳу анҳу бир кофирнинг ҳанжари зарбидан жуда оғир жароҳатланиб ўлим тўшагида ётган чоғида кириб: “Эй амирал-мўминийн, Сиз инсонлар кофир бўлган вақтида иймон келтиргансиз, одамлар Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга ҳеч қандай ёрдам бермаётган вақтида у зотнинг ёнларида туриб жиҳод қилгансиз, Ҳазрати Расулуллоҳ Сиздан рози бўлган ҳолларида вафот этганлар, мана энди Сизга шаҳидлик насиб этиб турибди. Бас, Сиз хотиржам бўлинг (яъни, албатта жаннатга киришингизга аниқ ишонинг ва Охират азобидан асло қўрқманг), эй амирал-мўминийн”, деган эди, Умар розияллоҳу анҳу: “Сизлар мақтов билан одамни мағрур қилиб - алдаб кўясизлар. Оллоҳга қасамки, мана шу қуёш нуридан баҳраманд бўлган барча нарса меники бўлса ҳам мен Қиёмат даҳшатидан қутулиш учун уларни тўлов қилиб бериб юборган бўлур эдим”, деди. (“Танвирул-азҳон”тафсиридан).
Азиз ҳамдарсим! Агар эътибор берсак, ушбу оятларда мўминнинг ҳаётида ражо - Оллоҳ таолонинг Раҳматидан умидворлик ва хавф - Оллоҳ таолонинг азобидан қўрқишлик баробар ўрин тутмоғи лозимлиги таъкидланади. Чунки тоат-ибодат хавф ва ражо билан комил бўлади - хавф сабабли инсон гуноҳ ишлардан четланади, ражо сабабли у солиҳ амалларни кўпайтиради.

58. “(Ер юзидаги аҳолиси кофир бўлган) қишлоқ-шаҳарки бор, (барчасини) Биз Қиёмат Куни (келиши)дан илгари албатта ҳалок қилгувчидирмиз ёки қаттиқ азоб билан азоблагувчидирмиз. Ушбу (ҳукм) Китобда - (Лавҳул-Маҳфузда) битилгандир”.
Ояти каримада мазкур бўлган “қишлоқ-шаҳар”дан мурод, қавс ичида изоҳлаб ўтганимиздек, аҳолиси кофир-золим бўлган жамийки қишлоқ-шаҳарлардир. Чунки бошқа бир оятда Ҳақ таоло: “Биз қишлоқ-шаҳарларни фақат уларнинг аҳолиси золим-кофир бўлган ҳолдагина ҳалок қилгувчи бўлдик”, деб очиқ айтгандир. (Қасас сураси, 59-оят). Демак, қай бир қишлоқ ёки шаҳарнинг аҳолиси куфру исёнга ғарқ бўлса, албатта у юрт ҳали Қиёмат Куни келмасиданоқ йўқ бўлиб кетиши, унинг аҳолиси эса, турли азоб-уқубатга гирифтор қилиниб ҳалок бўлиши Оллоҳ таолонинг тақдири азалида белгилаб кўйилган муқаррар иш экан. Аҳолиси мўмин-мусулмон бўлиб, Оллоҳ таолонинг Дини Исломини маҳкам ушлаган қишлоқ-шаҳарлар эса, то дунёнинг умри тугаб, Қиёмат Кунининг вақти-соати етиб келгунича обод ва фаровон ҳаёт кечиради.
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтади: “Қайси бир қишлоқ-шаҳарда зино ва судхўрлик авж олса, Оллоҳ таоло у жойнинг аҳли ҳалок қилинишига изн беради”. (Табарий ривояти).
“Ушбу (ҳукм) Китобда (яъни, Лавҳул Маҳфузда) битилгандир”.
Уббода ибн Сомит розияллоҳу анҳу айтди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Албатта Оллоҳ таоло энг аввал яратган нарса қаламдир. Оллоҳ қаламни яратибоқ, унга: “Ёзгин”, деб буюрди. Қалам: “Нимани ёзайин”, деган эди, Оллоҳ таоло: “Қадарни - то Қиёмат Кунигача бўладиган барча нарсани ёзгин”, деди”, деяётганларини эшитдим”.

59. “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом, мушриклар Сиздан талаб қилган) оят-мўъжизаларни юборишдан Бизни қайтарган нарса фақат аввалги умматлар у (мўъжизаларни кўргач, иймон келтириш ўрнига уларни) ёлғон деганларидир. Самуд қабиласига очиқ (мўъжиза бўлган) туяни ато этганимизда унга зулм этдилар (ва оқибатда қирилиб кетдилар). Албатта, Биз (зилзила, тўфон, чақмоқ ва момақалдироқ каби) оят-аломатларни (бандаларимизни ҳалокатдан) қўрқитиш учун юборурмиз”.
“Тафсири Бағавий”да Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Макка аҳли Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан Сафо баландлигини олтинга айлантириб беришларини ва Маккадаги бошқа тоғ-адирларни улардан нари суриб, деҳқончилик қиладиган текис ерларга айлантириб беришларини талаб қилишди (яъни, акс ҳолда у зотга иймон келтирмасликларини айтишди). Шунда Оллоҳ таоло Ўз Элчисига: “Агар Сиз хоҳласангиз, Мен уларнинг истакларини кейинга сурурман, хоҳласангиз, сўраган нарсаларини бажо қилурман, бас, агар ўшанда ҳам иймон келтирмасалар, у ҳолда Мен уларни ҳам аввал ўтган кофир қавмларни хдлок қилганимдек ҳалок қилиб юборурман”, деб ваҳий юборган эди, Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Йўқ, ё Парвардигор, уларнинг талабларини кейинга сура қолгин”, дедилар. Шу онда Оллоҳ таоло ушбу ояти каримани нозил қилди ва унда илгари ўтган араблардан бўлган бир қабилани - ўзларига юборилган Солиҳ пайғамбардан мўъжиза кўрсатишини талаб қилиб, сўнгра у зот уларнинг кўз ўнгларида бир харсанг тошни тирик туяга айлантириб қўйганини кўрганларидан кейин ҳам Солиҳ алайҳис-саломга иймон келтирмаганларидан кейин ҳалок қилиб юборилган Самуд қабиласини мисол қилиб келтирди. Бошқа бир оятда Ҳақ таоло у бадбахт қабила ҳақида: “Бас, уларни даҳшатли зилзила тутиб, турган жойларида тўкилдилар (ҳалок бўлдилар)”, деб хабар беради. (Аъроф сураси, 78-оят).
(Самуд қабиласи тўғрисида Аъроф сурасининг 73-79-оятлари тафсирида батафсил баён қилинган эди).

60. “Эсланг, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сизга Парвардигорингиз (жамийки) одамларни ўраб-иҳота қилиб олгандир, деган эдик. Биз Сизга (меърож кечасида кўрсатган) «Туш»ни ва Қуръонда лаънатланган дарахт (заққум)ни одамлар учун бир фитна-имтиҳон қилдик, холос. Биз (мушрикларни турли мўъжизалар билан) қўрқитур-миз, аммо бу уларни баттар тугёнга солур”.
“Эсланг, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сизга Парвардигорингиз (жамийки) одамларни ўраб-иҳота қилиб олгандир, деган эдик”.
Ҳасан Басрий, Қатода ва бошқа уламолар ушбу жумла мазмунини қуйидагича тафсир қиладилар: “Эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз жамийки одамлар, жумладан Сизга душманлик қилмоқчи бўлган Макка мушриклари ҳам Оллоҳ таолонинг қабзасида эканини, бас, Унинг хоҳиш-иродасига қарши ҳеч иш қила олмасликларини, бинобарин, Сизга ҳеч қандай зиён етказа олмасликларини доимо ёдингизда тутинг ва зиммангиздаги Оллоҳ таоло нозил қилган Динни тўласича, бирон оятни қолдирмасдан етказиш вазифангизни ҳеч кимдан қўрқмасдан адо қилаверинг. Билингки, Оллоҳ таоло Сизни одамлардан сақлашга кафолат беради”.
Бу мазмун, кейинроқ Мадинайи мунавварада нозил қилинган Моида сурасида яна бир бор таъкидланади: “Оллоҳ Сизни одамлардан (уларнинг зараридан) сақлагай”. (Моида сураси, 67-оятдан). (Ушбу ояти карима ўз ўрнида ала қадри ҳол тафсир қилиб ўтилди).
“Биз Сизга (меърож кечасида кўрсатган) «Туш»ни ва Куръонда лаънатланган дарахт (Заққум)ни одамлар учун бир фитна-имтиҳон қилдик, холос. Биз (мушрикларни турли мўъжизалар билан) қўрқитурмиз, аммо бу уларни баттар туғёнга солур”.
Ояти каримада зикр қилинган “лаънатланган дарахт” Зақкум эканлиги ва у дарахтнинг хусусияти ҳақида бошқа бир оятда хабар берилган: “Албатта (дўзахнинг ўртасида ўсадиган) Заққум дарахти гуноҳкорнинг таомидир. (У таом) мисоли қайноқ сувнинг қайнаши каби қоринларда қайнайдиган эритилган (доғланган) ёғдир!” (Духон сураси, 43-46-оятлар).

61. “Эсланг, Биз фаришталарга: «Одамга сажда қилинг», дейишимиз билан улар саждага эгилдилар. Магар иблис (кибру ҳаво билан): «Сен қора лойдан яратган кимсага сажда қилурманми?», деди”.
Олис мозийдан - биринчи инсоннинг яралиш тарихидан сўзлайдиган ушбу оятлар Яратган наздида одамзотнинг азиз ва мукаррам эканига очиқ-равшан далилдир. Ҳақ таоло Ўз Қўли билан Одам алайҳис-саломни Ердан - қора тупроқдан яратиб, сўнгра Ўзи унга чиройли сурат бериб, жон киритиб, сўнгра нурдан яралган малоикаларига тупроқдан яралган Одамга сажда қилинглар, яъни, Одамнинг ашрафул-махлуқот - жамийки яралгувчиларнинг энг улуғи эканини тан олиб, унга таъзим қилинглар, деб амр қилиши билан улар дарҳол саждага йиқилганлари, фақат иблис алайҳил-лаъна Яратганнинг Буйруғига бўйинсунмай, “Сен қора лойдан яратган кимсага сажда қилурманми?” деб кибр-ҳаво қилиб саждадан бош тортгани ҳақида хабар беради.
Бу сажда Оллоҳга ибодат, Одамга таъзим саждасидир. Барча фаришталар бир нафас тўхтамасдан Яратганнинг Амрига бўйинсундилар - саждага эгилдилар ва бу билан одамзот афзалул-махлуқот эканини эътироф этдилар. Фақат лаънати иблисгина бош тортди, мутакаббирлик қилди, саждага эгилмади, кофирлардан бўлди. Оят мазмунини англаган ҳар бир ақлли инсон учун катта бир ибрат ярқ этиб кўриниб турибди: саждага - намозга чорланганида бўйинсунган - сажда қилган киши Оллоҳнинг кули, бош тортган, кибр қилган кимса эса иблиснинг қулидир.
Хўш, бу иблиснинг асли, насли-насаби ким ўзи? Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ва аксари муфассирлар: иблис ҳам асли фаришталардан эди, Оллоҳ таоло фаришталарни Одамга сажда қилишга буюрганида уларнинг орасида иблис ҳам бор эди, шунинг учун ҳам фаришталарга берилган буйруқ унга ҳам тегишли эди. Агар иблис фаришталардан бўлмаса уларга берилган буйруқдан бош тортгани учун осий бўлмас эди, дейдилар.
Ибн Аббосдан қилинган яна бошқа бир ривоятда эса, иблис жин қав-мидан бўлган, дейилади. Ҳасан, Қатода каби муфассир уламолар ҳам мана шу кўз қарашни илгари сурадилар ва далил сифатида ушбу ояти каримани келтирадилар: “Эсланг, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), фаришталарга: «Одамга таъзим қилинг», дейишимиз билан саждага эгилдилар. Фақат иблис (сажда қилмади). У жинлардан эди. Бас, Парвардигорининг Амрига бўйинсунишдан бош тортди. Энди сизлар (эй Одам болалари), Мени қўйиб, уни (яъни, иблисни) ва зурриётларини дўст тутурмисиз?! Улар сизларга душман-ку! У (иблис) золим кимсалар учун (Оллоҳнинг ўрнига ибодат қилинадиган) нақадар ёмон «бадал - ўринбосардир». (Каҳф сураси, 51-оят).
Жин қавмидан бўлган иблис ўзининг асли бўлган олов Одамнинг асли бўлган тупроқдан яхшироқ эканини айтди. Ҳолбуки, Хожадан Амр бўлганидан кейин қул дарҳол у Амри Илоҳийга бўйинсуниб, саждага йиқилиши фарз эди. Аммо иблис бандалик расмини бузди - сажда қилмади, бу гуноҳи учун Яратгандан кечирим ҳам сўрамади, балки ансинча, “Мен Одамга эмас, Одам менга сажда қилиши керак, чунки мен ундан яхшироқман”, деб барча оламлар Парвардигорининг Амрига қарши тушди ва натижада ўзининг нонкўрлиги, мутакаббирлиги ва итоатсизлигига яраша жазога - Оллоҳнинг лаънатига дучор бўлди, Унинг Раҳматидан - жанна-тидан маҳрум бўлди.

62. “У (яна) деди: «Менга хабар бергинчи, мана шу кимсани мендан улуғ-устун қилдингми? Қасамки, агар Сен мени Қиёмат Кунигача (тирик) қолдирсанг, албатта мен унинг зурриётини қириб юборурман, (яъни, Ҳақ Йўлдан оздириб, ҳалокат йўлларига буриб юборурман), магар озгиналаригина (Ҳақ Йўлда қолурлар)”.
Яъни, малъун иблис ўзи Оллоҳ таолонинг Амрига итоат этмагани учун лаънатланиб, жаннатдан маҳрум бўлиб турибди-ю, яна ўзининг Одам алайҳис-саломдан “афзалроқ” эканини исботламоқчи бўлиб: “Эй Роббим, мана шу ожиз кимсани мендан улуг-устун қиласанми? Агар Сен менга то Қиёмат қойим бўлгунича ўлмасдан яшаш имконини берадиган бўлсанг, қасам ичаманки, бу Одамнинг авлод-зурриётларидан камдан-кам инсонлардан ташқари барча-барчасини Сенинг Йўлингдан оздириб, ўзимнинг йўлимга солиб олишим аниқдир. Ана ундан кейин улардан ҳеч ким Сенга ибодат қилмай, фақат мен буюрган ишларни қиладиган бўладилар”, деб юзсизлик қилди. Бу ҳақда бошқа бир оятда шундай хабар берилган: “У айтди: «Қасамки, энди мени йўлдан оздирганинг сабабли мудом Сенинг Тўғри Йўлинг устида уларни (Одам болаларини) кутиб ўтирурман. Сўнгра уларга олдиларидан ва ортларидан, ўнггу сўлларидан келиб (Тўғри Йўлдан оздирурман) ва (оқибатда) сен уларнинг кўп-ларини (берган неъматларингга) шукр қилган ҳолларида топмайсан”. (Аъроф сураси, 16-17-оятлар).
Яъни, иблис Оллоҳ таолодан уни то Қиёмат қойим бўлгунича ўлдирмаслик ваъдасини олиб хотиржам бўлгач, ўзининг Одам болаларига қарши режалаштирган ғаразли мақсадини ошкора қилди. Гарчи Оллоҳ таолонинг “Сажда қил”, деган Амрига итоат қилмаслик билан иблис ўзи залолат йўлини танлаб олган бўлса-да, Оллоҳ таоло уни Тўғри Йўлдан оздириб лаънатлашига ўзининг қилмиши сабаб бўлган эса-да, ҳеч уялмасдан (иблисда уят нима қилсин), тап тортмасдан Ҳақ таолога: “Сен мени йўлдан оздирдинг, энди мен ҳам Сенинг Тўғри Йўлингни - жаннатга олиб бора-диган Йўлни тўсиб, Одам болаларини адаштираман. Уларга тўрт тарафдан ҳужум қиламан. Мен одамларга олдиларида турган Охират тарафидан келиб: “Ҳали Охират деганлари бор нарсами ёки йўқ нарсами”, деб уларни шак-шубҳага соламан, сўнгра орқаларида қолаётган дунёлари тараф-дан келиб, уларни мол-дунёга қул қилиб кўяман, сўнгра ўнг тарафларидан - қилган ҳасанотлари, савоб амаллари томонидан келиб, уларни ўша амалларни холис Оллоҳ учун эмас, эл кўрсинга, риёкорлик билан қиладиан кимсаларга айлантириб қўяман. Сўнгра чап тарафларидан - қилган гуноҳ ва ёмонликлари томонидан келиб, уларга ўша гуноҳ амалларни чиройли кўрсатиб қўяман. Шунда Сенга шукр қиладиган одамлар жуда оз қолади”, деди. Албатта иблиснинг қасам билан айтган бу: “Мен уларни йўлдан оздира олурман”, деган сўзларидан унинг барча одамлар устида ҳукмронлиги келиб чиқмайди, балки бу унингўйлаган орзуси ва ўй-гумони эди, холос. Иблис фақат иймони заиф, Охират диёри борлигига аниқ ишонмайдиган кимсалар устидагина ўзининг бу ўйини амалга ошира олади. Бу ҳақда бошқа бир оятда аниқ хабар берилган: “Дарҳақиқат, иблис уларнинг устидаги («Мен уларни йўлдан оздира олурман», деган) гумонини рўёбга чиқарди, бас, (Сабаъ қабиласи иблисга) эргашдилар, фақат бир гуруҳ мўминларгина (унга бўйинсунмадилар). (Иблиснинг) улар устидаги ҳукмронлиги - фақат Биз Охиратга иймон келтирадиган кишиларни, ундан (яъни, Охиратдан) шак-шубҳада турган кимсалардан билиб-ажратиб олишимиз учун бўлгандир. (Яъни, Охират ҳақида шубҳа қилгувчи кимсалар иблиснинг иғвосига учиб, унга эргашурлар ва Оллоҳнинг неъматларига ношукурлик қилурлар. Охиратга иймон келтирган зотларга эса унинг васвасаси кор қилмас). Парвардигорингиз барча нарсанинг устида Кузатиб тургувчидир.” (Сабаъ сураси, 20-21-оятлар).
Оятлар мазмунида маълум бўладики, иблис алайҳил-лаъна билмагани, жоҳиллиги учун кофир бўлмаган, балки Оллоҳ таолони таниб туриб, Унинг Тўғри Йўли қандай Йўл эканини жуда яхши билиб туриб кофир бўлган. Акс ҳолда у: “Сенинг Тўғри Йўлинг устида йўлтўсарлик қилиб ўтираман”, демаган бўлар эди.

63. “(Оллоҳ) айтди: «Бор, (сенга Қиёматгача умр бердим). Бас, улардан ким сенга эргашса, у ҳолда, шак-шубҳасиз жаҳаннам сизларга етарли жазо бўлур!”
Шундай қилиб, иблис жаннатдан қувилиб, жаҳаннамга ҳукм қилинди. Фақат у жаҳаннамга ёлғиз ўзи эмас, балки инсонлар орасидан кимда-ким унга эргашса, у чизиб берган йўлга юрса, яъни, Оллоҳ таолога эмас, иблисга қуллик қилса ва Оллоҳ таолонинг Тўғри Йўлига қайтмасдан - тавба қилмасдан дунёдан ўтадиган бўлса, ана ўшалар билан бирга киради.
Бу мавзу бошқа оятларда ҳам зикр қилинганки, Қуръоннинг энг гўзал тафсири биринчи навбатда Қуръоннинг ўзи бўлгани сабабли биз ўша оятларга мурожаат қиламиз: “Эсланг, Парвардигорингиз фаришталарга деган эди: «Албатта мен лойдан бир одам Яратгувчидирман. Бас, қачон уни тиклаб, унга Ўз Руҳимдан пуфлаб киргизганимдан сўнг унга сажда қилган ҳолларингизда йиқилинглар!» Бас, фаришталарнинг барча-барчалари (Одамга) сажда қилдилар. Магар иблисгина кибру ҳаво қилиб, кофирлардан бўлди. (Шунда Оллоҳ) деди: «Эй иблис, Мен Ўз Қўлларим билан яратган нарсага - Одамга сажда қилишдан нима сени манъ қилди?! Кибру ҳаво қилдингми, ёки сен (Одамга нисбатан) юксак мартабали зотлардан эдингми?!» У айтди: «Мен ундан яхшироқдирман. Сен мени оловдан яратгансан, уни эса лойдан яратдинг». (Оллоҳ) деди: «Бас, ундан (яъни, жаннатдан) чиқ! Энди сен, шак-шубҳасиз, (Менинг даргоҳимдан) қувилган - малъунсан. Ва албатта то жазо (Қиёмат) Кунигача сенга Менинг лаънатим бўлур». (Иблис илтижо қилиб) деди: «Парвардигорим, у ҳолда менга улар тириладиган Кунгача (ўлмасдан яшаш учун) муҳлат бергин». (Оллоҳ) деди: «Бас, сен маълум вақтда етиб келадиган Кунгача (Қиёматгача) муҳлат берилганлардансан». (Иблис) айтди: «Энди Сенинг қудратингга қасамки, албатта уларнинг ҳаммасини йўлдан оздирурман. Магар уларнинг орасидаги (айрим) покиза бандаларинггина (Ҳақ Йўлдан озмай қолурлар)». (Оллоҳ) деди: «Ҳаққа (қасам), фақат ҳақни айтурманки, албатта Мен жаҳаннамни сен ва (одамлар) орасидаги барча сенга эргашган кимсалар билан тўлдирурман!” (Сод сураси, 71-85-оят),

64. Улардан кучинг етган кимсани овозинг билан қўзғат, уларнинг устига отлиқ ва пиёда (лашкар)ингни торт, топган мол-давлат ва бола-чақаларида уларга шерик бўл (яъни, уларни ҳаромдан мол-дунё ва бола-чақа орттиришга унда), уларга (ёлғон) ваъдалар қилди - Дарҳақиқат, шайтон уларга фақат алдов-ёлғон нарсаларнигина ваъда қилур. -
Ибн Аббос ва Қатода розияллоҳу анҳум тафсир қилишларича, ояти каримада зикр қилинган иблиснинг овозидан мурод, Оллоҳ таолога исён қилишга чақирган барча овозлардир. Демак, гуноҳ ишларга чақирадиган барча кимсалар иблиснинг лашкарларидир. Мужоҳид эса, қўшиқ ва мусиқа иблиснинг овозидир”, дейди. (“Маолимут-танзил” тафсири).
Оятдаги “уларниг устига отлиқ ва пиёда (лашкари)нгни торт”, жумласи тафсирида Ибн Аббос, Мужоҳид ва Қатода розияллоҳу анҳум: “Иблиснинг инсу жиндан бўлган отлиқ ва пиёда лашкарлари бор - кимлар Оллоҳ таолога маъсият-итоатсизлик қилиш йўлида отлиқми, пиёдами юрар эканлар, ана ўшалар иблиснинг лашкарларидир”, дейдилар. (“Таф-сири Куртубий”дан).
“Тафсири Мунийр”да эса, ушбу жумла бир тамсил бўлиб, ундан мурод, Оллоҳ таоло томонидан иблис алайҳил-лаънага қўлингдан келган барча ҳийла-найрангларингни биронтасини қолдирмай қилавергин, деб берилган рухсатдир, дейилади.
“...топган мол-давлат ва бола-чақаларида уларга шерик бўл”.
Уламоларнинг айтишларича, дарҳақиқат, иблис унга итоат этадиган кимсаларни судхўрлик, порахўрлик, ўғрилик каби ҳаром касб-корга ўрга-тиш билан улар топадиган мол-дунёларига шерик бўлиб олади, шундан кейин улар топган нарсаларини ҳаром ишларга сарфлайдилар, исрофгарчилик қиладилар, мол-дунёларининг закотини бермайдилар. Бундан ташқари иблис уларнинг топган фарзандларига ҳам шерикдир. Кимда-ким ҳаром йўллар билан фарзанд орттирса, билсинки, у боланинг отаси иккита - бири инсон, бири шайтондир. Бу ҳақда Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинган бир ҳадиси шарифда ҳам айтилган: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Албатта, ораларингизда муғарриблар - насл-насабига бегона аралашиб қолганлар ҳам бордир”, дедилар. Мен: “Ё Расулуллоҳ, муғарриблар нимадир?” деган эдим, “Бир кимсаларки, уларнинг бино бўлишида жин шерик бўлган”, (Абу Довуд ривояти).
Самарқандийнинг “Баҳрул-улум” тафсирида ҳикоя қилинишича, иблис Ерга туширилганидан кейин Оллоҳ таолога илтижо қилиб: “Ё Роббим, Одамни деб мени Ерга тушириб қўйдинг, ҳузурингдан ҳайдадинг, энди менга уй бергин”, деган эди, Оллоҳ таоло: “Сенинг уйинг ҳаммом”, деди. “Одамларни тўплайдиган жойим-чи?” “Бозорлар ва гузарлар”. “Ейдиган таомимчи?” “Бисмиллоҳ айтилмасдан тайёрлаган овқатлар”. “Ичимлигим?” “Барча маст қилгувчи нарсалар”. “Мен учун мажлисимга одамларни чақириб берадиган муаззин ҳам қилиб бергин”. “Сенинг муаззининг турли мусиқалар”. “Ўқийдиган китобим-чи?” “Шеър”. “Сўзлайдиган сўзимчи”. “Барча ёлғон сўзлар”. “Менинг элчиларим кимлар?” “Барча фолбинлар”. “Одамларни овлайдиган тузоғим-чи?” “Хотинлар”.
Аҳмад ва Насоий ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Албатта шайтон Одам болаларининг йўлларида ўтиради. Аввал-бошда у Ислом Йўлини тўсиб ўтиради. Биров Ислом Динини қабул қилиб, мусулмон бўлишни истаганида шайтон унинг йўлини тўсиб: “Сен ўз динингни, ота-боболарингнинг динини тарк этиб мусулмон бўласан-ми?” деб унинг йўлини тўсди, аммо у инсон шайтоннинг сўзига қулоқ солмади, унга итоат қилмади ва мусулмон бўлди. Сўнгра у мусулмон Маккадан Мадинага ҳижрат қилмоқчи бўлганида шайтон ҳижрат йўлига ўтириб олиб: “Мана шу Ерингни, осмонингни ташлаб ҳижрат қилиб кетаверасанми?” деб васваса қилди, аммо у мусулмон шайтонга бўйин эгмасдан ҳижрат қилди. Сўнгра у молу жони билан Оллоҳ Йўлида жиҳод қилиб курашмоқчи бўлганида шайтон жиҳод йўлини ҳам тўсиб: “Сен энди жанг-жадалларда ўлиб кетаверасан, аёлингни бўлса бошқалар хотин қилиб олиб кетаверадилар, мол-мулкинг ҳам бировларга қолиб кетаверади”, деб иғво қилди, аммо мусулмон шайтонга итоат қилмади - Оллоҳ Йўлидаги курашдан қайтмади. Одамлардан ким мана шундай қилган бўлса - шайтонга бўйинсунмаган бўлса, у инсонни жаннатга киритиш Оллоҳнинг зиммасида бўлади”, деб марҳамат қилдилар.
“...уларга (ёлғон) ваъдалар қил”.
Дарҳақиқат, шайтон уларга фақат алдов-ёлғон нарсаларнигина ваъда қилур.
Ояти каримадаги ушбу жумлаларнинг энг яхши тафсири мана бу оятдир: “Қачонки, иш тутагач (яъни, ҳисоб-китоб битиб, жаннат аҳли жаннатга, дўзахилар дўзахга киришгач), шайтон: «Албатта Оллоҳ сизларга ҳақ ваъда қилган эди. Мен эса (ёлғон) ваъдалар бериб, сизларни алдаган эдим. (Лекин) мен учун сизларнинг устингизда ҳеч қандай ҳукмронлик йўқ эди, илло мен сизларни (куфр йўлига) чақиришим биланоқ ўзингиз менга итоат этдингиз. Энди мени маломат қилмай, ўзларингизни маломат қилингиз. Мен сизларга ёрдам бера олмайман, сизлар ҳам менга ёрдам бергувчи эмассиз. Албатта мен сизлар илгари (Оллоҳга) мени шерик қилганингизни инкор этурман”, деди. Албатта золимлар (яъни, кофирлар) учун аламли азоб бордир!” (Иброҳим сураси, 22-оят).

65. “Менинг (иймон-эътиқодли) бандаларим устида эса сен учун ҳеч қандай салтанат-ҳукмронлик йўқдир. Парвардигорингнинг Ўзи етарли Вакил - Сақловчидир».
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло иблис алайҳил-лаънанинг айтган сўзларига жавобан, чин ихлос билан Ёлғиз Оллоҳга қуллик қиламан деган бандаларини иблиснинг қўлига бериб қўймаслигини, яъни, ҳеч қачон иблис уларга ҳукмрон бўлиб Тўғри Йўлдан оздира олмаслигини, магар ўз ихтиёри билан унга эргашган адашган кимсаларгина шайтоннинг қуллари бўлиб қолишларини таъкидлайди.
Албатта, ояти каримадаги иблис учун мўминлар устида хукмронлик йўқ, деган жумлани иблис уларни адаштириш учун вас-васа қила олмайди деб тушунилмаслиги лозим. Балки иш тамоман аксинчадир. Алий каррамаллоҳу важҳаҳу айтади: “Биз мусулмонларнинг намозимиз билан аҳли китоб - яхудий, насронийларнинг ибодатлари ўртасида фарқ шайтоннинг васваса қилишидир. Кофирлар шайтон йўлига кириб кофир бўлганлари учун у уларнинг амалларига аралашмайди, балки қачон биров кофир бўлса, шайтон унга: “Энди мен сендан бўшадим, яъни, сени васваса қилишимга ҳожат қолмади, усиз ҳам сен энди меникисан”, деб, кофир қилаётган ибодатларнинг ҳеч қандай фойдаси йўқ эканини билгани сабабли уни бўш қўяди. Аммо мўмин эса, Оллоҳ таоло буюрган намоз ибодатини адо қилишга киришар экан, шайтоннинг хоҳишига тескари иш қилаётгани учун у жон-жаҳди билан мўминга қарши жангга киришади - унинг хаёлини бўлиб васваса қила бошлайди (шунинг учун ҳам намоз ўқиладиган жой меҳроб, яъни шайтон билан жанг қиладиган жой деб аталади). Ана ўша мўминлар ҳақида Оллоҳ таоло “Менинг бандаларим устида сен учун ҳеч қандай салтанат - ҳукмронлик йўқдир”, деди. (“Танвийрул-азҳон” тафсиридан).
Дарҳақиқат, Оллоҳ таолонинг Тўғри Йўлида собитқадам бўлган мўминлар чинакам бахтиёр инсонлардир, чунки Ҳақ субҳонаҳу ва таоло уларни: “Менинг бандаларим”, деб шарафлайди ва ҳеч қачон шайтон улардан ғолиб бўла олмаслигини таъкидлайди. Аммо ўз ихтиёрлари билан Тўғри Йўлни тарк этиб иблис ва унинг малайлари чизиб берган ботил йўлларга кириб кетган кимсалар эса - “У кимсаларнинг барчалари учун ваъда қилинган жой, шак-шубҳасиз жаҳаннамдир. Унинг етти дарвозаси бўлиб, ҳар бир дарвозага уларнинг бир тўдаси бўлингув-чидир”. (Ҳижр сураси, 43-44-оятлар).

66. “(Эй инсонлар), Парвардигорингиз Унинг Фазлу Марҳаматидан (ризқу рўз) изланглар, деб сизлар учун денгизда кемаларни юргизиб қўйган Зотдир. Дарҳақиқат, У сизларга Меҳрибондир”.
Ушбу ва қуйидаги оятларда Ҳақ таоло жамийки инсонларга хитоб қилиб, мўмин бандаларига ибрат, кофир-мушрикларга огоҳлантириш бўлиши учун Ўзининг сув ва қуруқликдаги айрим неъматларини, инсонлар яхши яшашлари учун яратиб қўйган қулайликларини зикр қилади - Ўзининг уларга тенгсиз Меҳрибон Парвардигор эканлигини эслатади.
Дарҳақиқат, денгизнинг итоаткорлигида, устидаги кемалар сузиб, худди қуруқлиқцаги от-уловлар каби бир соҳилдан бошқа соҳилга одамлар учун керакли бўлган нарсаларни ташиб, бир иқлим аҳолиси бошқа иқлим аҳолиси билан борди-келди қилишларига хизмат қилиш учун бўйсундириб қўйилишида ва яна денгизнинг чор-атрофдаги чанг-ғуборларни “ютиб”, ҳавони тозалаб туришида, ундан кўтарилган буғ - нам ҳаво осмонда қайтадан чучук сувга айланишида, буларнинг барчасидан ташқари денгиз ўз қаърида одамлар учун луқмайи ҳалол бўлган балиқларни ҳамда зеб-зийнат бўладиган дурру гавҳарларни асраб-авайлаб сақлаб беришида, албатта, ақлли кишилар учун оят-ибратлар бордир. Ҳақ таоло одамлар У Зотга шукр қилишлари учун буюк денгиз-дарёларни уларга шундай итоатли хизматкор қилиб қўйганки, хоҳласалар у иккисининг устида кемага миниб сайр ёки тижорат сафарларига чиқадилар, хоҳласалар сув остидан ўзлари учун ризқ-рўз бўлган янги гўшт - балиқлар овлайдилар, хоҳласалар, ғаввослари денгиз-дарёлар тубига шўнғийдилар ва “у иккисидан марварид, маржонлар чиқур” (Ар-Раҳмон сураси, 22-оят).
Чунки денгизлар ҳам, дарёлар ҳам, гарчи бутун Ер юзини сувга ғарқ қилиб юборишдек даҳшатли қувватга эга бўлсалар-да, Ҳақ таолонинг Амрига бўйинсуниб инсонларга хизмат қилаверадилар. Буларнинг барчаси Яратган Парвардигоримиз биз инсонларга беқиёс Меҳрибон эканлигини кўрсатмайдими?! Албатта мўминлар ушбу ҳақиқатни тан оладилар ва Танҳо Парвардигорлари бўлмиш Оллоҳ субҳонаҳу ва таолога чин иймон ва ихлос билан ибодат қиладилар, берган саноқсиз неъматлари учун шукроналар айтадилар. Аммо кофир-мушрик кимсалар эса, ҳеч кимга ҳеч қандай фойда ҳам, зиён ҳам етказа олмайдиган нарсаларни ўзлари учун бут қилиб олиб ўшаларга сиғинадилар. Қуйидаги оятда ана ўша бутпараст мушрикларга хитоб қилинади -

67. (Эй мушриклар), қачон денгизда сизларга бирон зиён-мусибат етса, сизлар илтижо қиладиган бутлар ғойиб бўлур, фақат Унинг Ўзигина қолур. (яъни, бало-мусибатлардан сизларни Ёлғиз Оллоҳ қутқарур). Энди қачонки, У Зот сизларга нажот бериб қуруқликка (чиқариб қўйгач), сизлар (Ундан) юз ўгирурсиз. Дарҳақиқат, инсон ўта куфрони неъмат қилгувчидир”.
Яъни, агар сизлар денгизда сафар-саёҳатга чиққан вақтингизда бирон бўрон ёки тўфон тургани сабабли кемаларингиз сувга ғарқ бўлиб кетиш хавфи остида қолса ва ё бузилиб, сузишдан тўхтаб қолса, ана шундай ажалларингиз кўзингизга кўриниб қолган вақтларда сизлар додингизни кимга айтасиз?! Ўз қўлларингиз билан ясаб олган бутларингизгами?! Асло! Ундай таҳликали пайтларда у бут-санамлар ҳатто хаёлларингиздан ҳам ғойиб бўлиб, йўқолиб қоладилар ва сизлар чин ихлос билан Ёлғиз Яратганга ялиниб-ёлвориб дуо-илтижо қилиб қоласизлар. Сўнгра сизлар Оллоҳ таолога дуо-илтижолар қилиб, бошларингизга тушган бало-мусибатдан нажот беришини сўраб ялиниб, ёлворганингиздан кейин У Зот Ўз Раҳмати билан бошларингиздан балони аритиб, яна тинчлик, саломатлик ва хотиржамлик неъматини ато этганида эса, ораларингиздаги айрим кимсалар Оллоҳ таолога шукроналар айтиш, мушкилларини осон қилгани учун Меҳрибон Парвардигорга янада астойдил тоат-ибодат қилиш ўрнига жирканч нонкўрлик йўлини тутадилар - Яратганга шукр келти-риш ўрнига ширк келтирадилар, У Зот ато этган неъматнинг раҳматини бошқаларга - ўзлари сиғинадиган, қўлидан ҳеч нарса келмайдиган жон-сиз бутларига айтадилар! Худди дарди оғирлашиб, азоб чекаётганида тинмай: “Оллоҳим, дардимга шифо бергин. Агар Ўзинг шифо бермасанг, ҳеч қандай дори-дармон кор қилмаяпти”, деб дуо-илтижо қилиб, сўнгра, Оллоҳ таоло шифо бериб, тузалиб кетганидан кейин: “Мени мана будори тузатди”, деб юрадиган аҳмоқ кимсалар каби!
Бу ҳақда бошқа бир ояти каримада шундай дейилади: “Қачон Биз инсонга (неъмат - давлат) инъом қилсак, у (Бизга шукр қилишдан) юз ўгирар ва ўз томонига кетар (яъни, Бизни унутар). Қачон унга ёмонлик (камбағаллик-кулфат) етиб қолса эса у узундан-узоқ дуо-илтижо эгасидир”. (Фуссилат сураси, 51-оят).

68. “Ёки (Оллоҳ) сизларни қуруқлик томонида ҳам (Ерга) ютдириб юборишидан, ёхуд устингиздан тош ёғдиришидан, сўнгра ўзларингиз учун бирон вакил - сақловчи тополмай қолиш (ғами)дан хотир-жаммисиз лар?! ”
Яъни, ёки сизлар, эй мушриклар, Оллоҳ таоло сизларни денгиз-дарёларда сувга ғарқ қилиб юборишга Қодир бўлгани каби куруқлиқца Ерга ютдириб юборишга ҳам, устингиздан тош ёмғирини ёғдириб, худди Лут қавмини ҳалок қилгани каби барчаларингизни тошлар билан кўмиб қўйишга ҳам Қодир Зот эканлигидан бехабармисизлар?! Оллоҳ таоло Лут алайҳис-саломга кофир бўлган қавм устига қандай балолар юборгани ҳақида қатор оятларда хабар берганку!
“Бас, Биз у (шаҳар)ни остин-устун қилиб юбордик ва уларнинг устига сополдан бўлган тош ёғдирдик”. (Ҳижр сураси, 74-оят).
“Маолимут-танзил”, “Танвирул-азҳон” ва бошқа тафсирларда ривоят қилинишича, Лут алайҳис-салом ўз ҳамроҳлари билан тонг отмасдан шаҳардан чиқиб кетди ва Оллоҳ таоло уларга Ерни ўраб - қисқа қилиб, жуда оз фурсатда Иброҳим алайҳис-саломнинг хузурига етиб олдилар. Шундан кейин Жаброил алайҳис-салом Лутнинг қавми жойлашган бешта қишлоқни бор аҳолиси билан - у қишлоқ-шаҳарларда тўрт юз минг киши бор эди - даст кўтардида, осмони фалакка олиб чиқиб, оёқларини осмондан қилиб ерга ташлади! Ҳақ таолонинг у кофир қавмга юборган бу даҳшатли азоби - оёқ-ларини осмонга, бошларини ерга қаратиб ташлаб ҳалок қилгани уларнинг инсоний табиатга мутлақо тескари бўлган жиноятларига - эркаклар аёллар билан турмуш қуриш ўрнига эркаклар эркаклар билан бузуқлик қилганларига энг муносиб жазо эди. “Бас, Оллоҳ уларга зулм қилгувчи бўлмади, балки улар ўзларига зулм қилган эдилар”. (Тавба сураси, 70-оятдан).
Лут алайҳис-саломнинг даъватига итоат қилмай бузуқлик ботқоғига ботган у кофир қавмнинг жазоси уларни осмондан ерга ташлаб ҳалок қилиш билан битмади, балки шундан кейин Жаноби Ҳақ уларнинг устига бир “ёмғир” ёғдирдики, у “ёмғир”нинг томчилари сув эмас, балки осмондан тизилган ҳолда тушаётган сопол тошлар бўлиб, ҳар бир тошга қайси кофирнинг устига тушиб, унинг қабр тошига айланиши ёзиб қўйилган эди! (Ё алҳазар! Замонамиздаги жаҳолат аҳли қабрларининг устини темир-тошлар билан қоплаб, у тошларга сурат ва номларини ёзиб-чизиб, тош ҳайкалларини тиклаб қўйишлари уларга кимлардан мерос бўлиб қолган экан-а!).
“Биз уларнинг устига бир “ёмғир” ёғдирдик! Ана энди жиноятчи - осий қавмнинг оқибати (қисмати) қандай бўлганини кўринг”. (Аъроф сураси 84-оят).
“Яна У Зот зеру забар бўлган (қишлоқни, яъни, Лут пайғамбар қавми)ни ҳам қулатиб, уни ўраган нарса (яъни, осмондан ёғилган тошлар) билан ўраб - кўмиб ташлади.” (Ван-нажм сураси, 153-154-оятлар).
Лут алайҳис-салом у қавмда ўттиз йил туриб, уларни бундай нопокликни тарк этишга, инсоний ҳаёт кечиришга даъват қилди, аммо улар холис панд-насиҳат қилган пайғамбарнинг сўзига қулоқ солмай, оқибатда қирилиб кетдилар.
Юқоридаги оятлар мазмунидан аён бўладики, Оллоҳ таоло Лут қавмини уч бало билан - бениҳоя даҳшатли қичқириқ, бутун шаҳарни остинустун қилиб юбориш ва устларидан тош ёмғири ёғдириш билан азоблаб ҳалок қилди.
Сизлар Оллоҳ таолонинг Меҳри-Раҳмати билан денгиз-дарёларга ғарқ бўлиб кетишдан нажот топиб, эсон-омон қуруқликка чиқиб олганингиздан кейин нонкўрлик билан Яратгандан юз ўгириб, яна ширк ботқоғига ботиб юрар экансизлар, қуруқликда ҳам Оллоҳ таолонинг зилзила, сув тошқини... каби балолари борлигини билмайсизларми ёки ҳеч қачон бошларингизга ана шундай балолар тушмайди деб хотиржаммисизлар?! Агар иш аксинча бўлса, у ҳолда сизлар ўзларингиз учун бу янглиғ бало-қазолардан сақловчи бирон таянч, бирон ҳимоячи топа олмай ҳалок бўлиб кетасизларку!

69. Ва ёки У Зот сизларни яна қайтадан (денгизга) қайтаришидан сўнг, устингизга қутурган бўрон юбориб, кофир бўлганларингиз сабабли сизларни ғарқ қилишидан, сўнгра сизларга бу (ишимиз) учун Биздан ўч олиб бергувчи бировни топа олмай қолишларингиздан хотиржаммисизлар?! ”
Яъни, эй, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишдан юз ўгиргувчилар, бир бор денгизда ҳалокатга рўбарў бўлганларида Ёлғиз Оллоҳга дуо-илтижо қилиб, Оллоҳ таоло нажот берганидан кейин - эсон-омон куруқликка чиқиб олган-ларидан кейин яна залолат йўлига қайтган мушриклар, сизлар энди ҳеч қачон денгиз сафарига чиқмасликларингизга ишонасизларми?! Яна бирон-бир сабаб билан Оллоҳ таоло сизларни денгизга қайтара олмайди деб ўй-лайсизларми?! Бу иш яна такрорланиши мумкинку! Агар Оллоҳ хоҳласа, сизларни яна денгизга қайтариб, устингизга аввалги сафаргидан ҳам қаттиқроқ бўронни юбориб, аввал бир марта Оллоҳнинг Марҳамати билан нажот топганингиздан кейин нонкўрлик қилиб яна куфрга қайтганларингиз сабабли бу сафар сизларни денгизга ғарқ қилиб юборишидан, сўнгра додингизни кимга айтишни билмай, Оллоҳ таолодан бу қилган иши учун жавоб талаб қила оладиган бирон кимсани топа олмай ҳалок бўлиб кетиш хавфидан хотиржаммисизлар?! Ахир барча иш, жумладан кимга ҳаёт бериш ва кимни ҳалок қилиш ҳам Ёлғиз Унинг Кўлида эканини ва У ҳеч бир иши учун ҳеч кимнинг олдида жавобгар эмаслигини билмайсизларми?! “(Зотан, Оллоҳ таоло бу ишининг) оқибатидан қўрқмас!” (Ваш-шамс сураси, 15-оят).
Яъни, Еру осмонлардаги барча мавжудот Оллоҳ таолонинг Ўз мулки бўлгани сабабли У Зот Ўз мулкини Ўзи хоҳлагандек тасарруф қилади ва бу тасарруфи хусусида ҳеч кимнинг олдида ҳисоб-китоб бермайди. Аксинча, бутун борлиқ У Зотнинг хузурида ҳисоб-китоб беради.
“У Ўзи қиладиган бирон нарса ҳақида масъул бўлмас, улар (яъни, бандалар эса қиладиган ҳар бир иш-амаллари хусусида) масъул бўлурлар”. (Анбиё сураси, 23-оят).

70. “Дарҳақиқат, Биз Одам болаларини азиз-мукаррам қилдик ва уларни барру-баҳрда - қуруқлик ва денгизда (от-улов ва кемаларга) миндириб қўйдик ҳамда уларга пок-тоза нарсалардан ризқу рўз бердик ва уларни Ўзимиз яратган жуда кўп жонзотлардан афзал-устун қилиб қўйдик”.
Жамийки инсониятни бениҳоя шарафлайдиган ушбу Илоҳий Хабар Одам алайҳис-саломнинг болаларига - инсонларга бутун оламларнинг Ёлғиз Эгаси бўлмиш Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло томонидан бошқа ҳеч бир махлуқотга берилмаган тўрт афзаллик хусусияти ато этилгани ҳақида ҳикоя қилиш билан, биринчидан, уларни ушбу иззат-икром учун Яратганга тинимсиз шукр қилишга чақирса, иккинчидан, ана ўша инсон деган улуғ номларига доғ туширмасдан, ҳаётларини чин инсоний фазилатлар билан музайян қилиб ўтказишлари лозим эканлигини эслатади.
“Дарҳақиқат, Биз Одам болаларини азиз-мукаррам қилдик”.
Ушбу жумлани ўқиб-англаганимизда энг аввал отамиз Одам алайҳис-саломнинг Ердаги ҳаёти қай тарзда бошлангани хаёлимизга келади: Оллоҳ таоло Ер сайёрасини ҳаёт учун зарур бўлган барча қулайликлари билан яратиб, беками кўст жиҳозлаб, тайёр қилиб, сўнгра унга Ўз Қўли билан тупроқдан яратган Одам ва Ҳаввони туширди, сўнг у иккисига мана шу Ер сизлар учун ва сизларнинг Қиёмат Кунигача дунёга келадиган авлод-зурриётларингиз учун яшайдиган масканларингиз, ундаги сув, ҳаво, экин, боғ, тоғ, парранда, дарранда, ҳатто энг майда ҳашаротларгача барча-барчаси сизларга хизмат қилиш учун яратилди, сиз - инсонлар Ердаги жамийки нарсанинг азиз-мукаррам хожаларидирсиз, уларнинг барчаси сизларга бўйинсунади, сизлар эса, Менга бўйинсунасизлар, деди. Мана шу кундан, Ердаги ҳаётларининг илк кунидан бошлаб Одам болалари жамийки махлуқотдан азиз ва мукаррам қилинганлари маълум бўлди. Албатта, ҳар бир иши Ҳикмат бўлган Ҳақ субҳонаху ва таоло Одам болаларига - Ўзининг Ердаги халифаларига уларнинг бу юксак мавқе-мартабаларига яраша салоҳият, гўзал сурат, мавзун қад-қомат ва энг муҳими, ақл - улар Яратганни танишлари, Унинг Ҳақ Йўлини топишлари, Унга Ўзи буюрганидек тоат-ибодат қилишлари, ва ниҳоят зиммаларидаги халифалик вазифаларини чиройли суратда адо этишлари учун ўта зарур бўлган ақл ва фаросат неъматини ҳам ато этдики, мазкур сифатлар фақат инсонларгагина хос хусусиятлардан бўлиб, бошқа жонзотлардан ҳеч бирида топилмайди.
Хусусан, ақл инсониятга берилган энг бебаҳо неъматдир. Таъбир жоиз бўлса, Шариати Исломийя бамисоли қуёш, ақл эса, кўздирки, агар мана шу кўз очиқ ва соғлом бўлса, ана у қуёшни кўради ва ундаги хукмлар моҳиятини идрок қилади. Бинобарин, Ҳақ таоло Одам болаларини уларга ақл неъматини ато этиши билан азиз-мукаррам қилгани ростдир. Шунингдек, “Баҳрул-улум” тафсирида айтилишича, инсон иймон билан ҳар икки дунёда азиз-мукаррам бўлади. Ҳадиси шарифда ворид бўлдики, мўминни самодаги фаришталар худди киши ўзининг фарзандларини танигани янглиғ танийдилар ва у Оллоҳ таоло наздида малаки муқаррабдан азизроқдир.
“...ва уларни барру-баҳрда - қуруқлик ва денгизда (от-улов ва кемаларга) миндириб қўйдик”.
Дарҳақиқат, агар диққат-эътибор билан назар қилсак, инсонлардан бўлак барча жонзотлар қўл-оёқлари билан эмаклайдилар ёки қоринлари билан ерга судралиб юрадилар ёки қанотлари ёрдамида учадилар ёки думлари ёрдамида сузадилар. Инсонлар эса, оёқлари ҳаракати билан юрганлари каби ҳеч қандай ҳаракат қилмаган ҳолларида ҳам юра оладилар, суза оладилар, уча оладилар. Бунга сабаб Яратган инсонни ҳурматлаб, кўтариб, турли от-уловларга миндириб қўйди, ҳатто баҳайбат филларни ҳам инсонларга улов бўласан деб кўндириб қўйди. Шунингдек, Ҳақ таоло инсонларга тинимсиз ривожланиб-тараққий қилиб борадиган кашф қилиш малакасини ҳам ато этдики, оқибат-натижада улар Оллоҳ берган ақл ва билимлари билан одамларга беминнат дастёр бўлган, уларни узоқларини яқин қиладиган сайёра ва қиторларни (машина ва поездларни) кема ва учоқларни кашф қилишиб, ўтирган жойларида юрадиган, чопадиган, сузадиган ва учадиган бўлдиларки, бу ҳам Одам болаларини Оллоҳ таоло азиз-мукаррам қилиб қўйганининг яна бир белгисидир.
“...ҳамда уларга пок-тоза нарсалардан ризқи рўз бердик”.
Ушбу жумла мазмунини тасаввур қилишимиз ва албатта шундай деб тасдиқлашимиз учун чуқур билимнинг ҳам кераги йўқдир, балки инсоф ва ибрат назари билан инсонлар еб-ичадиган таомларга боқиб, сўнгра ундан бошқа жамийки жониворларнинг озуқалари нималардан иборат эканлигига назар ташлашимизнингўзи кифоя. Дарҳақиқат, Яратган Парвардигоримиз биз инсонларни шарафлаб, аввало бизга покиза-инсоний табиат ато этди, покни нопокдан ажратадиган тамиз берди, тоза бўлмаган нарсалардан жирканадиган қилиб қўйди. Сўнгра ерга, дов-дарахтга, ҳайвонотга, ҳатто гулдан гулга учиб-кўниб юрадиган асаларигача буюрдики, улар инсонларни покиза, лазиз, тўйимли, хуштаъм ва шифобахш емак-ичмак билан, нон-гўшт, сут-қаймоқ, мева-чева, асал ва бошқа ширинликлар билан тинимсиз равишда таъминлаб турсинлар. Зотан, уларнинг вазифалари шудир. Ердаги барча жонли-жонсиз нарсалар инсонларга хизмат қилиш учун, жумладан, уларга пок-тоза ризқи рўз етиштириб бериш учун яратилганлар. Ҳатто дарахтларнинг йил сайин тўкилиб янгиланиб турадиган барглари ҳам бехуда яратилгани йўқ - уларнинг асосий вазифалари доимо инсонларни тоза ҳаво билан таъминлаб туришдир. Ажабки, Меҳрибон Парвардигоримиз биз инсонлар учун пок-тоза ризқ бўлган айрим нематларини мутлақо тоза бўлмаган жойлардан ҳам чиқариб беришга Қодирдир: “Дарвоқеъ, сизлар учун чорва ҳайвонларида ҳам ибрат бордир: Биз сизларни уларнинг қоринларидаги нарса -ахлат ва қоннинг ўртасидан (чиққан, аммо на ахлат таъми ва на қон ранги аралашмаган) тоза, ичувчилар учун ўтимли сут билан суғорурмиз”. (Наҳл сураси, 66-оят).
Яъни, эй инсонлар, Оллоҳ таолонинг бандаларига бениҳоя Меҳрибон Танҳо Холиқ эканини ва Илоҳий Қудратини очиқ-ойдин кўрсатиб турадиган ибратли ҳодисалардан яна бири - У Зот сизларни туя, мол, кўй ва эчки каби чорва ҳайвонларининг қоринларидан, у жойда тўпланиб ҳазм бўлаятган емиш ва ундан ҳосил бўлган қоннингўртасидан чиқадиган, аммо ўзи оппоқ, топ-тоза, заррача қон ранги ва ахлат хиди аралашмаган, ичадиган киши учун ўта ўтимли бўлган сут деган неъмат билан сероб қилиб кўйганидир.
Дарҳақиқат, инсонлар учун ҳам ўта ёқимли ва тўйимли таом, ҳам ташналикни қондирадиган жуда мулойим ичимлик бўлган сут деган неъматнинг қандай қилиб чорва ҳайвонлари елинида ҳосил бўлиб қолишини ибрат назари билан кузатган киши Яратган Эгамизнинг Қудратига тасаннолар айтиши шубҳасиздир.
Ибн Аббос розияллоҳу анхумо айтади: “Ҳайвон еган ем ва ўт-ўлан унинг қорнига жойлашиб, майдаланиб ҳазм бўлар экан, учта бир-бирига тамоман зид бўлган ва ўрталарини ўта нозик парда билан ажратиб қўйилган моддага айланиб, юқорида қон, ўртада сут, пастда эса ахлат ҳосил бўлади. Шундан кейин жигар Оллоҳ таоло белгилаб қўйган аниқ ўлчов билан қонни томирларга, сутни елинга тақсимлаб беради ва қоринда фақат ахлат қолиб, кейин ташқарига чиқиб кетади”. (“Тафсири Бағавий”дан).
Албатта, ҳар бир ақлли инсон - агар у чиндан ҳам ақлли бўлса - ушбу жараён ҳақида тафаккур қилар экан, дарҳол ўта нозик ва мураккаб бўлган бу тақсимот ҳеч қачон ўз-ўзидан рўй бермаслигини тушунади, ақлсиз жо-ниворнинг ўзи қорнига тушган ўт-ўланни турли моддаларга айлантириб, сўнгра бундай ҳикмат билан тақсимлаши асло мумкин эмаслигини англайди ва бу Ёлғиз Яратганнинг Қўлидан келадиган иш эканига иймон келтириб, бу неъматлар Эгаси бўлмиш Ҳақ таолога тасбеҳ ва ҳамд айтади.
“ва уларни Ўзимиз яратган жуда кўп жонзотлардан афзал-устун қилиб қўйдик”.
Бас,инсонлар бу Илоҳий Марҳамат учун Яратганга алоҳида шукроналар айтишлари лозимдир. Айрим уламолар ояти каримада инсоннинг барча жонзотдан эмас, балки жуда кўп жонзотлардан ҳам афзал эканлиги айтилганини далил қилиб, инсонлардан ҳам афзал махлуқот бор улар малоикалардир, дейдилар. Бундай нуқтайи назарга буюк саҳобалардан ривоят қилинган мана бу муборак ҳадислар муносиб жавоб ва изоҳ бўлса ажаб эмас: Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Мўмин инсон Оллоҳ таоло наздида малоикалардан ҳам азиз-мукаррамроқдир. Чунки малоикалар фақат тоат-ибодат учун яратилгандирлар. Уларда фақат ақл бор, шаҳват йўқдир. Ҳайвонотда шаҳват бор, ақл йўқдир. Инсонда эса, ҳар иккиси бор. Бас, кимнинг ақли шаҳватидан ғолиб бўлса, у инсон малоикалардан ҳам афзалроқдир. Кимнинг шаҳвати ақлидан ғолиб бўлса, у кимса ҳайвондан ҳам тубанроқдир”. (“Ал-Мук,татаф мин уювнит-тафосийр” тафсиридан).
Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилди: Айтадилар: “Малоикалар: “Эй Парвардигор, Сен одам болаларига дунёни бердинг. Улар дунёда ейдилар, ичадилар, ясан-тусан қилиб кийинадилар. Биз бўлсак, емаймиз, ичмаймиз, ўйнаб-кулмаймиз. Қиладиган ишимиз фақат Сенга ҳамду сано билан тасбеҳ айтиш, холос. Бас, Ўзинг дунёни улар учун қилганинг каби Охиратни биз учун қилгин”, дейишган эди, Ҳақ таоло айтди: “Мен Ўз Қўлим билан яратган одамнинг солиҳ фарзандларига биргина “Бўл”, деган Сўзим билан пайдо бўлган малоикаларни баробар қилмайман”. (“Тафсири Мунийр”дан).

71. Биз барча инсонларни ўз номаи аъмоллари билан чорлайдиган (Қиёмат) Кунини (эслангиз!) Бас, кимгаки ўз китоби - номаи аъмоли ўнг қўлидан берилса, бас, улар номаи аъмолларини ўқурлар (яъни, унда бу дунёда қилиб ўтган барча яхши амалларининг савоби битилган бўлур). Уларга қилчалик ҳам зулм қилинмас.
Ояти каримада зикр қилинган “биимомиҳим” калимасини муфассирлар турлича тафсир қилдилар. Ибн Аббос розияллоҳу анхумо: “Қиёмат Кунида одамлар ҳисоб-китоб учун тўп-тўп ҳолда, ҳар бир жамоат ўз замонларидаги уларни Ҳақ Йўлга ёки залолатга даъват қилган имомлари - пешволари билан бирга чақириладилар”, деб оятдаги имом сўзини ўз маъносида келганини айтади. Мужоҳид ва Қатода эса: “Бу ўринда имом-дан мурод, пайғамбарлардир. У Кунда ҳар бир жамоат ўзларига юборилган элчи-пайғамбарлари билан бирга чақирилиб, ҳисоб-китоб қилинадилар”, дейдилар. Абу Солиҳ ва Заҳҳок: “Одамларнинг имомлари - уларга нозил қилинган Китоблардир”, дейдилар. Қатода яна бир тафсирида: “Оятнинг сиёқидан маълум бўлганидек, бу жойда имомдан мурод, одамларнинг қилиб ўтган амаллари битилган китоб - номайи аъмолларидир”, дейдики, биз оят таржимасида мана шу тафсирга асосланган эдик.
Мулоҳаза қилинса, мазкур тафсирларнинг барчаси бир-бирини тўлдириб, оят мазмунини яхшироқ англашимизга ёрдам бериши кўринади.
Ушбу ояти каримада зикр қилинган Қиёмат Кунидаги ҳисоб-китоб қўрқинчи ҳақида бошқа сураларда шундай хабар берилган: “(У Кунда) барча умматни (даҳшат ва изтиробла) тиз чўккан ҳолда кўрарсиз. Ҳар бир уммат ўз номаи аъмолига чақирилур, (сўнг уларга дейилур): «Бугун қилиб ўтган амалларингиз билан жазоланурсизлар. Мана бу китобимиз (яъни, Бизнинг амримиз билан ёзилган номаи аъмолингиз) сизларга ҳақиқатни айтур. Дарҳақиқат, Биз сизлар қилгувчи бўлган барча амалларингизни (ушбу номаи аъмолга) кўчириб қўйгандир-миз”. (Жосия сураси, 28-29-оятлар). “(Сўнг ҳар бир кишининг) китоби - номаи аъмоли (ўртага) қўйилур. Бас, гуноҳкорларнинг ундаги (битилган) нарсалардан даҳшатга тушиб: «Бизларга ҳалокат бўлгай, бу қандоқ китобки, на кичик ва на катта (гуноҳни) қолдирмай, барчасини ҳисоблаб-битиб қўйибди», дейишларини кўрурсиз. Улар қилиб ўтган барча амалларини ҳозиру нозир ҳолда топурлар. Парвардигорингиз ҳеч кимга зулм қилмас”. (Қаҳф сураси, 49-оят).
Ибн Умар розияллоху анхумодан ривоят қилинди: Расуллуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Қиёмат Кунида Оллоҳ таоло аввалгилар-у кейингиларни жамлаганида ҳар бир хиёнаткор учун бир байроқ тикилиб, тўпланган жамийки халойиқ олдида “Бу Фалон Фалон ўғлининг хиёнати”, деб эълон қилинади”. (Имом Бухорий ва Муслим ривояти).
“Бас, кимгаки ўз китоби - номаи аъмоли ўнг қўлидан берилса, ана ўша кишилар ўзларига қилчалик зулм қилинмаган ҳолида, номаи аъмолларини ўқурлар (яъни, унда бу дунёда қилиб ўтган барча яхши амалларининг савоби битилган бўлур)”.
Улар номайи аъмолларини нафақат ўзлари ўқирлар, балки бошқаларга ҳам ўқиттирурлар: “Бас, энди ўз китоби - номаи аъмоли ўнг қўлидан берилган киши: «Мана менинг китобимни ўқинглар. Дарҳақиқат, мен ҳисоб-китобимга (яъни, Охиратдаги ажр-мукофотга) рўбарў бўлишимни билган эдим», дер”. (Ал-Ҳаакҳа сураси, 19-20-оятлар).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва саллам ушбу оят ҳақида дедилар: “Барча инсонлар ўз номайи аъмоллари билан чақириладиган Кунда улардан бири чақирилиб, номайи аъмол Китоби ўнг қўлидан берилганида, унинг жисми чўзилиб, юзлари оппоқ бўлиб қолади ва бошига ял-ял ёнган гавҳардан тож кийдирилади. У ўз асҳоби бўлмиш мўминлар олдига қайтар экан, улар уни узоқдан кўриб танийдилар ва: “Оллоҳим, уни бизга келтиргин ва биз учун уни муборак қилгин”, дейдилар. Бас, у асҳоблари олдига келгач, уларга: “Шодланинглар, сизлардан ҳар бир киши учун ҳам худди шу бўлур”, дейди. Кофир эса, номайи аъмоли чап қўлидан берилганида юзи қорайиб, жисми қорайиб, чўзилиб кетади, асҳоблари уни узоқдан кўриб танийдилар ва: “Биз ундан ёки унинг ёмонлигидан паноҳ беришини сўраб Оллоҳга илтижо қиламиз. Оллоҳим, уни бизга келтирма”, дейдилар. Аммо у шериклари олдига келади. Шунда улар: “Оллоҳим уни хор-у расво қилгин”, деб илтижо қилишади ва у айтади: “Оллоҳ сизларни Ўз Раҳматидан узоқ қилсин! Сизлардан ҳар бир киши учун ҳам худди шу бўлур”. (Термизий ва Ҳофиз Абу Бакр Баззор ривояти).

72. “Кимки ушбу (дунё)да кўр-гумроҳ бўлса, бас, у Охиратда ҳам кўр ва бутунлай йўлдан озгувчидир”.
Икрима айтади: “Яман аҳлидан бўлган бир жамоат Ибн Аббос розиял-лоху анхумо хузурига келиб ушбу оят ҳақида сўраган эдиилар, у: “Сизлар аввал ўтган оятларни (66-оятдан 70-оятгача) ўқинглар”, деди сўнг оятни тафсир қилиб берди: “Кимда ким ўз кўзи билан кўриб турган мана шу неъматларни Оллоҳ таолонинг Қудратига ва Меҳру Марҳаматига далолат қиладиган мазкур оят-аломатларни “кўрмайдиган” бўлса, демак, у ўзи ҳали кўрмаган Охират ҳақида янада кўрроқ ва бутунлай йўлдан озгувчидир”. Маълум бўладики, Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам томонларидан Қуръон таржимони ва уммат донишманди, деб шарафланган Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоху анхумо ояти каримадаги “ушбу”дан мурод, аввалги оятларда мазкур бўлган неъматлар, деб тафсир қилади. Аммо бошқа муфассир уламолар оятдаги “ушбу” калимаси Охират кали-маси муқобилида келгани сабабли ушбу дунё, деган маънога далолат қилади, дейдиларки, биз оят таржимасида “ушбу”ни дунё, деб изоҳлаш билан мана шу тафсирга асосландик. Демак, ояти карима маънавий кўрлик ҳақида, дунёдаги ҳаётларида Оллоҳ таоло ато этган сон-саноқсиз неъматларни “кўрмаган”, шукр қилмаган ва Оллоҳ таолонинг Буюк Эслатмаси бўлмиш Қуръондан юз ўгирган гумроҳ кимсалар Охират диёрида ҳам нажот йўлини топа олмайдиган кўр ҳолда тирилишлари ҳақидадир. Бу мазмун бошқа оятларда янада очиқроқ айтилгандир: “Ким Менинг Эслатмамдан юз ўгирса, бас, албатта унинг учун танг - бахтсиз ҳаёт бўлур ва Биз уни Қиёмат Кунида кўр ҳолда тирилтирурмиз». У: «Парвардигорим, нега мени кўр қилиб тирилтирдинг, ахир мен кўрар эдим-ку», деган эди, (Оллоҳ) айтди: «Шундай. Сенга Бизнинг оят-мўъжизаларимиз келганида уларни («кўрмадинг») - унутдинг. Бугун сен ҳам ана шундай «унутилурсан». (Тоҳа сураси, 124-126-оятлар).

73. “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Бизнинг шаънимизга (ваҳийдан) ўзга нарсаларни тўқиб чиқаришингизни истаб (мушриклар) Сизни Биз Сизга ваҳий қилган оятлардан алдаб-буриб юборишларига оз қолди. У ҳолда, (яъни, уларнинг йўриқларига юрсангиз), албатта улар Сизни дўст қилиб олган бўлур эдилар”.
Ушбу ояти карима нозил қилинишига сабаб бўлган воқеалар ҳақи-да уламолар турли ривоятларни келтирадилар: Саид ибн Жубайр айтди: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам Байтуллоҳни тавоф қилганларида Ҳажарул-асвадни ўпар эдилар. Бас, Қурайш мушриклари у зотни тўсиб: “Токи сен бизнинг илоҳларимизни ҳам силаб ўтмасанг, биз сенинг Ҳажарни ўпишингга йўл қўймаймиз”, дедилар. Шунда хаёлларига “Улар менга Ҳажарул-асвадни ўпишимга йўл қўйганларидан кейин мен уларнинг бутларини силаб қўйишимнинг нима зиёни бор. Ахир Оллоҳ мен уларни ёмон кўришимни биладику”, деган ўй келганида Оллоҳ таоло бу иш хато эканлигини айтиб ушбу оятни нозил қилди”. (“Маолимут-танзил” ва “Ал-жомеъ лиаҳкомил-Қуръон” тафсиридан).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича эса, Умайя ибн Халаф, Абу Жаҳл ибн Ҳишом ва бир гуруҳ қурайшликлар чиқиб Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига келдилар ва: “Эй Муҳаммад, келгин, сен бизнинг илоҳларимизни ҳам силаб зиёрат қиласан, биз эса сенинг динингга кирамиз”, дедилар. Пайғамбар алайҳис-салом ўз қавмларининг Исломни қабул қилишларини жуда-жуда хоҳлар эдилар. Шунинг учун уларнинг сўзларига мойил бўлаёздилар. Ўша онда Оллоҳ таоло ушбу оятни нозил қилди, (“Тафсири Мунийр”дан).
Қатода айтади: “Бизга зикр қилинишича, бир кеча қурайшликлар Ра-суллуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан то тонггача ёлғиз қолишиб, у зотни кўкларга кўтариб мақтадилар, ўзларининг у зот билан бир қабиладан эканликлари учун фахрланишларини айтиб: “Сен бошқа бирон инсон қила олмаган ишни қилмоқдасан, сен бизнинг улуғимизсан”, деган сўзларини тинмай такрорладилар, ҳатто Пайғамбар алайҳис-саломни ўзларининг баъзи бир сўзларига мойил қилиб кўяёздилар. Шунда Оллоҳ таоло Ўз Элчисини мушрикларнинг макр-ҳийлалаларидан огоҳлантириб ушбу оятни нозил қилди”. (“Тафсири Куртубий”дан).
Ояти карима мазмунидан аниқ-равшан бўладики, Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам зиммаларидаги бениҳоя буюк вазифа - рисолатни етказишларида Динимиз душманлари томонидан жуда кўп озор-азийятлардан ташқари турли макр-ҳийлаларга ҳам дуч келганлар ва бундай хатарли ҳолатларда ҳар гал Ҳақ таоло Ўз Элчисини мушрик-кофирларнинг ёмонликларидан асраб, ўзларига нозил бўлган ваҳийни бирон зиёда ёки нуқсонсиз тўла-тўкис етказишларида Ўзи Мададкор бўлган.

74-75. “Агар Биз Сизни (Ҳақ Йўлда) собитқадам қилмаганимизда, шак-шубҳасиз, Сиз ҳам уларга бир оз ён беришга яқин бўлган эдингиз. У ҳолда албатта Биз Сизга ҳаёт (азоби)ни ҳам, мамот - Охират (азоби)ни ҳам икки ҳисса қилиб тотдирган бўлур эдик, сўнгра ўзин-гиз учун Бизга қарши бирон мададкор топа олмаган бўлур эдингиз”.
Маккадаги мушрик-кофирлар Пайғамбар алайҳис-саломга эргашишлари учун у киши ҳам мушрикларнинг баъзи шартларини қабул этишларини талаб қиладилар. Шунда Оллоҳ таоло Ўз Пайғамбарини мушриклар фитнасидан огоҳ этиб юқоридаги оятларни нозил қилади. Улуғ саҳобалардан Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, ушбу оятларда гарчи Пайғамбар алайҳис-саломга хитоб қилинган бўлса-да, булар у кишининг умматлари учун танбеҳ бўлиб, Оллоҳ таоло уларни кофирлар кўрсатган йўлларга эргашмасликка буюради, акс ҳолда дунё-ю Охиратда бахтсиз бўлиб қолишлари тўғрисида огоҳлантиради.
Қатода айтади: “Ушбу оятлар нозил бўлганидан кейин Расуллуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам доимо: “Оллоҳим, мени кўз очиб юмгунчалик муддатда ҳам ўз ҳолимга ташлаб қўймагин”, деб дуо қилар эдилар”.
Дарҳақиқат, оятлар мазмунидан аниқ-равшан маълум бўладики, Оллоҳ таоло Ўз Элчисини кофирларнинг фитна-алдовларига ҳеч қачон учмайдиган, собитқадам қилди ва у зоти бобаракот бир лаҳза ҳам уларга ён босмадилар - Оллоҳнинг Каломига ўз томонларидан бирон калима қўш-мадилар ва Каломуллоҳнинг бирон калимасини яшириб-беркитмадилар, лекин, гарчи иш шундай бўлса-да, Ҳақ таоло агар иш аксинча бўлганида оқибати нима билан тугаши мумкинлиги ҳақида огоҳлантириб, у ҳолда Пайғамбар устига дунё ва Охиратда бошқалар устига тушадиган азобдан икки баробар кўпроқ азоб тушиши аниқ эканини айтди. Агар ушбу Илоҳий огоҳлантириш аслида маъсум - катта-ю кичик гуноҳларнинг барча-сидан асралган - ҳимояланган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг умматларига, яъни, сиз билан биз мусулмонларга қаратилганини англасак ва Яратган Парвардигоримиз ҳаёт ва мамотимиз учун зарур бўлган ўта муҳим бир масъалани ўртага қўйиб, агар биз бадғараз душман-ларимиз ёки орамиздаги жоҳил кимсаларнинг сўзларига кириб! Оллоҳ таоло нозил қилган муқаддас Динимизга бирон бидъат-хурофотни қўшадиган бўлсак ёки Қуръон ва Ҳадис билан собит бўлган бирон ҳукмни ўз-гартирадиган бўлсак, у ҳолда бу жиноятимиз учун дунёда ҳам, Охиратда ҳам азоб-уқубатлар остида қолишимиз аниқ экани ҳақида огоҳланти-раётганини тушуниб етсак, иншооллоҳ, ўрганаётган Қуръоний дарсимиздан тўғри сабоқ олган бўламиз.

76. (Мушриклар) Сизни бу Ердан (Маккадан) чиқариб юбориш учун (турли макр-ҳийлалар қилиб) қўзғотиб юборишларига оз қолди. У ҳолда, (яъни, Сиз Маккадан чиқиб кетганингиздан кейин) уларнинг ўзлари ҳам Сизнинг ортингизда қолиб озгина (муддат) тура оладилар, холос (сўнгра албатта ҳалок қилинурлар)”.
Мужоҳид ва Қатода айтадилар: “Ушбу оят Макка аҳли Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламни у ердан чиқариб юборишни қасд қилганлари-да нозил бўлди. Агар чиқариб юбора олганларида, У Зотдан кейин уларга бирон муҳлат берилмасдан, дарҳол ҳалок қилинган бўлар эдилар. Лекин Оллоҳ таолонинг Ўзи Мадинага ҳижрат қилишни буюрганидан кейин Пайғамбар алайҳис-салом Маккадан чиқиб кетдилар ва оз фурсат ўтмасидан у зотни турган жойларидан қўзғатиб, қувиб чиқармоқчи бўлган Макка мушрикларининг катталаридан етмиштаси Бадр жангида жазоларини олдилар - ҳалок қилиндилар, бас, Ҳақ таолонинг: “У ҳолда, (яъни, Сиз Маккадан чиқиб кетганингиздан кейин) уларнинг ўзлари ҳам Сизнинг ортингизда қолиб озгина (муддат) тура оладилар, холос (сўнгра, албатта ҳалок қилинурлар)”, деган Сўзи ҳақ эканлиги ҳаммага маълум бўлди.

77. (Ўз пайғамбарларини қувиб чиқарган қавмнинг ҳалок қилиниши) Сиздан илгари юборган пайгамбарларимиздан қолган Йўл-Қонундир. Сиз ҳаргиз Бизнинг Қонунимиз ўзгарганини кўрмайсиз.
Яъни, қадимдан Ҳақ таоло ихтиёр қилган ҳеч ўзгармас бир Йўл-Қонун бор - ўзларига юборилган элчи-пайғамбарларни ватанларидан чиқиб кетишга мажбур қилган қавмларни Ҳақ субҳонаҳу ва таоло албатта ҳаёти дунёдаёқ азоб-уқубат ва ҳалокатга гирифтор қилади. Инсоният тарихи давомида ҳеч ўзгармасдан ижро қилиниб келаётган бу Илоҳий Қонуннинг ўзгачалиги шундаки, у фақат ўша пайғамбарлар қавмлари орасидан чиқиб кетганларидан кейингина амалга ошади. Макка мушриклари бошига тушган ҳалокат ҳам худди шу тарзда содир бўлди. Пайғамбар алайҳис-салом Маккадан чиқиб кетганларидан кейин орадан ўн сакиз ой ўтгач, Бадр қудуғи олдида бўлган жангда у зотни Маккадан - киндик қонлари тўкилган азиз ватанларидан қувиб чиқарганларнинг бир қисми ҳалок қилинди. Нега ҳаммалари эмас? деган саволимизга улуғ саҳобий Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо шундай жавоб беради: “Макка мушриклари ичида шундай кишилар ҳам бор эдики, келажакда уларнинг иймон келтириб, мусулмон бўлиб, истиғфор айтишлари Оллоҳ таолога маълум эди. масалан, мушрикларнинг катталаридан бўлган Абу Суфён, Сафвон ибн Умайя, Икрима ибн Абу Жаҳл, Суҳайл ибн Амр ва Ҳакийм ибн Хузом каби кишилар кейин Оллоҳ таолонинг ҳидояти билан Исломни қабул қилиб, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг садоқатли саҳобаларига айландилар”.
Мужоҳид бўлса: “Ҳақтаолога Макка мушрикларининг авлод-зурриётларидан Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилиб, истиғфор айтадиган зотлар чиқиши маълум бўлгани учун у мушрикларнингустига азоб туширмаган”, дейдилар.
Энди, агар хаёлингизга “нега у мушрикларни Оллоҳ таоло Пайғамбар алайҳис-салом Маккада турган вақтларидаёқ ҳалок қилиб юбормади?” деган савол келадиган бўлса, бу хаёлимизга Ҳақ таолонинг мана бу ояти етарли жавобдир: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом,) модомики, Сиз уларнинг ораларида экансиз, Оллоҳ уларни ҳаргиз азобламас”. (Анфол сураси, 33-оят).
Ояти карима Пайғамбар алайҳис-салоту вас-саломнинг Оллоҳ таоло наздида беқиёс ҳурмат-эҳтиромга сазовор эканликларига далилдир. Ҳақ таоло Ўз Расулини бандаларнинг тинчлик-омонликларига, азобдан нажот топишларига сабаб қилиб кўйди. Зотан, У Зот Ўзининг суюкли бандаси ва Элчиси бўлмиш Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламни барча оламларга Раҳмат қилиб юборгандир. Раҳмат билан азоб эса бир-бирига зид нарсалардир.

78. Куёш оғишидан тун қоронғусигача намозни тўкис адо қилинг ва тонгги ўқишни (бомдод намозини) ҳам (тўкис адо қилинг)! Зеро, тонгги ўқиш (кеча ва кундуз фаришталари томонидан) гувоҳ бўлинадиган намоздир.
Барча муфассирлар ушбу оятни ҳар куни беш вақт намоз фарз эканлигига Илоҳий Ҳужжат деб қабул қилганлар. Чунки қуёш оғиши билан «пешин» намози ўқилади. Оғишлик давом этиб кишининг сояси ўзига икки баробар бўлгач эса «аср» вақти киради. Кун ботиши билан «шом» бўлса, кеча қоронғуси тушиши билан «хуфтон» вақти кирган бўлади. Тун тугаб, тонг бошлангач, (ҳали куёш чиқмасдан туриб) «тонгги ўқиш» - «бомдод» намозини ўқиш фарз бўлади.
Ояти каримадаги “дулук” калимасини Умар, Ибн Умар, Абу Ҳурайра, Ибн Аббос каби саҳобалар (Оллоҳ барчаларидан рози бўлгай) ва бир қанча тобеийн уламолар қуёшнинг оғиши, деб тафсир қилган бўлсалар, Алий, Ибн Масъуд, Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳум ва бошқалар қуёшнинг ботиши, деб тафсир қилганлар. Ибн Атийя айтади: “Дулук луғатда оғиш маъносини англатади. Демак, қуёшнинг оғиши завол вақтида (қуёш тиккадан ўтган вақтида) бошланиб, то қуёш ботгунича, яъни, шом вақти киргунича давом этади ва бу аввал “пешин, бир оз вақт ўтгач аср, сўнггида эса, шом намозларининг вақтидир”. Сўнгра тун қоронғуси тушиши билан хуфтон намозининг вақти кирган бўлади. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо, Қатода ва Мужоҳид раҳимаҳумоллоҳ: “Оятдаги тун қоронғусидан мурод, туннинг бошланишидаги шом ва тун тамоман қорайиб битган вақтидаги хуфтон намозларидир”, дейдилар. (“Маолимут-танзил”тафсиридан).
“Тонгги ўқиш” эса, номидан маълум бўлиб турганидек, тонг отганидан сўнг ўқиладиган бомдод намозидир. Ушбу намозни Ҳақ таоло “ўқиш” деб номлашининг сабаби, аввало ҳар бир намознинг асосий фарзларидан бири Қуръон оятларидан ўқиш эканлиги ва хусусан бомдод намозида бошқа намозларга нисбатан кўпроқ Қуръон ўқилишига тарғибдир. Шунингдек, ушбу намоз фаришталар ҳам гувоҳ бўладиган намоздир. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Жамоат намози бировларингиз ўқиган намоздан йигирма беш карра афзалдир. Бомдод намозида тун малоикалари билан кундуз малоикалари жамланадилар”. Абу Ҳурайра ушбу ҳадисни ривоят қилганидан кейин: “Агар хоҳласанглар “Тонгги ўқиш (кеча ва кундуз фаришталари томонидан) гувоҳ бўлинадиган намоздир”, оятини ўқинглар”, дер эди. (Имом Бухорий ривояти).
Шундай қилиб, Ҳақ таоло мўмин бандаларини Ўзига саждалар қилиш-га, дилларидаги тилакларини сўраб дуолар қилишга чорлар экан, бу амалларни адо этиш учун Меҳрибон Парвардигоримиз - агар шундай таъбир қилиш жоиз бўлса - Ўзининг Қабул соатларини ҳам белгилаб қўйди ва ким ўша соатларда Унга Муножотлар қилиб, Унинг Элчиси таълим бериб ўргатган, амал қилиб кўрсатган тарзда намоз ибодатини адо қилса, бу яхши амали шарофатидан унинг гуноҳларини кечириб, дуо-илтижоларини ижобат қилишга ваъда беради. Демак, Оллоҳ таолонинг Фазлу Марҳаматига эришиш учун биз бандалар намозларни чин ихлос билан У Зот буюрган, Расули Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам амалда кўрсатган вақтларда адо қилишимиз, белгиланган тартибга риоя қилишимиз ва намоз вақтларини ўтказиб юбормай муҳофаза қилишимиз керак.
Дарҳақиқат, мўминнинг зиммасидаги энг асосий иш беш вақт намозни ўз вақтида тўкис адо қилишдир. “Саҳиҳайн”да ривоят қилинган ҳадиси шарифда Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоху анху айтди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламдан: “Амалларнинг афзали қайси амал”, деб сўраганимда, “Ўз вақтида адо қилинган намоз”, дедилар. Шунингдек, У Зот: “Худди менинг намоз ўқиётганимни кўрганингиздек, намоз ўқинглар”, деб буюрганлар. (“Саҳиҳи Бухорий”да ривоят ҳилинган).
Беш вақт намознинг вақтлари ҳақида бошқа оятларда ҳам айтилган: “Бас, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз улар айтаётган сўзларга сабр-тоқат қилинг ва қуёш чиқишидан илгари ва ботишидан аввал Парвардигорингизга ҳамду сано айтиш билан (У Зотни) покланг - намоз ўқинг! Кеча(нинг аввалги ва охирги) вақтларида ҳамда кундуз(нинг аввалги ва охирги) тарафларида ҳам тасбеҳ айтинг - намоз ўқинг, шояд шунда (Парвардигорингиз Охират диёрида берадиган ажр-мукофотлардан) рози бўлурсиз.” (Тоҳа сураси, 130-оят).
“Бас, сизлар, (эй мўминлар), тунга кириш пайтларингизда ҳам, тонгга кириш пайтларингизда ҳам, оқшомда ҳам, пешин пайтига киришларингизда ҳам Оллоҳни поклангиз (яъни, У Зотга ҳамду сано айтингиз! Зеро), осмонлар ва Ердаги бор ҳамду сано Уникидир (яъни, коинотдаги барча мавжудот Унга ҳамду сано айтур).” (Рум сураси, 17-18-оятлар).
Ояти карима давомида Ҳақ таоло намознинг фойдасини эслатиб, “Албатта яхши амаллар ёмонлик-гуноҳларни кетказур. Ушбу (Қуръон) эслатма олгувчилар учун бир Эслатмадир”, деди.

79. Кечадан (бир қисмида) бедор бўлиб ўзингиз учун нафл (ибодат бўлган намоз)ни ўқинг! Шоядки, Парвардигорингиз Сизни (Қиёмат Кунида) мақтовли (яъни, Сиз гуноҳкор умматларингизни шафоат қилиб оқлайдиган) мақомда тирилтирур.
Ояти каримада аввало сўз таҳажжуд намози ҳақида боради. Таҳажжуд
- туннинг бир қисми ўтгач уйқудан туриб ўқиладиган нафл намоздир. Аксари уламолар: “Таҳажжуд намози гарчи мусулмон уммати учун нафл
- ихтиёрий намоз ҳисобланса-да, Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзлари учун ушбу оят далолат қилганидек, ўқишлари вожиб бўлган намоздир. Чунки Ҳақ таоло Ўз Элчисига хитоб қилиб, кечадан бир қисмида Сиз учун беш вақт фарз намоздан ташқари буюрилган нафл намозини ҳам албатта адо этинг, деб амр қилмоқдаки, Илоҳий Амр ўша амални қилиш вожиб эканлигини билдиради, дейдилар ва мана бу ривоятни ҳам келтирадилар: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Уч нарса - тунда туриб таҳажжуд намозини ўқиш, витр ва мисвок менга фарз, сизлар учун суннат бўлди”, дедилар. (Аҳмад ва Ҳоким ривояти).
“Тафсири Бағавий”да айтилишича, дастлаб Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга ҳам, бошқа мўминларга ҳам кечаларнинг бир қисмини бедор бўлиб тоат-ибодат билан ўтказиш фарз қилинган: “Эй (кийимларига) ўралиб олган зот, кечаси (бедор бўлиб, намозда) туринг! Фақат озгина - унинг (кечанииг) ярмида (ухлаб ором олинг) ёки (уйқуни кечанинг) ярмидан ҳам бир оз камайтиринг, ёхуд унга (бир оз) зиёда қилинг (яъни, кечанинг ярмидан кўпроғида ухлаб, истироҳат қилинг) ва Куръонни тартил билан (яъни, дона-дона қилиб) тиловат қилинг!” “(Муззаммил сураси, 1-4-оятлар).
Ушбу оятларда Пайғамбар алайҳис-саломга кечанинг ярмини ёки учдан иккисини ёхуд учдан бирини бедор бўлиб тоат-ибодат билан ўтказиш ҳамда Қуръони Каримни шошмасдан, мазмун-моҳиятига эътибор бериб тиловат қилиш буюрилди.
Сўнгра Оллоҳ таоло мўминларга енгиллик ато этиб, мана бу оятни нозил қилди: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), албатта Парвардигорингиз Сиз ва Сиз билан бирга бўлган кишилардан иборат тоифа (яъни, саҳобаларингиз гоҳо) кечанинг учдан иккисидан озроғида, (гоҳо) унинг ярмида ва (гоҳо) учдан бирида (бедор бўлиб, намозда) туришларингизни билур. Кеча ва кундуз (соатлари)ни Оллоҳ белгилар. У Зот (фасллар ўзгариши билан кечалар ҳам узун-қисқа бўлиб туриши сабабли сизлар у кечаларда бедор бўлишларингиз лозим бўлган соатларнинг) саноғига ета олмасликларингизни билиб, сизларга қайта енгиллик берди. Энди (кечалари намозларингизда) Куръондан муяссар бўлган миқдорда ўқийверинглар. У Зот сизларнинг орангизда (кечалари бедор бўлишга қуввати етмайдиган) беморлар бўлишини, бошқалар Оллоҳнинг Фазл-Марҳаматидан (ризқ-рўз) истаб Ер юзида (яъни, унинг турли томонларига) сафар қилишларини ва яна бошқалар эса Оллоҳ Йўлида жангга чиқиб кетишларини билди. Бас, (ўзларингизни қийнамай Қуръондан) муяссар бўлган миқдорда ўқийверинглар. Ва намозни тўкис адо этинглар, закотни (ҳақдорларга) ато этинглар ва (бечора мискинларга хайру саховат қилиш билан) Оллоҳга қарзи ҳасана беринглар! Ўзларингиз учун тақдим қиладиган ҳар бир яхшиликни (Қиёмат Куни) Оллоҳнинг ҳузурида янада яхшироқ ва улуғроқ ажр-мукофот ҳолида топурсизлар. Оллоҳдан мағфират сўранглар! Албатта Оллоҳ Мағфиратли, Меҳрибондир”. (Муззаммил сураси, 20-оят).
Мужоҳид ва Қатода айтади: ‘Тарчи тунги намоз аввал-бошда вожиб қилинган бўлса-да, ушбу оятдаги “нафилатан лак” - ўзингиз учун нафл бўлган намоз”, ибораси далолат қилиб турганидек, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам учун ҳам, умматлари учун ҳам нафл намоз бўлиб қолди. Агар “нафилатан алайк” - зиммангиздаги нафл”, дейилганида, таҳажжуд намози Пайғамбар алайҳис-саломнинг зиммаларидаги вожиб бўлар эди”.
Маълумки, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг нафл намозлари билан умматларининг нафл намозлари ўртасида фарқ бор. Чунки мўминлар нафл ибодат қилар эканлар, бу нафллари фарз, вожиб ибодатларида йўл қўйган нуқсон-хатолари учун каффорат бўлади. Пайғамбар алайҳис-салом эса, барча хатолари кечирилган, гуноҳлардан маъсум зотдирлар. Демак, у зоти бобаракотнинг нафл ибодатлари гуноҳлар каффорати учун эмас, балки даражотлари янада баландроқ бўлиши учундир. Бу ҳақда имом Бухорий ва Муслим Муғийра ибн Шўъба розияллоҳу анхудан ривоят қилган мана бу муборак ҳадисда ҳам айтилган: “Муғийра айтади: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам таҳажжуд намозида шу қадар узоқ турдиларки, оёқлари шишиб кетди. Шунда у зотга: “Мунча ўзингизни қийнайсиз, ахир Оллоҳ таоло Сизнинг аввал-у кейинги гуноҳларингизни кечириб юборганку?” дейилган эди, “Ахир шукр қилгувчи банда бўлмайинми?” дедилар. (“Маолимут-танзил”тафсиридан).
Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам тунги намозларини қай тарзда ва неча ракъат ўқиганлари, у муборак соатларда қандай дуолар қилганлари ҳақида имом Бухорий ва имом Муслим раҳимахумаллоҳ баробар ривоят қилган маттафақун алайҳ ҳадислар ҳар биримиз учун бениҳоя қимматли ва ибратлидир: “Оиша розияллоҳу анҳо айтди: “Мен Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламни тунги намозларнинг биронтасини ўтириб ўқиганларини кўрмаганман. Кексалик ёшига етганларидагина ўтириб ўқиганлар, ўшанда ҳам (ўқиётган) сураларидан ўттиз, қирқ оят қолганида туриб, ўшани ўқиб кейин рукуь қилардилар”.
“Абу Салама ибн Абдурраҳмон Оиша онамиздан сўради: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Рамазонда (тунда) қандай намоз ўқирдилар?” Оиша розияллоҳу анҳо айтди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Рамазонда ҳам, бошқа ойларда ҳам ўн бир ракъатдан оширмас эдилар. Аввал тўрт ракъат ўқирдилар, энди унинг ракъатларининг гўзаллиги ва узунлиги ҳақида сўрамасанг ҳам бўлади, сўнг яна тўрт ракъат ўқирдилар, унинг ҳам гўзал ва узоқ адо қилиниши ҳақида сўрама (яъни, жуда чиройли ва узоқ ўқир эдилар). Сўнг уч ракъат ўқирдилар”. Оиша онамиз сўзида давом этяпти: “Мен: “Ё Расулуллоҳ, Витр ўқишдан олдин ухлайсизми?” дедим. У зот: “Эй Оиша, менинг кўзларим ухлайди, лекин қалбим ухламайди”, дедилар”.
“Оиша розияллоҳу анҳо айтди: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам кечаси ўн уч ракъат ўқир эдилар. Унинг ичида Витр билан Бомдоднинг икки ракъат (суннати) ҳам бор”.
“Асвад Оиша онамиздан ривоят қилади: “Мен Оиша розияллоҳу анҳодан: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг тундаги намозлари қандай эди?” деб сўрадим. У: “У зот кечанинг аввалида ухлардилар, охирида туриб, намоз ўқиб, сўнг яна ўринларига қайтардилар. Кейин муаззин азон айтган вақтда сакраб турардилар-да, агар эҳтиёжлари бўлса ғусл қилардилар, бўлмаса таҳорат олиб чиқиб кетардилар”.
“Ибн Умар розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадис: Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Витрни тундаги намозларингиздан (кейин) охирида ўқинг”.
“Абу Ҳурайра розияллоху анҳу ривоят қилган ҳадис: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Парвардигоримиз таборака ва таоло ҳар кеча - кечанинг охирги учдан бири қолганда қуйи осмонга тушиб шундай дейди: “Менга дуо қилаётган кишининг дуосини ижобат қиламан, Мендан сўраётган кишига (сўраётган нарсасини) бераман ва Мендан мағфират тилаган кишини мағфират қиламан”.
“Ибн Аббос розияллоҳу анҳу айтди: “Мен (холам) Маймуна розияллоҳу анҳоникида ётиб қолдим. (Кечаси) Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам туриб, ҳожатларига бориб келиб, юз-қўлларини ювдилар сўнг ух-ладилар. Сўнг туриб, мешнинг олдига бориб унинг бўғзидаги ипини бўшатдилар, сўнг икки таҳорат (енгил ва комил) ўртасидаги таҳоратни қилдилар, кўпайтирмадилар (бир мартадан ювдилар), лекин (сув етиши керак бўлган жойларга яхшилаб) еткиздилар, кейин намоз ўқидилар. Мен ҳам туриб, кузатиб турганимни кўриб қолишларидан қўрқиб, таҳорат олиб келдим, намоз ўқишга турдилар, мен чап томонларига турдим, шунда қулоғимдан ушлаб, ўнг томонларига ўтказиб қўйдилар. Намозлари ўн уч ракъат бўлганда тамомига етди. Сўнг ётиб ухладилар, ҳатто хуррак отдилар. Одатда ухлаганларида хуррак отардилар. Билол намозга азон айтгач, қайтадан таҳорат олмай намоз ўқидилар. У зот дуоларида шундай дердилар: “Оллоҳим, қалбимга, кўзимга, кулоғимга, ўнгу сўл, усту остимга, олдимга нур ато қилгин, мени мунаввар қилгин”.
“Ибн Аббос розияллоҳу анҳу айтди: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам кечаси таҳажжуд ўқиганларида шундай деб дуо қилар эдилар: “Оллоҳим, барча ҳамду сано Сен учундир, Сен осмонлару Ернинг Нурисан, барча ҳамду сано Сен учундир, Сен осмонлару Ерни Бошқариб Тургувчисан, барча ҳамду сано Сен учундир, Сен осмонлару Ернинг ва ундаги нарса-ю кимсаларнинг Парвардигорисан, Сен Ҳақдирсан, Ваъданг ҳақдир, Сўзинг ҳақдир, (Охиратда) Сени кўриш ҳақ, жаннат ҳақ, дўзах ҳақ, пайғамбарлар ҳақ, Қиёмат Соати ҳақдир. Оллоҳим, Сенга бўйинсундим ва иймон келтирдим, Ўзингга таваккал қилдим, ва Сенга инобат қилдим - сиғиндим, Сени деб (кофирлар билан) хусуматлашдим, Ўзингни Ҳукм Қилгувчи деб билдим. Бас, аввалу охир, ошкора-ю пинҳона гуноҳларимни мағфират қилгин. Ўзинг Илоҳимсан, Сендан бошқа илоҳ йўқдир”.
“Шоядки, Парвардигорингиз Сизни (Қиёмат Кунида) мақтовли мақомда тирилтирур”.
Ушбу жумлада Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламга Оллоҳ таолонинг Амри билан тунлари бедор бўлиб, тик туриб Қуръон тиловат қилганлари - таҳажжуд намозини ўқиганлари учун Яратган Парвардигор томонидан албатта ато этилажак беназир буюк мукофот бўлмиш мақоми маҳмуд - мақтовли мақом зикр қилинди.
Мақтовли мақом - аввал-у охир ҳамма мақтайдиган, барча пайғамбарлар ҳавас қиладиган мақом-мартаба - Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам Оллоҳ таолодан умматларининг гуноҳларини сўраб, уларни оқлайдиган - шафоат қиладиган мақом. Ушбу бениҳоя юксак мақомлари тўғрисида Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзлари шундай хабар берганлар: “Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадис: Пайғамбаримиз Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Қиёмат Куни бўлгач, одамлар бир-бирлари билан аралаш-куралаш бўлиб кетадилар. Сўнгулар Одам алайҳис-саломнинг олдига келиб: “Роббингизга бизни оқланг - шафоат қилинг”, дейишади. Одам алайҳис-салом: “Мен унга (қодир) эмасман, лекин сизлар Иброҳимни маҳкам ушланглар. Зеро, у Халилур-Раҳмон - Раҳмоннинг дўстидир”, дейди. Бас, Иброҳим алайҳис-саломнинг олдига боришади.У ҳам: “Мен бунга (қодир) эмасман, лекин сизлар Мусонинг олдига боришингизни (тавсия қиламан). Чунки у Оллоҳ билан бевосита сўзлашган инсон”, дейди. Мусонинг олдига боришади. У ҳам: “Мен бунга (қодир) эмасман, лекин сизлар Ийсонинг олдига боринглар. Чунки у Оллоҳнинг Руҳи ва Калимасидир”, дейди. Ийсонинг олдига келишади. У ҳам: “Мен бунга (қодир) эмасман, лекин сизлар Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни маҳкам ушланглар”, дейди. Бас, менинг олдимга келишади. Мен: “Мен бунга (ҳаракат қиламан)”, дейман ва Роббим (Ҳузурига) изн сўрайман. Менга изн берилади. У Зотни мақташим учун (буюк) мадҳу саноларни менга илҳом қиладики, улар ҳозир ёдимда йўқ. Бас, ана ўша ҳамду санолар билан У Зотни мадҳ этаман ва Унга сажда қилган ҳолда йиқиламан. Шунда менга: “Эй Муҳаммад (алайҳис-салом), бошингизни кўтаринг. Сўйланг, Сизни тингланур, сўранг, Сизга (сўраганингиз) берилур, шафоат қилинг, шафоат - оқловингиз қабул қилинур”, дейилади. Мен: “Ё Роббим, умматим, умматимни (азобингдан қутқаргин)”, дейман. Шунда менга: “Бориб, кимнинг қалбида бир дона арпа миқдорича иймон бўлса (барчасини дўзахдан) чиқаринг”, дейилур. Мен бориб, шундай қиламан. Сўнг қайтиб келиб ўша ҳамду санолар билан У Зотни мадҳ этаман ва Унга сажда қилган ҳолда йиқиламан. Шунда менга: “Эй Муҳаммад (алайҳис-салом), бошингизни кўтаринг. Сўйланг, Сизни тингланур, сўранг, Сизга (сўраганингиз) берилур, шафоат қилинг, шафоат - оқловингиз қабул қилинур”, дейилади. Мен: “Ё Роббим, умматим, умматимни (азобингдан қутқаргин)”, дейман. Шунда менга: “Бориб, кимнинг қалбида бир зарра ёки хантал миқдорича иймон бўлса (барчасини дўзахдан) чиқаринг”, дейилур. Мен бориб, шундай қиламан. Сўнг қайтиб келиб ўша ҳамду санолар билан У Зотни мадҳ этаман ва Унга сажда қилган ҳолда йиқиламан. Шунда менга: “Эй Муҳаммад (алайҳис-салом), бошингизни кўтаринг. Сўйланг, Сизни тингланур, сўранг, Сизга (сўраганингиз) берилур, шафоат қилинг, шафоат - оқловингиз қабул қилинур”, дейилади. Мен: “Ё Роббим умматим, умматим-ни (азобингдан қутқаргин)”, дейман. Шунда менга: “Бориб, кимнинг қалбида хантал уруғининг энг, энг, энг кичкинаси миқдорича иймон бўлса (барчасини дўзахдан) чиқаринг”, дейилур. Мен бориб, шундай қи-ламан. Сўнг тўртинчи марта қайтиб келиб, ўша ҳамду санолар билан У Зотни мадҳ этаман ва сажда қилган ҳолда йиқиламан. Шунда менга: “Эй Муҳаммад (алайҳис-салом), бошингизни кўтаринг. Сўйланг, Сизни тингланур, сўранг, Сизга (сўраганингиз) берилур, шафоат қилинг, шафоат - оқловингиз қабул қилинур”, дейилади. Мен: “Ё Роббим, менга “Ла илаҳа иллаллоҳ”, деган кишиларни (шафоат қилишга) изн бергин”, дейман. Шунда Оллоҳ таоло: “Қудратимга, Улуғлигимга, Такаббурлигимга, Буюклигимга қасамки, албатта ундан (дўзахдан) “Ла илаҳа иллаллоҳ”, деган кишиларни шубҳасиз чиқарурман”, дейди”.
“Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадис: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Ҳар бир пайғамбар учун (албатта ижобат қилинадиган) бир дуо бордир. Мен, иншооллоҳ, (ўша) дуойимни Қиёмат Куни умматимни шафоат қилиш учун яшириб - олиб қўйишни истайман”. (Имом Бухорий ва Муслим ривояти).
Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким чақириқни - азонни эшитган вақтида “Оллоҳим, эй ушбу етук даъватнинг ва қоим - ҳозир бўлган намознинг Робби, Ўзинг Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга васийла - марҳамат ва фазлингни ато этгин ва уни Ўзинг ваъда қилган мақтовли мақомда тирилтиргин”, деб дуо қилса, у кишига Қиёмат Кунида менинг шафоатим тушади”, деб марҳамат қилдилар. (Бухорий ва Бағавий ривояти).
Илоҳий, эй, раҳмлиларнинг энг Раҳмлиси бўлган Роббимиз, бизларни ҳам Қиёмат Кунида Расулинг шафоатларидан насибадор этгайсан.

80. Ва айтинг: «Парвардигорим, Ўзинг мени (қабримга) ҳаққи-рост (яъни, гуноҳлардан пок бўлган ҳолимда) дохил қилгин ва (Қиёмат Куни тирилтирганингда ҳам) ҳаққи-рост (ўнг томоним билан) чиқаргин ҳамда мен учун Ўз даргоҳингдан бўлган бир мададкор ҳужжат ато этгин».
Ушбу ояти карима тафсирида уламолардан турли ривоятлар бор. Улардан бири тафсири Қуртубий ва бошқа тафсир китобларида Ибн Аббос розялллҳу анҳумодан ривоят қилинган бўлиб, биз оят таржимасида ана ўша тафсирга асосландик. Яна ўша зотга нисбат берилган бошқа бир ривоятда эса, ушбу оят Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга ҳижрат қилиш буюрилган вақтда нозил бўлгани айтилади ҳамда ояти каримада Ҳақ таоло томонидан Ўз Элчисига буюрилган дуо “Парвардигорим, Ўзинг мени Мадинайи мунавварага ҳаққи-рост, яъни, соғ-саломат дохил қилгин ва Маккадан мушриклар зулмидан соғ-омон чиқаргин”, деб тафсир қилинади. Бу тафсир Ҳасани Басрий ва Қатода томонларидан ҳам айтилган. Заҳҳокнинг тафсирида эса, ушбу дуо мени Маккадан соғ-омон чиқаргин ва яна Маккага ғолиб ҳолда соғ-омон қайтиб киришимни насиб этгин, деган маънода эканлиги айтилади. Шунингдек, ояти карима тафсирида яна бошқа бир неча ривоят ҳам борки, буларнинг барчаси биз мусулмонларга оят мазмунини теранроқ англашимизда ёрдам беради ҳамда муҳим иш ёки сафар олдида турган инсон қандай дуо қилиши кераклигини ўргатади.
“Ҳамда мен учун Ўз даргоҳингдан бўлган бир мададкор султон -ҳужжат ато этгин”.
Ушбу жумлада зикр қилинган “султон”дан мурод, Қатода раҳимаҳул-лоҳдан ривоят қилинишича, Оллоҳниннг Китоби - Қуръони Каримдир. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам зиммаларига инсон зоти кўтара олмайдиган буюк вазифа юкланганини ҳис қилганлари учун Яратгандан ўзларига ҳар қадамда Тўғри Йўлни кўрсатиб, бу йўлда кўндаланг бўладиган машаққатларда ёрдам бериб турадиган Ҳужжат -Каломуллоҳ ато этишини илтижо қилиб сўрадилар. (“Маолумут-танзил” тафсиридан.)
“Тафсири Мунир”да эса, “султон”дан мурод, салтанат - ҳукмронлик экани айтилади ҳамда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг Оллоҳ таолодан салтанат сўрашларининг боиси, одамлар устида ҳукмрон бўлиш хоҳиши эмас, балки Дини Ислом ҳимояси учун душманларга бас кела оладиган куч-кувват ва салтанат зарурати борлигидир, дейилади. Бу хусусда бошқа бир оятда ҳам зикр қилингандир: “Дарҳақиқат, Биз Ўз пайғамбарларимизни аниқ ҳужжат-мўъжизалар билан юбордик ва улар билан бирга Китоб, (шунингдек), одамлар адолатни барпо қилишлари учун мезон-тарози туширдик. Яна Биз темирни туширдик - яратдик. Унда куч-қувват ва одамлар учун манфаатлар бордир. Оллоҳ ғайбда (бандалари кўзига кўринмасдан) турган ҳолида Ўзига ва пайғамбарларига (Оллоҳ Йўлида жиҳод қилиш билан) ёрдам берадиган кишиларни билиш учун (темирни яратди). Албатта Оллоҳ Кучли, Кудратлидир”. (Ҳадид сураси, 25-оят).
Ушбу ояти каримада жамият интизоми ва кишилар осойишталиги учун Оллоҳнинг Китоби ва адолат тарозиси билан бирга яна темир, яъни, қуролли кучга ҳам муҳтож бўлинишига ишора қилинмоқда.
Усмон розияллоҳу анхунинг: “Албатта Оллоҳ Қуръон билан тиймаган нарсаларни султон билан тийиб қўяди”, деган сўзлари ҳам мана шу мазмунга далолат қилади.

81. Яна айтинг: «Ҳақиқат (яъни, Ислом) келди ва ботил (яъни, куфр) ўчиб-йўқ бўлди. Албатта, ботил йўқ бўлгувчидир».
Абдуллоҳ ибн Масъуд розяллху анхудан ривоят қилинди: “Макка Фатҳ қилинган кунда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам шаҳарга кирганларида Байтуллоҳнинг атрофида уч юз олтмишта бут бор эди. Бас, қўлларидаги асолари билан у бутларни бирин-кетин уриб, йиқитар эканлар, “Ҳақиқат келди ва ботил йўқ бўлди: “Ҳақиқат келди (ва ботил йўқ бўлди. Энди) ботил (янги динсизликни) бошлай ҳам олмас, (эски динсизликни) қайтара ҳам олмас”, (Сабаъ сураси, 49-оят) дер эдилар. Бас, барча бутлар йиқитилиб, юз тубан ҳолда ерга ташланди, фақат Хузоа қабиласининг Каъба устига тикланган, мисдан ясалган бутигина қолди. Шунда Пайғамбар алайҳис-салом: “Эй Алий, уни Каъба устидан улоқтиргин”, дедилар. Бас, Алий розияллоҳу анҳу Каъба устига чиқиб, у бутни ерга ташлаб синдириб юборди. (“Танвирул-азҳон”тафсиридан).
Ҳар вақт Ҳақиқат ботил устидан ғолиб бўлиши ҳақида бошқа сураларда ҳам айтилган: “Биз Ҳақ - Қуръонни ботил-жаҳолатнинг устига отурмиз, бас, (ҳақиқат ботилни) эзиб-янчиб, баногоҳ (ботил) йўқ бўлур. Сизлар учун эса (эй мушриклар, Оллоҳни «Хотини, боласи бор», деб нолойиқ сифатлар билан) сифатлаганларингиз сабабли ҳалокат бўлур”. (Анбиё сураси, 18-оят).

82. Биз Куръондан бир (оятларни) нозил қилурмизки, у (оятлар) мўминлар учун шифо ва раҳмат бўлур, золим-кофир кимсаларга эса, фақат зиённи зиёда қилур.
Дарҳақиқат, Қуръони Азим мўминлар учун тўласича шифо ва буюк Илоҳий Раҳмат - Марҳаматдир, Унинг оятлари энг аввало қалблардаги жаҳолат ва шак-шубҳа иллатларини даволайди, қалбни қоплаб олган нодонлик пардасини очиб, Оллоҳ таолонинг Қудратига далолат қиладиган мўъжизаларни кўрадиган қилиб қўяди. Шунингдек, Қуръон оятлари жисмоний дардлар учун ҳам тенги йўқ малҳам ва даводир. Қуръонда ушбу оятдан ташқари Тавба сурасининг 14-оятида, Шуаро сурасининг 80-оятида, Юнус сурасининг 57-оятида, Наҳл сурасининг 69-оятида ва Фуссиллат сурасининг 44-оятида руҳоний ва жисмоний шифо ҳақида зикр қилингани боис, “Танвирул-азҳон” тафсирида мазкур олти оят шифо оятлари эканлиги таъкидланади. Қуръон тенгсиз Илоҳий Мўъжиза эканлигига далолат қиладиган аломатлардан бири шуки, ушбу Азиз Китоб оятлари икки хил инсонга икки хил таъсир қилади: мўмин уни ўқиган сари дардларига шифо топиб фойдаланса, кофир эса, унинг оятларини ёлғон деган сари адашиб, Қуръон унга фақат зиённи зиёда қилади. Бу ҳақда бошқа бир оятда ҳам айтилган: “Айтинг: “(Ушбу Қуръон) иймон келтирган зотлар учун Ҳидоят ва (дилларидаги шак-шубҳани кетказувчи) Шифодир. Иймон келтирмайдиган кимсаларни эса қулоқларида оғирлик-карлик бордир ва (Қуръон) уларга кўрлик (яъни, қоп-қоронғи зулмат) бўлур. Улар (гўё) узоқ бир жойдан чақирилаётган кишилар (кабидир-лар, яъни, гарчи Қуръон оятларини эшитсалар-да, унинг маъно-ҳикматларини англай олмаслар)”. (Фуссилат сураси, 44-оятдан).
Қуръони Карим оятлари шифо экани ҳақида жуда кўп саҳиҳ ҳадислар ҳам ворид бўлгандир: “Сиҳоҳи ситта”да (олти саҳиҳ ҳадислар тўпламининг ҳаммасида) Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Расулуллоҳ соллолоҳу алайҳи ва саллам бизни - ўттиз отлиқ аскарни жангга жўнатдилар. Йўлда бир араб қишлоғига тушдик. Улардан бизни меҳмон қилишларини сўраган эдик, истамадилар. Шунда баногоҳ уларнинг бошлиқларини чаён чақиб олган экан, улар бизнинг олдимизга келиб: “Ораларингизда чаён чаққанига қарши дам соладиган киши борми?” деб сўрашди. Мен шундай дуони билишимни айтиб: “Аммо сизлар бизга ҳақ тўламасангизлар мен ҳам дам солмайман”, дедим. Улар: “Биз сизларга ўттизта қўй берамиз”, дейишгач, мен “Алҳамду” сурасини етти марта ўқиган эдим, ҳалиги одам дарддан бутунлай халос бўлди. Биз қўйларни олганимиздан кейин кўнглимизда шубҳа уйғонди ва улардан биронтасига тегмай, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига келиб, бўлган воқеани айтиб берган эдик, у зот: “Алҳамду” руқия - у билан дам солса шифо бўладиган сура эканини қаердан билдинг? У қўйларни тақсимлаб олинглар ва менга ҳам ўзларингиз билан бирга бир улуш бў-линглар”, дедилар.
Аҳмад ва Байҳақий “Шуъабул-иймон” китобида Абдуллоҳ ибн Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам унга: “Мен сенга Қуръонда нозил бўлган энг яхши сура ҳақида хабар берайинми?” дедилар. Абдуллоҳ: “Хабар беринг, ё Расулуллоҳ”, деган эди, айтдилар: “У Фотиҳа сурасидир. Унда барча касал учун шифо бордир”.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам қачон оғриб қолсалар, “Муаввазатайн”ни (икки “Қул аув-зу” сурасини) ўқиб, ўзларига дам солар эдилар”. (“Тафсири Куртпубий”дан).
Энди Қуръони Карим мўминлар учун шифо бўлиши билан баробар Илоҳий Раҳмат ҳам эканлигига келсак, бунда ҳеч қандай шак-шубҳа йўқдир. Чунки Қуръонни ўқиб-ўрганиш мўминларнинг бошларига тушган дарду балоларни аритиш, уларнинг айбу нуқсонларини тузатиш, гуноҳла-рига каффорат бўлиш билан баробар Яратганнинг Марҳамати билан Қуръон тиловат қилган киши учун сон-саноқсиз ажр-ҳасанотлар ҳам ёзилади. Чунончи Термизий Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анхудан ривоят қилган ҳадиси шарифда Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким Оллоҳнинг Китобидан бир ҳарфни ўқиса, унинг учун бир яхшилик бордир ва у бир яхшилик учун ўн баробар ажр берилур”. Мен “Алиф, Лом, Мимни бир ҳарф демайман. Балки алиф бир ҳарф, лом бир ҳарф, мим бир ҳарфдир”, деб марҳамат қилдилар.

83. Қачон Биз (динсиз) инсонга (тинчлик, саломатлик, тўкинликни) инъом этсак, у (шукр қилишдан) юз ўгириб, четга бурилиб кетур. Қачон унга (хасталик, камбағаллик каби) бирор ёмонлик етса, ноумид бўлур.
Ушбу оятнинг энг яхши тафсири мана бу оятлардир: “Дарҳақиқат, (кофир) инсон ўзини бой-беҳожат кўргач, албатта тугёнга тушар - ҳаддидан ошар”. (Алак, сураси, 6-7-оятлар), “Қасамки, агар Биз инсонга Ўз томонимиздан Раҳмат-Марҳаматимизни тотдириб, сўнгра Ўзимиз уни тортиб олсак, у албатта ноумид ва ношукрлик қилгувчидир”. (Худ сураси, 9-оят).
Яъни, агар Биз инсонга Ўз Марҳаматимизни кўргазиб, соғлик, бойлик, тинчлик ва бошқа неъматлар ато этсак-да, сўнгра у ўша неъматларнинг мазасини тотиб, уларга ўрганиб қолган пайтида яна Ўзимиз ундан ўша неъматларнинг биронтасини олиб қўядиган бўлсак, албатта у сабрсизлиги ва Бизга ишонмагани сабабли Фазлу Марҳаматимиздан бутунлай ноумид, илгари ўзига ато этилган неъматларга ношукр кимсага айланиб олиши аниқдир.
Ояти карима мазмунидан маълум бўлишича, бу ўринда сўз динсиз иймонсиз инсонлар ҳақида боради. Чунки иймонли инсон Оллоҳ таоло унга неъмат ато этса, шукр қилади, агар У бандасини синаш учун ёки Ёлғиз Унинг Ўзига маълум бўлган ҳикмат сабабли ато этган неъматини олиб қўядиган бўлса, сабр қилади, ноумидликка тушмайди.
Мусулмон инсон қандай неъматга эришса, унинг Оллоҳ таоло ато этган неъмат эканини билади. Шунинг учун қўлидан бирон неъмат чиқиб кетганида ҳам умидсизликка тушмай сабр қилади ва Яратгандан аввалгидан яхшироқ неъматлар ато этишини сўраб дуо-илтижо қилади. Мўминлар қўлларидан бирон неъмат кетса шундай дейдилар: “Шоядки Парвардигоримиз бизларга ундан яхшироғини алмаштириб берса. Бизлар албатта Ёлғиз Парвардигоримизга рағбат-илтижо қилгувчидирмиз”. (Кдлам сураси, 32-оят).
“Зеро, Оллоҳнинг Раҳматидан фақат кофир қавмгина ноумид бўлур”. (Юсуф сураси, 87-оят).
Қасамки, агар унга бирон ғам-кулфат текканидан кейин Биз роҳат-фароғатни тотдириб қўйсак, албатта у: «Барча ёмонликлар мендан нари кетди», (энди ҳеч қачон қайтиб келмайди) дейди. Дарҳақиқат, у димоғдор ва мақтанчоқдир. (Ҳуд сураси, 10-оят).
Яъни, агар Биз кофир кимсага касаллик, камбағаллик, қийинчилик, нотинчлик каби бирон бало-мусибат етганидан кейин Ўз томонимиздан соғлик, бойлик, кенгчилик ва тинчлик каби неъматларни тоттириб қўйсак, у албатта ўзидан кетиб: “Бўлди, мени хафа қиладиган ёмонликларнинг ҳаммаси мендан бутунлай нари кетди, энди улар ҳеч қачон қайтиб келмайди”, дея бошлайди. Иймонсизлиги туфайли балоларни кетказувчи, неъматлар ато этгувчи Ёлғиз Оллоҳ таоло экани ҳақида ўйламайди ҳам. Ҳақиқатан у димоғдор, мақтанчоқдир. Бас, бундай кимсалар бошларига бирон мусибат-бало етса сабр қилиш ўрнига дод-вой қиладилар, Оллоҳ таоло уларга кенгчилик, ноз-неъматлар ато этганида эса У Зотга шукроналар айтиш ва бу неъматларини ҳаққини адо қилиш ўрнига кеккайиб, бошқалардан ўзларини юқори олиб, мақтанчоқлик қилишга тушадилар.

84. Айтинг: «Хдр ким ўз табиатига яраша амал қилур. Зотан, Парвардигорингиз кимнинг тутган йўли тўғрироқ эканини жуда яхши Билгувчидир.
Ояти каримада Ҳақ таоло ўта муҳим, жуда қийин, ҳатто биз бандалар қандай сўрашни ҳам билмайдиган бир саволимизга ўта аниқ, жуда осон ва бирдан-бир тўғри жавобни икки оғиз сўз билан баён қилади.Ўша, ичимиздаги саволимиз тахминан шундай эди: “Одамнинг яхши-ёмонини қандай ажратса бўлади?” “Яратган Эгамизнинг жавоби бундай бўлди: “Ҳар ким ўз табиатига яраша амал қилур”, яъни, одамнинг ўзига ёки сўзига эмас, балки қилаётган амалига қараб яхши ёки ёмон, Тўғри Йўлда ёки йўлдан озган, деб баҳо берилиши лозим. Чунки ҳар кимнинг қиладиган амали ўзига ҳамшакл - ўхшаган бўлади. Агар у иймонли, пок табиатли инсон бўлса, бу унинг қилаётган ҳар бир ишидан аниқ-тиниқ кўриниб туради, агар аксинча бўлса, бу ҳам ғолибан унинг қилаётган амалларидан маълум бўлади. Демак, биз ўзимизни ҳам, ўзгаларни ҳам, мана шу ўлчов тарозуга солиб баҳоласак, иншооллоҳ, хато қилмасмиз. Аммо сўнгги ҳақиқий баҳо Парвардигор хузурида берилади.
“Зотан, Парвардигорингиз кимнинг тутган йўли тўғрироқ эканини жуда яхши Билгувчидир”.
Ўрганаётганимиз ояти кариманинг мазмуни мана бу оятларда ҳам зикр қилингандир: “Иймон келтирмайдиган кимсаларга айтинг: “Сизлар жойларингиздан жилмай, (билган) амалларингизни қилаверингиз, биз ҳам ўз амалимизни қилгувчимиз, ҳамда (қилаётган ишларингизнинг оқибатини) кутаверингиз, биз ҳам кутгувчилармиз”. (Худ сураси, 121-122-оятлар).
Салафи солиҳларимиздан ояти кариманинг яна бошқа, кенгроқ ва теранроқ тафсири ҳам ривоят қилинади. Мазкур тафсирга кўра оятда фақат инсонлар қиладиган амаллар ҳақида эмас, балки Яратган билан яралганлар қиладиган амаллар ўртасидаги фарқ хдқида ҳам сўз боради. Яъни, яралганларнинг қиладиган барча ишлари худди ўзларига ўхшайди - биронтаси хато ва нуқсондан холи эмас, Яратганнинг иши эса, Унинг Ўзига муносиб - ҳар жиҳатдан баркамолдир, тўласича ҳикматдир. Бежиз эмаски, энг улуғ саҳобий Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу ушбу ояти каримани Қуръондаги энг умидбахш оят деб атайди. У айтади: “Мен Қуръонни аввалидан охиригача ўқиб чиқиб, унда “Айтинг: “Ҳар ким ўз табиатига яраша амал қилур”, оятидан ҳам умидбахшроқ ва гўзалроқ оятни кўрмадим. Чунки қулнинг табиатига энг муносиб нарса хато-исёндир, Хожага муносиби эса, Раҳмат ва Ғуфрон, (осий қулини кечириш)дир”. (“Тафсири Мунийр”дан).

85. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиздан руҳ-жон ҳақида сўрайдилар. Айтинг: «Руҳ Парвардигоримнинг ишидандир». Сизларга илмдан ўта оз нарса берилди.
Ушбу оятда Оллоҳ таолонинг ҳатто Ўз пайғамбарларига ҳам маълум қилмаган ишлари борлиги баён этилиб, барча инсоният билиши мумкин бўлган билим-маърифат Оллоҳ таолонинг Илми Азалийси олдида жуда оз нарса экани таъкидданади.
Инсоннинг ҳаёт манбайи, яъни, унинг баданидаги жон ҳақида сўзловчи ушбу ояти карима нозил қилинишига сабаб бўлган воқеа ҳақида имом Бухорий ва Муслим ривоят қилган ҳадиси шарифда Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтади: “Бир куни мен Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва саллам билан бирга Мадина экинзорларида кетиб борар эдик, у зот қўлларидаги хурмо шоҳига суяниб кетаётган эдилар, бир тўда яхудлар олдидан ўтиб қолдик. Шунда улар бир-бирларига: “Ундан (яъни, Муҳаммад алайҳис-саломдан) Руҳ ҳақида сўранглар”, деган эдилар, бировлари: “Сўраманглар, яна сизларга ёқмайдиган бирон сўз айтмасин”, деди, бошқалари бўлса: “Йўқ албатта бу ҳақда ундан сўраймиз”, дейишди-да улардан бири туриб: “Эй Абул-Қосим, Руҳ нима?” деб сўради. Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам жим бўлиб қолдилар. Мен: у зотга ваҳий тушмоқда деб, жойимдан жилмай турдим. Қачонки ваҳий тушиб битгач, ушбу: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиздан руҳ-жон ҳақида сўрайдилар. Айтинг: «Руҳ Ёлғиз Парвардигорим биладиган ишлардандир». Сизларга жуда оз илм берилгандир” оятини ўқидилар.
Ушбу ривоятда ояти карима Мадинайи Мунавварада нозил бўлганига ишора бордир. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоху анхумодан қилинган ривоятдан эса, оят Маккада нозил бўлгани тушунилади. У киши айтади: “Қурайш қабиласи тўпланиб: “Муҳаммад ўзимизнинг орамизда ишончли, ростгўй ҳолда ўсиб-улғайди. Биз унинг бирон марта ёлғон сўзлаганини билмаймиз. Энди бўлса у даъво қилган нарсасини (яъни, пайғамбарликни) даъво қилмоқда. Келинглар, бир неча кишини Мадинадаги яхудлар олдига юборайлик, улардан Муҳаммад ҳақида сўрайлик, ҳар ҳолда улар аҳли Китоб - Китобдан хабари бор кишиларку”, дейишиб, уларга бир жамоатни жўнатдилар. Бас, яхудлар айтдилар: “Ундан уч нарса ҳақида сўраб кўринглар. Агар у ҳар учала саволларингизга жавоб берса ёки уч саволдан биронтасига ҳам жавоб бера олмаса, демак, пайғамбар эмасдир. Агар икки саволга жавоб бериб, биттасига жавоб айтолмаса, у пайғамбардир.
Ундан ўтган замонда йўқолиб қолган йигитлар ҳақида, уларнинг ишлари нима бўлгани тўғрисида сўранглар. Уларнинг қиссалари жуда ажойибдир. Яна ундан Ернинг шарқу ғарбига етиб борган киши ҳақида, унинг хабари нима бўлгани тўғрисида сўранглар. Яна ундан Руҳ ҳақида сўранглар”.
Бас, қурайшликлар Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламдан сўрашган эди, у зот: “Сизлар сўраган барча нарсалар ҳақида эртага хабар бераман”, дедилар-у, аммо “Иншооллоҳ - Худо хоҳласа”, дейишни унутдилар. Бас, у зотга ваҳий тушиши, Мужоҳиднинг айтишича, ўн икки кун, Икримадан ривоят қилинишича эса, қирқ кун тўхтаб қолди. Макка аҳли: “Муҳаммад бизга эртага, деб ваъда берган эдику, неча кун бўлди, бирон хабар бермайди”, дея бошладилар. Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва саллам бир томондан ваҳий тўхтаб қолгани сабабли ғамга ботиб, бошқа томондан Маккаликлар айтаётган сўзлардан қийналиб юрган вақтларида баногоҳ Жаброил алайҳис-саом “Ва бирон нарса ҳақида: «Мен албатта бу ишни эртага қилгувчиман», дея кўрманг, магар «Иншооллоҳ - Оллоҳ хоҳласа», (денг! Бу сўзни айтишни) унутиб қолдирган вақтингизда (ёдингизга тушиши билан) Парвардигорингизни зикр қилинг (яъни, «иншооллоҳ», денг) ва: «Шояд Парвардигорим мени бундан ҳам (яъни, Асҳобул-Каҳф воқеаси ҳақида хабар беришдан ҳам) яқинроқ (менинг ҳақ Пайғамбар эканлигимга янада аниқроқ далолат қиладиган) Тўғри Йўлга ҳидоят қилса», денг!” (Каҳф сураси, 23-24-оятлар) оятлари-ни келтирди ва ўтган замонда йўқолиб қолган йигитлар қиссаси баён қилинган: “Балки Сиз Каҳф (ғор) ва Битик (уларнинг қиссалари битилган тош) эгалари (ҳақидаги ривоятдан воқиф бўлгач, бу) Бизнинг (Охират, Қиёмат ҳаққирост эканлиги тўғрисидаги) оятларимизнинг энг ажойиби, деб ўйлагандирсиз?” (Каҳф сураси, 9-оят) оятини ҳамда шарқ-у ғарбни эгаллаган киши ҳақида хабар берган: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), яна Сиздан Зулқарнайн ҳақида сўрайдилар. Айтинг: «Энди мен сизларга у ҳақдаги хабарни тиловат қилурман”. (Каҳф сураси, 83-оят) оятини, сўнгра Руҳ ҳақида: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиздан руҳ-жон ҳақида сўрайдилар. Айтинг: «Руҳ Парвардигоримнинг ишидандир». Сизларга илмдан ўта оз нарса берилди”, (Ал-Исро сураси, 85-оят) оятини келтирди”. (“маолимут-танзил” тафсири).
Шундай қилиб, Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Оллоҳ таоло нозил қилган оятлар билан яхудлар сўраган уч саволнинг иккитасига аниқ ва батафсил, учинчи Руҳ ҳақидаги саволга эса, “Руҳ Ёлғиз Парвардигорим биладиган ишлардандир”, деб жавоб бердилар. Саволларга бу тарзда жавоб берилиши, яҳудларнинг қурайшликларга айтган: “Агар икки саволга жавоб бериб, биттасига жавоб айтолмаса, у пайғамбардир”, деган сўзларига қаралганда ҳам Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳақ Пайғамбар эканликларига яна бир равшан далилдир”.
“Айтинг: “Руҳ Парвардигоримнинг ишидандир. Сизларга илмдан жуда оз нарса берилди”.
Яъни, руҳ - жон, умуман руҳоният олами инсоният кўзидан пинҳон, Ёлғиз Яратганнинг Ўзигагина аён бўлган ғайб ишлардандирки, “Оллоҳ сизларни гайб илмидан хабардор қилгувчи эмасдир”. (Оли Имрон сураси, 179-оятдан).
Дарҳақиқат, ғайбни Ёлғиз Оллоҳ таоло билади ва агар У Зот ваҳий орқали билдирса, Унинг Ўзи элчилик учун танлаган инсонлар - пайғамбарлар биладилар. Қолган инсонлар эса, фақат ўзларига Яратган томонидан ато этилган ҳис қилиш аъзолари билан кўрган, эшитган, ушлаган, ҳидлаган ва тотиб кўрган нарсаларнигина идрок этишлари мумкин, холос. Шундан бошқасини биламан деб чираниш беҳуда иш, биламан деб даъво қилиш эса, ҳақиқий нодонликдир. Балки инсонларга бу қадар чекланган билим бергани ҳам Яратганнинг бандаларига кўрсатган Иноят ва Марҳаматидандир. Чунки ҳамма нарсани билиш бениҳоя буюк шараф бўлиши билан бирга бениҳоя оғир масъулият ҳамдирки, ҳаёти дунёда саноқли муддат яшаб ўтиш учун мослаб яратилган инсон бу оғир юкни кўтара олмаслиги тайиндир. Қолаверса, жуда кўп нарсани билмаслигимизни билишимиз бизларнинг барча нарсани Билгувчи Зотга астойдил ибодат, У Зотнинг Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга итоат қилишимизга боис бўлса ажаб эмаски, бу ҳам биз инсонлар учун шак-шубҳасиз, буюк Илоҳий Иноятдир.

86-87. Қасамки, агар Биз хоҳласак, Сизга ваҳий қилган Нарса -Куръонни ҳам шак-шубҳасиз, (Сиздан) кетказурмиз, сўнгра ўзингиз учун Бизга қарши (яъни, Қуръонни Биздан қайтариб олиб берадиган) бирон вакил-ҳомий топа олмассиз. Илло, Парвардигорингизнинг Марҳамати билангина (Қуръон неъмати дилингизда боқийдир). Дарҳа-қиқат, У Зотнинг Сизга бўлган Фазлу Марҳамати улуғдир.
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, ҳеч шак-шубҳа йўқки, агар Биз хоҳласак, худди Сизни ва бошқа барча инсонларни руҳ нима эканлигини билишдан тўсиб қўйганимиз каби Сизга ваҳий қилиб юборганимиз Қуръонни ҳам кетказиб, уни бутунлай унутдириб юборишга Қодирдирмиз. У ҳолда Сиз ҳам, бошқа инсонлар ҳам руҳ нима эканлигини билмаганингиз каби, Қуръон нима эканлигини ҳам билмай қоласизлар. Сўнгра қанча уринманглар, сизларга уни биздан қайтариб олиб берадиган бирон ишончли вакил топа олмассиз. Лекин фақат Роббингизнинг буюк Марҳамати билангина Сизга ваҳий қилинаётган Каломуллоҳ дилларингизга жо бўлиб, тилларингизда жорий бўлиб, китоб саҳифаларида муҳрланиб турибди. Дарҳақиқат, Оллоҳ таоло Сизга жуда катта Фазл-Марҳамат ато этгандир: У Зот Сизни Одам болаларининг Саййиди қилди, элчи пайғамбарлари орасидан ёлғиз Сизга Қиёмат Кунида мақоми маҳмудни ваъда қилди ҳамда Сизга ушбу Буюк Қуръонни таълим берди ва уни бирон ҳарфи ўзгаришига йўл қўймасдан Ўз ҳифзу ҳимоясида сақлаб турибди.
Ушбу оятларда гарчи Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилинган бўлса-да, бутун уммат учун қаттиқ Илоҳий огоҳлантириш бордир. Яъни, эҳтиёт бўлинглар, ғафлатда қолманглар, ушбу Қуръон ораларингиздан кўтарилиб кетиши мумкин. У ҳолда ҳеч ким сизларга Илоҳий Илм бўлмиш Қуръонни қайтариб келтириб бера олмайди. Агар бу Улуғ Китобнинг қадрига етмасангиз, ундаги Илоҳий Амр-Фармонларни адо қилмасангиз, Оллоҳ таоло уни қалбларингиздан ҳам китоб саҳифаларидан ҳам бутунлай ўчириб юбориши мумкинки, у ҳолда қоп-қоронғиу зулмат остида қоласизлар, деган жуда қаттиқ огоҳлантириш бордир. Бундай хавф-хатар борлиги ҳақида ҳадис ва хабарларда ҳам айтилган: Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтади: “Сизлар динларингиздан энг аввал йўқотиб қўядиган нарсаларингиз омонатдорлиқцир, охири йўқотадиган нарсаларингиз намоздир. Ушбу Қуръон эса, худди қалбларингиздан суғуриб олингандек бир куни эрталаб уйғонганларингизда сизларнинг ёдингизда ундан ҳеч нарса қолмаган бўлади”. Бир киши: “Эй Абу Абдур-Раҳмон, бу қандай содир бўлади? Ахир биз Қуръонни қалбларимизга жойлаб, мусҳафларимизга ёзиб олганмизку. Биз уни болаларимизга таълим бермоқдамиз, болаларимиз болаларига таълим берадилар, то Қиёмат қадар шундай давом этмайдими?” деган эди, у: “Йўқ. Бир кечада уни олиб кетилади ва мусҳафларнинг саҳифалари ҳам, қориларнинг қалблари ҳам бўм-бўш бўлиб қолади ва одамлар эрталаб ўринларидан турганларида худди чорва ҳайвонлари каби бўлиб қоладилар”, деди ва ушбу: “Қасамки, агар Биз хоҳласак, Сизга ваҳий қилган нарса - Куръонни ҳам шак-шубҳасиз (Сиздан) кетказурмиз” оятини ўқиди.
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: у айтди: “Токи Қуръон қаердан тушган бўлса, ўша жойга қайтиб бормагунича Қиёмат Соати қойим бўлмайди. Ўшанда худди асалари гувиллашидек гуввиллаб турган Қуръондан Оллоҳ таоло Ўзи жуда яхши билгани ҳолда: “Сенга нима бўлди, яъни, нега Ер юзидан қайтиб келдинг?” деб сўраганида, Қуръон айтади: “Ё Роббим, мен Ўзингнинг ҳузурингдан чиқиб кетган эдим, яна Ўзингнинг ҳузурингга қайтмоқдаман. У жойда мени тиловат қилиняпти-ю менга амал қилинмаяпти, мени тиловат қилиняпти-ю менга амал қилинмаяпти”.
Ё Оллоҳ! Қуръон ўзининг қадрига етмаётган, гарчи уни тиловат қилсалар-да, кўрсатмаларига амал қилмаётган кишилардан - агар улар Ер юзида кўпчиликни ташкил этадиган бўлсалар - аразлаб Яратганнинг ҳузурига қайтиб кетиб қолиши мумкин эканку! Қуръоннинг одамлар ҳаётидан кўтарилиб кетиши Қиёмат жуда-жуда яқин келиб қолганининг белгиси эканку! Илоҳий, ўша кунлар биз яшаётган кунлар бўлмагай! Илоҳий, Ўзинг бизни Қуръонингга яқин қилгин, бу Буюк Неъматингдан бизни маҳрум қилмагин! Бизларни доимо Каломингни ўқиб, унга амал қиладиган бандаларингдан қилгин! Илоҳий, Расулинг айтган мана бу танбеҳни тўғри англаб, тўғри хулоса чиқариб олишимизни Ўзинг биз ожиз қулларингга насиб этгин!
Абдуллоҳ ибн Амр ибнул-Ос ва Ҳузайфа розияллоҳу анҳумдан ривоят қилинди: Ҳузайфа айтди: “Расуллуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Худди тўннинг безаги эскирганидек Ислом ҳам эскиради, ҳатто, рўза нима, намоз нима, ҳаж нима-ю садақот-закот нима эканлиги номаълум бўлиб қолади. Ана ўшанда бир кечада Оллоҳ таолонинг Китоби олиб чиқиб кетилади ва Ер юзида у Китобдан бир оят ҳам қолмайди. Фақат одамлардан: ”Ота-боболаримизни мана шу “ла илаҳа иллаллоҳ” деб кали-ма келтирганларини билар эдик”, дейдиган бир тоифа қари-қури чол-кампирларгина қоладилар, холос. Улар ҳам намоз нима, рўза нима, ҳаж нима-ю закот нима эканлигини билмайдилар! (“Тафсири КуртубишГдан).

88. Айтинг: «Қасамки, агар бор инсу жин ушбу Куръонни ўхшашини келтириш йулида бирлашсалар-да ва (бу ишда) бир-бирларига ёрдамчи бўлсалар-да, ҳеч қачон унинг ўхшашини келтира олмаслар».
Оятда инсон ва жинлар зикр қилиниб, малоикалар қавми айтилмаганига сабаб, Қуръоннинг башар сўзи эмас, балки Оллоҳ таолонинг Каломи эканлигини инс ва жин қавмидан чиққан айрим кофир кимсалар инкор қиладилар. Малоикалар эса, барчалари Қуръон Оллоҳнинг Каломи эканлигига иймон келтиргандирлар.
“Ал-Жомеъ лиаҳкомил-Қуръон” ва “Маолимут-танзил” тафсирларида айтилишича, ушбу ояти кариманинг нозил қилинишига айрим мушрикларнинг: “Агар хоҳласак, албатта бизлар ҳам бунга (яъни, Қуръонга) ўхшаган гапни айтган бўлур эдик”, деган сўзлари сабаб бўлган.
Бу ҳақда бошқа бир оятда хабар берилади: “Қачон уларга (кофирларга) Бизнинг оятларимиз тиловат қилинса: «Эшитганмиз, агар хоҳласак, албатта бизлар ҳам бунга ўхшаган гапни айтган бўлур эдик. Бу фақат аввалгилардан қолган афсоналар, холос», дейдилар”. (Анфол сураси, 31-оят).
Дарҳақиқат, мушрик-кофирларнинг орасида ояти каримада мазкур бўлган сўзларни айтган кимсалар ҳам бор эди. Ана шундай даъвогорлардан бири Макка мушрикларидан Назр ибн Ҳорис исмли кимса эдики, муфассир уламоларнинг айтишларича, ояти кариманинг нозил қилинишига ана ўша мушрикнинг айтган сўзлари сабаб бўлган. У кимсанинг касби тижорат бўлгани учун Форс, Рум ва бошқа юртларга қатнаб турар, у жойларда эшитгани - ажамларнинг “Рустами достон”, “Калила ва Димна”, каби афсоналарини ёдлаб олиб, Маккага қайтиб келгач, ўзининг ҳамто-воқларига айтиб берар ва: “Муҳаммаднинг қадимда ўтган умматлар ҳақида айтаётган сўзлари ҳам мана шунга ўхшаган афсоналар”, деб мутлақо ҳақиқат бўлмаган бемаъни даъволар қилар эди. Назр каби ақлсиз ва юзсиз кимсаларнинг Қуръони Азим ҳақида айтган бундай сўзлари асоссиз ва пуч даъво эканини Ҳақ таоло йигирма уч йил мобайнида, яъни, Маккада нозил қилган сураларида ҳам, Мадинада нозил қилган сураларида ҳам қайта-қайта айтиб, улардан агар ростгўй бўлсалар, Қуръон суралари каби бирон сура келтиришни талаб қилди, аммо бутун тарих давомида Қуръ-оннинг сураси эмас, ҳатто бир оятига ўхшаган бирон сўзни бирон кимса айта олгани йўқ ва ҳеч қачон айта олмайди ҳам! Бас, ҳар бир ақли-ҳуши жойида бўлган одамга аниқ маълум бўладики, Қуръони Карим тенгсиз ва мислсиз Илоҳий Каломдир.
Ҳақ таоло Каломуллоҳни инкор қиладиган кофирларга қарата бундай дейди: “Ушбу Куръон Оллоҳдан ўзга биров томонидан тўқилган бўлиши мумкин эмас. Балки, У Ўзидан аввалги (Таврот, Инжил каби) Нарсаларни тасдиқловчи ва (Шариат хукмларидан иборат) муфассал Китобдир. (Бу Китоб) бутун оламлар Парвардигори томонидан келгандир ва (ҳақ эканлигига) шак-шубҳа йўқдир. Ёки: «Уни (Муҳаммад) тўқиб чиқарган», дейдиларми?! (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «У ҳолда агар ростгўй бўлсангизлар, Оллоҳни қўйиб кучларингиз етган барча бутларни (ёрдамга) чорлаб шу (Қуръон)га ўхшаш биргина сура келтирингизлар!» Йўқ, улар Куръон илмини эгалламасдан ва уларга унинг таъвил - моҳияти аён бўлмасдан туриб «ёлғон», дедилар. Улардан аввалгилар ҳам (ўз пайғамбарларининг сўзларини) мана шундай «ёлғон», деган эдилар. Мана энди ундай золим кимсаларнинг оқибати қандай бўлганини кўринг!” (Юнус сураси, 37-39-оятлар). “Агар Биз бандамизга туширган нарсадан (Қуръондан) шак-шубҳада бўлсангизлар, у ҳолда шунга ўхшаган биргина сура келтиринглар ва Оллоҳдан ўзга гувоҳларингизни чақиринглар - агар ростгўй бўлсангизлар. Энди агар бундай қилолмасангизлар - ҳаргиз қилолмайсизлар ҳам - у ҳолда кофирлар учун тайёрлаб қўйилган дўзахдан қўрқингларки, унинг ўтини одамлар ва тошлардир. (Бақара сураси, 23-24-оятлар).
Ҳақиқатан, Қуръони Карим Оллоҳ таолонинг энг улуғ Мўъжизасидир. Оллоҳ таоло барча пайғамбарларига мўъжизалар юборган, лекин бирон пайғамбарга Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга юборган Қуръонидек Мўъжизани юбормаган.
Ушбу Буюк Калом фасоҳат ва балоғатда (гўзаллик ва комилликда) шундай олий мақомдаки, бу юксакликка кўтарилиш башар тоқатидан ташқари бўлган бир ишдир. Қуръон Илоҳий Мўъжиза эканини тасдиқловчи далиллар саноқсиздир:
- Қуръоннинг ҳали бўлмаган ишлар ҳақида хабар бериши ва у ишлар кейин худди Қуръонда айтилгандек рўёбга чиқиши;
- Қуръон қанча такрорланмасин, эшитган қулоққа ҳеч қачон малол келмаслиги;
- Қуръонда ушбу Китоб нозил қилинган замонда на араб ва на ажамга маълум бўлмаган шундай илмлар жамланганки, асрлар ўтиб ўша илмлар кашф этилди ва кашф этилмоқда;
- Қуръон узоқўтмиш ва қадим тарихдан хабар беради. Ҳолбуки, Қуръон нозил қилинган зот, Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам ўқишни ҳам, ёзишни ҳам билмайдиган уммий - саводсиз киши эдилар. Оллоҳ таоло ўша кишини Ўзининг сўнгги Элчиси қилиб танлади ва унга бошқа ҳеч кимга бермаган буюк Илоҳий Билимни - Қуръони Каримни берди.

89. Аниқки, Биз ушбу Куръонда инсонлар учун барча мисол-ибратлардан қайта-қайта баён қилдик. (Лекин) одамларнинг кўплари фақат куфрнигина ихтиёр этдилар.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ўз Китобини шарафлаб Қуръони Каримда инсонлар учун - улар дунё ва Охиратда бахтли ҳаёт кечиришлари учун зарур бўлган барча мисол, ибрат ва ҳикматларни қайта-қайта баён қилиб берганини, баён қилганда ҳам, улар осон қабул қилишлари учун ҳар бир ҳукмни, буйруқни, қайтариқни, олис-яқин ўтмиш хабарларини, келажақца дунё ва Охиратда бўладиган воқеа-ҳодисаларни, жаннат ва дўзах аҳволини бениҳоя фасоҳат ва балоғат билан, худди бир гўзал масал янглиғ киши ёдидан чиқмайдиган суратда баён қилиб берганини, аммо инсонларнинг аксари қисми ушбу Китобдаги ўзлари ўта муҳтож бўлган Сўзни қабул қилмасдан - Қуръон Оллоҳнинг Каломи эканлигига иймон келтирмасдан, фақат куфрни танлаганларини, яъни, аниқ-равшан Ҳақи-қатни ҳеч ўйламасдан, ақл юргизмасдан инкор этганларини айтади. Дарҳақиқат, ҳозир ҳам, ушбу ояти карима инсонларга етганидан бир минг тўрт юз йил ўтганидан кейин ҳам одамларнинг аксариси Каломуллоҳдан - ҳамма нарса очиқ-ойдин ва бениҳоя гўзал тарзда баён қилинган Қуръони Азимдан юз ўгириб, ўзлари ўйлаб топган куфр ва залолат йўлларида адашиб-улоқиб юрибдилар. Макка мушриклари ҳам худди шундай куфрни танлаган эдилар.

90-91-92-93. Улар дедилар: «Токи бизлар учун Ерни ёриб, (ҳеч тўхтамай турадиган) бир чашма чиқариб бермасанг, биз сенга ҳаргиз иймон келтирмаймиз. Ё сенинг хурмозор ва узумзор боғинг бўлиб, унинг ўртасидан ёриб-очиб дарёларни оқизиб қўймагунингча; ёки ўзинг бизга даъво қилганингдек, осмонни устимизга парча-парча қилиб туширмагунингча; ёки Оллоҳни ва тўп-тўп фаришталарни олдимизга келтирмагунингча; ёки сенинг олтиндан (қурилган) бир уйинг бўлмагунича, ёхуд ўзинг (кўз олдимизда) осмонга кўтарилмагунингча (ҳаргиз сенга иймон келтирмаймиз). Токи, бизларга (ҳар биримизга) биз ўқийдиган (ва сенга эргашишимиз буюрилган) китоб туширмас экансан, бу (осмонга) кўтарилишингга ҳам ҳаргиз ишонмаймиз». Айтинг: «Парвардигорим, (ҳар қандай айбу нуқсондан) Покдир, мен эса, фақат элчи-пайғамбар бўлган бир одамдирман».
Ушбу оятлар нозил қилинишига сабаб бўлган воқеа ҳақида Икрима Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилган мана бу кўламли ҳадисда ҳикоя қилинади: Макка зодагонларидан Утба ибн Рабийъ, Шайба ибн Рабийъ, Абу Суфён ибн Ҳарб, Назр ибн Ҳорис, Абул-Бухтарий ибн Ҳишом, Асвад ибн Абдул-Мутталиб, Замъа ибнул-Асвад, Валид ибнул-Муғийра, Абу Жаҳл ибн Ҳишом, Абдуллоҳ ибн Абу Умайя, Умайя ибн Халаф, Ос ибн Воил ва Ҳажжожнинг икки ўғли - Набийҳ ва Мунаббиҳ ўзларига қарашли кимсалар билан кун ботганидан кейин Каъба ортида тўпланишиб, бир-бирларига: “Муҳаммаднинг олдига одам юборинглар, уни мана шу ерга олиб келсин ва сизлар у билан сўзлашиб, то тавбасига таяниб кечирим сўрамагунича баҳс-мунозара қилинглар”, деб маслаҳатлашдилар. Сўнг уларнинг юборган одами: “Қавмнинг катталари сен билан гаплашиб олиш учун тўпланишди”, деб келганида, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ажабмас, уларга менинг ишим аён бўлса, деган ўй билан шошганларича келдилар. Чунки у зот қавмлари Тўғри Йўлга юришларини жуда-жуда хоҳлар эдилар. Пайғамбар алайҳис-салом у қавмнинг олдига келиб ўтиришлари билан улар: “Эй Муҳаммад, биз агар сен хатоларингни бўйнингга олсанг кечириш учун олдингга одам юбориб чақиртирдик. Чунки биз, Оллоҳга қасамки, араблардан сен ўз қавмингга қарши қилган иш каби ўз қавмига қарши иш қилган бирон кимсани билмаймиз. Сен ота-боболаримизни ҳақорат қилдинг, динимизни айбладинг, бизларни ақлсиз деб камситдинг, илоҳларимизни сўкдинг, жамоатимизни иккига бўлиб юбординг. Сен билан бизнинг ўртамизда сен қилмаган бирон қабиҳ иш қолмади. Энди агар сен бу сўзларингни мол-дунё истаб сўзлаётган бўлсанг, биз сен учун мол-мулкларимиздан тўплаб берайлик, токи ичимиздаги энг бой одам бўлгин, агар сен улуғ мартабани истаётган бўлсанг, сени ҳаммамизга бошлиқ қилиб сайлайлик, агар подшоҳликни хоҳласанг, сени подшоҳ деб эълон қилайлик, агар сенга келган бу иш Раийдан (яъни, жин томонидан) бўлиб, уни қайтаришга кучинг етмаётган бўлса - кўпинча шундай бўлиб туради - у ҳолда биз бор мол-мулкларимизни сени тузатиб олиш учун табиб излашга сарфлайлик ва агар тузалмасанг сени узрлик деб санаб, оқлаб олайлик”, деган эдилар, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Менда сизлар айтаётган нарса йўқ. Мен сизларга келтирган нарсани сизлардан мол-дунё ёки юқори мартаба истаб келтирганим йўқ, сизларга подшоҳ бўлишни ҳам истамайман. Лекин мени Оллоҳ сизларга Элчи қилиб юборди, менга Китоб нозил қилди ва менга сизларнинг мўминларингизга жаннат ҳақида хушхабар бергувчи, кофирларингизни дўзах ҳақида огоҳлантирувчи бўлишни буюрди. Ва мен сизларга Роббимнинг Рисолатини етказдим ва сизларга холис насиҳатлар қилдим. Бас, агар сизлар мендан бу сўзларимни қабул қилиб Ҳақ Йўлга юрсаларингиз, бу сизларнинг дунё ва Охиратдаги насибаларингиз бўлур, агар рад қиладиган бўлсаларингиз, у ҳолда токи Оллоҳнинг Ўзи мен билан сизларнинг ўрталарингизда ҳукм қилгунича Унинг Амрига сабр қилурман”, дедилар. Шунда улар айтдилар: “Эй Муҳаммад, агар сен биз сенга кўндаланг қилган таклифларимиздан биронтасини қабул қилгувчи бўлмасанг, у ҳолда сенга маълумки, одамлар орасида биздан кўра юрти торроқ, суви озроқ ва турмуши оғирроқ биров йўқдир. Бас, сен биз учун сени пайғамбар қилиб юборган роббингдан илтижо қилиб сўрагин, у бизларни чор-атрофдан сиқиб турган мана бу тоғларни жойидан жилдириб шаҳримизни кенгайтириб берсин ва ва унда худди Шом, Ирокдаги каби дарёларни пайдо қилиб оқизиб кўйсин, яна у бизларга ўтиб кетган ота-боболаримизни ҳам тирилтириб берсин ва ўша тирилтирганлари орасида албатта бобомиз Қусай ибн Килоб ҳам бўлсин - у жуда ростгўй оқсоқол эди. Бас, биз улардан сен айтаётган сўзлар ростми ёки ёлғонми эканлигини сўраб оламиз. Агар улар сени тасдиқлашса, биз ҳам сени ҳақ пайғамбар деб тасдиқлаймиз. Бас, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Мен бунинг учун пайғамбар қилиб юборилганим йўқ. Мен зиммамдаги етказишим керак бўлган нарсани сизларга етказдим. Агар сизлар мендан бу сўзларимни қабул қилсангизлар, бу сизларнинг дунё ва Охиратдаги насибаларингиз бўлур, агар рад қиладиган бўлсаларингиз, у ҳолда Оллоҳнинг Амрига сабр қилурман”, деган эдилар, улар айтдилар: “Агар сен бу ишни қила олмасанг, у ҳолда роббингдан сўрагин, бизга сени тасдиқлайдиган бир фариштани юборсин, яна ундан сен учун боғлар, қасрлар ва олтин-кумуш хазиналарини ато этишини ҳам сўрагин, сени бизлар кўриб турган аҳволингдан - фақирликдан чиқариб, бой-беҳожат қилиб кўйсин. Чунки сен ҳам худди бизларга ўхшаб тирикчилик кўйида бозорларда юрибсан”.
Пайғамбар алайҳис-салом: “Мен бунинг учун пайғамбар қилиб юборилганим йўқ. Лекин Оллоҳ мени хушхабар бергувчи ва огоҳлантирувчи қилиб юборди”, дедилар.
Улар айтдилар: “У ҳолда бизларнинг устимизга осмонни бўлак-бўлак қилиб ташлаб юбор. Ахир сен агар роббинг хоҳласа шундай қила олиши-ни иддио қиласанку! Бас, токи сен шу ишни қилмайдиган бўлсанг, ҳаргиз сенга иймон келтирмаймиз”.
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Бу иш Оллоҳ азза ва жалланинг Ўзига ҳавола. Агар У сизларга шу ишни қилишни хоҳласа, албатта қилади”, дедилар.
Шунда улардан бир айтгувчи айтди: “Токи сен Оллоҳни ва тўп-тўп фаришталарни олдимизга келтирмагунингча биз ҳаргиз сенга иймон келтирмаймиз”.
Қачонки улар мана шу сўзни айтишгач, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам ўринларидан турдилар. У зотнинг ортидан аммалари Отика бинти Абдул-Мутталибнингўғли Абдуллоҳ ибн Абу Умайя ҳам туриб: “Эй Муҳаммад, қавминг сенга ўз таклифларини кўндаланг қилишди, аммо сен қабул қилмадинг, сўнгра сендан ўзлари учун бир қанча ишларни сўрадилар - ўша ишлар билан сенинг Оллоҳ таоло ҳузурида тутган манзилат-мартабангни билмоқчи бўлдилар, аммо сен улар айтган ишларни қилмадинг, сўнгра сендан ўзинг уларни қўрқитадиган азоб-уқубатларни нақд қилишингни сўрадилар, аммо сен буни ҳам қилмадинг. Энди мен, Оллоҳ-га қасам, токи сен бир нарвон топиб, менинг кўз ўнгимда самога чиқиб етмагунингча ва у жойдан ўзинг билан бирга бир очиқ ҳолда ёзилган саҳифани ҳамда сен айтаётган сўзларнинг ҳақ эканлигига гувоҳликка ўтгувчи бир жамоат фаришталарни олиб тушмагунингча сенга ҳеч ҳам иймон келтирмайман. Азбаройи Худо, агар сен ана ўша мен айтган ишларни қилган тақдирингда ҳам, ўйлайманки, сени ҳақ пайғамбар деб тасдиқламайман”, деди ва Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан юзини ўгирганича кетди. Расулуллоҳ ҳам ўз қавми-қариндошлари томонидан кўрган бу қадар қаршиликдан бениҳоя ғамгин ҳолда бурилиб кетар эканлар, Оллоҳ таоло у зотга мазкур оятларни нозил қилди ва “Парвардигорим (ҳар қандай айбу нуқсондан) Покдир, мен эса фақат элчи-пайғамбар бўлган бир одамдирман”, дейишни буюрди. (“Маолимут-танзил” ва “Ал-Жомиъ лаҳкомил-Қуръон ” тафсирларидан).
Тарихдан жуда яхши маълумки, Оллоҳ таоло Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламга Қуръон, ойнингўртасидан иккига бўлиниши, панжалари орасидан қайнаб тошиб чиққан чашма ва бошқа буюк оят-мўъжизаларни ато этдики, у беназир мўъжизалар анави мушриклар талаб қилган нарсалардан тамоман беҳожат қилар эди. Қолаверса, у қавмнинг кўпчилиги ўта саркаш-қайсар кимсалар эдики, уларнинг қасди иймон келтириш учун далил исташ эмас, балки Оллоҳнинг Элчиси устидан масхара қилиб кулиш эди. Юқорида зикр қилинган Абдуллоҳ ибн Умайянинг: “Азбаройи Худо, агар сен ана ўша мен айтган ишларни қилган тақдирингда ҳам, ўйлайманки, сени ҳақ пайғамбар деб тасдиқламайман”, деган сўзлари ҳам у мушрикларнинг мақсади иймон келтириш эмаслигини аниқ кўрсатиб турибди. Шунинг учун ҳам Оллоҳ таоло уларнинг сўраганларини рад этди.

94-95. Одамларга Ҳидоят келган пайтида, иймон келтиришларидан тўсган нарса фақат уларнинг: «Оллоҳ (фаришталарни эмас, балки) одамзотни элчи қилиб юборибдими?!», деган сўзлари бўлди. Айтинг: «Агар Ерда (одамлар эмас, балки) фаришталар маскан тутиб юрганларида эди, албатта Биз, (яъни, Оллоҳ) уларга осмондан фариштани элчи қилиб туширган бўлур эдик».
Яъни, қадимдан инсон зотининг кўпчилигини, жумладан Макка мушрикларини ҳам Оллоҳ таолога иймон келтиришдан, Унинг элчиларига ибодат этишдан тўсган нарса, уларга Оллоҳ таолонинг элчилари Илоҳий ваҳийни етказган пайтларида ўзлари учун Ҳидоят, нажот ва икки дунё саодати бўлмиш Тўғри Йўлни қабул қилиш ўрнига “нега бу сўзларни бизга фаришталар эмас, ўзимизга ўхшаган, орамизда юрган одамлар етказади?” дейишлари бўлди. Улар элчи ўзи юборилган қавмдан бўлиши мантиққа мувофиқ эканлигини, яъни, Ерда инсонлар яшаганлари учун уларга ўзлари каби инсонлар элчи қилиб юборилиши тўғри бўлишини, агар фаразан Ерда фаришталар яшаганларида уларга ўз жинсларидан бўлган фаришталар юборилиши мақсадга мувофиқ бўлишини англамадилар, аниқроғи, англашни истамадилар.
Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам айтилган: “Ёки одамлар учун ўзларидан бўлган бир кишига (яъни, Муҳаммад алайҳис-саломга, кофир) кимсаларни (Оллоҳнинг азобидан) огоҳлантиринг, иймон келтирган зотларга эса албатта улар учун Парвардигорлари ҳузурида чин пешқадамлик (яъни, юксак мартаба) борлиги ҳақида хушхабар етказинг, деб ваҳий юборганимиз қизиқ туюлдими?! Кофирлар: «Дарҳақиқат, бу (яъни, Муҳаммад) аниқ сеҳргардир», дедилар”. (Юнус сураси, 2-оят).
Ибн Жарир Табарий Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилишича, қачонки Оллоҳ азза ва жалла Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни Элчи қилиб юборганида, мушриклар: “ОллоҳУнинг элчиси башар бўлишидан улуғроқ, яъни, оддий одамни элчи қилиб юбориш Оллоҳнинг шаънига тўғри келмайди”, дейишди. Шунда ушбу ояти карима нозил бўлди.
Шунингдек, улар: “Таажжуб, Оллоҳ одамларга элчи қилиб юбориш учун мана шу Абу Толибнинг етимидан бошқани топа олмабди-да?! дейишар эди. Мушрикларнинг бу каби сўзлари уларнинг ҳамоқат ва жаҳолатда чекдан ошган кимсалар эканликларига далолат қилади. Мушриклар агар ажабланадиган бўлсалар, Оллоҳ таоло Ўзининг Элчиси қилиб одамлар орасидан энг муносиб Инсонни танлаганидан эмас, балки ўзларининг ва ота-боболарининг оддий ёғоч, тош ва темир-терсаклардан бут ясаб олиб, ўша жонсиз бутларга сиғиниб дуо-илтижо қилишларидан ажаблансалар бўлар эди.
Ҳақ таоло бу каби жоҳил кимсаларга яна бошқа бир оятда шундай жавоб қилган: “Агар унинг (Пайғамбарнинг) ўзини фаришта қилсак ҳам, уни эр киши (яъни, инсон суратида) қилган бўлур эдик ва уларга ноаниқ ҳолда турган нарсани яна хиралаштирган бўлур эдик”. (Анъом сураси, 9-оят).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, фаришталар нурдан яратилган бўлганлари учун агар инсон суратига киритилмаса, кишилар уларни кўра олмайдилар. Инсон суратида кўрганларида эса фа-ришта эканлигига ишонмайдилар.
Қуръони Азимда зикр қилинган айрим пайғамбарлар тарихига назар ташланса, Ҳақ таолонинг Амри билан уларнинг олдига тушган фаришталар инсон суратида келганлар. Масалан, Иброҳим ва Лут алайҳимас-саломларнинг олдиларига келган фаришталар ёш йигитлар суратида келганлар: «(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сизга Иброҳимнинг иззат-икромли меҳмонлари ҳақидаги хабар келдими? Ўшанда улар (Иброҳимнинг) ҳузурига кириб, «Салом», дейишган эди, у ҳам: «Салом, (Булар) нотаниш қавм-ку», деди. Сўнг у аста оиласи олдига чиқиб, (қовурилган) бир семиз бузоқни келтирди-да, уни уларга яқин қилиб, «(Таомдан) емайсизларми?», деди. (Лекин меҳмонлар овқатга кўл чўзишмагач), улардан хавфсирай бошлади. (Шунда) улар: «Курқмагин. (Бизлар фаришталармиз, шунингучун таом емаймиз)», дедилар ва (Иброҳимга) бир доно ўғил хушхабарини бердилар.» (Ваз-Зариёт сураси, 24-28-оятлар).
«Энди қачонки Лут хонадонига элчиларимиз келгач, у (Лут) деди: «Аниқки, сизлар нотаниш қавмсиз». Улар дедилар: «Йўқ, (биз Оллоҳнинг элчи-фаришталаримиз). Биз сенга улар (яъни, қавминг) шак-шубҳа қилаётган нарсани (яъни, Оллоҳнинг азобини) келтирдик.» (Ҳижр сураси, 61-63-оятлар). Довуд алайҳис-саломнинг олдига келган икки фаришта ҳам жанжаллашаётган икки киши суратида келганлар. Бу ҳақда Сод сурасида зикр қилинади.
Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига Жаброил алайҳис-салом гоҳо Диҳя Калбий исмлик саҳобий суратида ваҳий олиб келар эди.
Демак, оддий инсонлар эмас, ҳатто Оллоҳ таолонинг элчилари ҳам фаришталарни ўз суратида кўришга қодир бўлмаганлари учун улар инсон суратида кўринар эдилар.
Пайғамбарлар орасидан фақат Ҳазрати Муҳаммад Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламгина Жаброил алайҳис-саломни икки марта асил суратида кўрганлар.
Термизий ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда Оиша розияллоҳу анҳо айтди: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам Жаброилни фақат икки марта аслий суратида кўрганлар. У баҳайбатлигидан бутун уфқни тўсиб қўйган эди, олти юз қаноти бор эди”.
Ояти каримада Ҳақ таоло агар одамларга фариштани пайғамбар қилиб жўнатган бўлганида ҳам эркак киши суратида жўнатишини айтар экан, бу иборада Оллоҳнинг элчилари фақат эркаклардан бўлиши, аёллардан пайғамбар чиқмаганига ҳам ишора бордир.

96. Айтинг: «Мен билан сизларнинг ўртамизда Оллоҳнинг Ўзи етарли Гувоҳдир. Албатта У бандаларидан Хабардор ва Кўриб тургувчи бўлган Зотдир».
Жаноби Ҳақ гўё шундай дейди: “Эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз, олдингизга келиб: “Сен Оллоҳнинг элчиси эмассан, чунки сен бизлар талаб қилган: ўликни тирилтириб бериш, тоғни жойидан жилдириш, сахрони бир зумда боғ-чаманзорга айлантириш каби мўъжизаларни кўрсата олмадинг”, дейдиган мушрик-кофирларга айтинг: “Мен ўзимнинг Ҳақ Пайғамбар эканлигимни исботлаш учун сизлар каби жоҳил-нодонларнинг гувоҳлик беришларингизга мутлақо муҳтож эмасман. Менга Оллоҳ субҳонаҳу ва таолонинг: “Муҳаммадун Расулуллоҳ - Муҳаммад Оллоҳнинг Элчисидир”, деб берган гувоҳлиги етарлидир: “У (Оллоҳ) Ўз Пайғамбари (Муҳаммад алайҳис-салом)ни Ҳидоят ва Ҳақ Дин (Ислом) билан, у (Дин)ни барча (дин)ларга ғолиб-устун қилиш учун юборган Зотдир. Оллоҳнинг Ўзи (ушбу ваъдасининг рўёбга чиқишига) етарли Гувоҳдир. Муҳаммад Оллоҳнинг Элчисидир”. (Фатҳ сураси, 28-29-оят)
Энг Улуғ Гувоҳ - Оллоҳ, энг аниқ ҳужжат Қуръон эканлиги ҳақида бошқа сураларда ҳам айтилгандир: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг (сўранг): «Қай нарса (менинг ҳақ Пайғамбар эканимга) энг улуғ гувоҳ бўлур?» Айтинг: «Оллоҳ мен билан сизларнинг ўртамизда Гувоҳдир. Сизларни ва (Қуръон) етиб борган (барча) кишиларни (Охират азобидан) огоҳлантиришим учун менга - мана шу Куръон ваҳий қилинди. Сизлар чиндан Оллоҳ билан бирга бошқа илоҳлар ҳам бор, деб гувоҳлик берасизларми?» Айтинг: «Мен бундай гувоҳлик бермайман!» Айтинг: «Ҳеч шак-шубҳасиз, У (Оллоҳ) Ёлғиз Илоҳдир. Албатта мен сизларнинг ширкингиздан покман». (Анъом сураси, 19-оят).
“Тафсири Қуртубий”да айтилишича, ушбу ояти карима мушриклар Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг олдиларига келиб: “Эй Муҳаммад, сенинг Расулуллоҳ - Оллоҳнинг Элчиси эканингга ким гувоҳлик бера олади?”, дейишганида нозил бўлгандир.
Ҳақ таоло Ўз Расулига ўша мушриклардан кимнинг гувоҳлиги тўғрироқ, холисроқ ва аниқроқ эканини сўрашни, агар улар бу саволга жавоб бера олмасалар, у ҳолда ўзлари жавоб бериб: “Оллоҳ мен билан сизларнинг ўртамизда Гувоҳдир”, деб айтишни буюрди.
Яъни, Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг Расулуллоҳ эканига энг улуғ Гувоҳ - Оллоҳ таолонинг Ўзи гувоҳликка ўтди. Албатта Оллоҳнинг гувоҳлиги энг улуғ, энг тўғри, энг холис ва аниқ Гувоҳликдир.

97. Оллоҳ кимни ҳидоят қилса, ана ўша ҳидоят топгувчидир. У Зот кимни йўлдан оздирса, бас, Сиз улар учун Ундан ўзга дўст-мададкорларни топа олмассиз, Биз Қиёмат Кунида уларни кўр, соқов ва кар бўлган ҳолларида юзлари билан (юргазиб маҳшаргоҳга) тўплаймиз. Уларнинг борар жойлари жаҳаннамдир. Ҳар қачон (жаҳаннам ўти) сусайса, Биз уларга оловни зиёда қилурмиз.
Ушбу ояти карима ақидада аҳли суннат ва вал-жамоат, яъни, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг суннатларида - тутган Йўлларида барқарор бўлган жамоат сафидан четланган “мўътазила” оқимига қарши Илоҳий Раддиядир. Улар: “Ҳидоят ҳам, залолат ҳам, яъни, Тўғри Йўлга юриш ҳам, адашиш ҳам инсон ихтиёридаги иш”, деб даъво қиладилар. Аҳли суннат вал-жамоат эса, ушбу ояти каримага ва айни мазмунни ифодаловчи қатор бошқа оятларга асосланиб: “Ҳидоят ҳам, залолат ҳам Ёлғиз Оллоҳнинг Қўлида, фақат У ҳидоят қилган инсонгина Тўғри Йўлда бўлади. У Зот йўлдан оздирган кимсалар эса ҳарчанд уринмасинлар, Тўғри Йўлни топа олмайдилар, балки ўз залолатларини Тўғри Йўл деб билганлари учун Тўғри Йўлни топишга уринмайдилар хдм, демак, бир умр залолат ботқоғида адашиб-улоқиб юриб, дунё ва Охиратда зиён кўргувчилардан бўлиб қоладилар”, дейдилар.
Бу ҳақиқатдир. Чунки ҳар бир иш Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ҳоҳиш ва Иродаси билан бўлади, яъни, У хоҳлаган нарсагина бўлади, У хоҳламаган нарса ҳеч қачон бўлмайди.
Шунинг учун ҳам Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан жуда кўп муҳаддислар ривоят қилган ҳадисда айтилади: “Албатта ҳамд-сано Оллоҳ учундир. Биз Унга ҳамд айтамиз, Ундан мадад тилаймиз, Ундан мағфират сўраймиз. Биз Оллоҳга ўз нафсимизнинг ёмонликларидан ва амалларимизнинг гуноҳларидан, яъни, гуноҳ ишлар қилишимиздан паноҳ беришини сўраб илтижо қиламиз.
Оллоҳ кимни ҳидоят қилса, уни адаштиргувчи йўқдир, У Зот кимни йўлдан оздирса, уни ҳидоят қилгувчи йўқдир. Гувоҳлик бераманки, ҳеч қандай илоҳ йўқ, магар Ёлғиз Оллоҳнинг Ўзи бордир. Унинг ҳеч қандай шериги йўқдир, гувоҳлик бераманки, Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам Унинг Қули ва Элчисидир”.
Агар эътибор қилсак, ояти каримада “ҳидояттопгувчи” калимаси бирлик шаклида, “зиён кўргувчилар” эса кўплик шаклида айтилди. Уламолар: “Оятдаги бу услуб Ҳидоят - Тўғри Йўл Танҳо эканига, залолатнинг эса турлари жуда кўп эканига далолат қилади”, дейдилар.
“Биз Қиёмат Кунида уларни кўр, соқов ва кар бўлган ҳолларида юзлари билан (юргазиб маҳшаргоҳга) тўплаймиз”.
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Бир киши: “Ё Расулуллоҳ, Қиёмат Кунида кофир юзи билан юргазиладими?” деб сўраган эди, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Уни икки оёғида юргазиб қўйган Зот юзи билан юргазишга Қодир бўлмайдими?” дедилар. (Имом Бухорий ва Муслим ривояти. “Тафсири Куртубий”дан).
Имом Аҳмад Ҳузайфа ибн Усайддан ривоят қилган ҳадисда айтили-шича, Абу Зарр Ғифорий розияллоҳу анҳу шундай деди: “Менга ростгўй ва сўзи ростлиги тасдиқланган зот - Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Албатта, Қиёмат Кунида одамлар уч тоифа бўлиб маҳ-шаргоҳга тўпланадилар: бир тўп отлиқ ҳолларида, қоринлари тўқ, устлари бут бўлади, яна бир тўп яёв ҳолларида, югурганларича келадилар, яна бир тўп эса, юзтубан ҳолда бўлиб, фаришталар уларнинг юзларини ерга судраганча дўзахга тўплайдилар. (“Тафсири Мунийр”дан).
“Улар юзтубан ҳолларида дўзахга судраладиган Кунда (уларга): «Дўзах азобини тотиб кўринглар!», (дейилур)”. (Қамар сураси, 48-оят).
Жаҳаннам аҳли, гарчи ҳаёти дунёда кўргувчи, сўзлагувчи ва эшитгувчи бўлсалар-да, Қиёмат Кунида кўр, соқов ва карга айланиб қолишларига сабаб, улар Оллоҳ таоло ато этган кўриш, сўзлаш ва эшитиш неъматлари-дан тўғри фойдаланмай ўтдилар - Ҳақ Йўлни кўрмадилар, Ҳақ Сўзни сўзламадилар ва унга қулоқ ҳам солмадилар. Бас, энди Охиратда бундай кимсалар кўзларини қувонтирадиган Нажот йўлини топа - кўра олмайди-лар, Ҳақ таоло ҳузурида қабул бўладиган сўзни сўзлай олмайдилар ва дилларига ором берадиган бирон сўз эшитмайдилар, худди мана бу оятда айтилганидек: “Кимки ушбу (дунё)да кўр-гумроҳ бўлса, бас, у Охиратда ҳам кўр ва бутунлай йўлдан озгувчидир”. (Ал-Исро сураси, 72-оят).
“Уларнинг борар жойлари жаҳаннамдир. Ҳар қачон (жаҳҳаннам ўти) сусайса, Биз уларга оловни зиёда қилурмиз”.
“Бас, (эй кофирлар, Бизнинг азобимизни) тотиб кўринглар! Энди Биз сизларга фақат азобнигина зиёда қилурмиз!” (Набаъ сураси, 30-оят).

98. Бу (азоб) - Бизнинг оятларимизга кофир бўлганлари ҳамда: «Суяк ва чирик (мурда)ларга айланиб кетган вақтимизда яна янгит-дан яралиб қайта тирилгувчи эканмизми?!» деганлари сабабли, уларга берилган жазодир.
Яъни, уларнинг мазкур жаҳаннам азоби билан жазоланишларига сабаб, биринчидан, Оллоҳ таоло Ўз Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга юборган оятларига иймон келтирмаганлари бўлса, иккинчидан, ҳар бир инсон ўлиб, тупроққа айланганларидан сўнг албатта қайта тирилишини, ҳисоб-китоб қилинишини ва жаннат ёки дўзахга ҳукм қилинишини инкор қилганларидир.
Бу ҳақда суранинг 49-оятида ҳам айтилган бўлиб, алоқадри ҳол тафсир қилиб ўтдик.
Энди, қуйидаги оятда Ҳақ таоло кофирларнинг қайта тирилиш ҳақида айтган сўзларига ҳеч бир ақл-ҳуши бор инсон инкор қила олмайдиган далил билан жавоб қилади -

99. Ёки улар (яъни, кофир кимсалар) осмонлар ва Ерни яратган Оллоҳ инсонлар каби (кичик ва заиф мавжудот)ларни қайтадан яратишга албатта Қодир Зот эканлигини кўрмадиларми - билмадиларми?! Унинг Ўзи улар учун шак-шубҳасиз бўлган ажални белгилаб қўйгандир. Бас, у золим кимсалар фақат куфргагина рози бўлдилар.
Ояти кариманинг аввалги жумласида Охират борлигига иймон келтирмаган кимсалар ҳақида сўз боради.
Яъни, ўша Охиратда қайта тирилиш ҳақ эканлигини инкор қилаётган ва “суякларимизгача чириб кетганидан кейин қандай қилиб қайта тириламиз?” деяётган кофир кимсалар кўз ўнгларидаги осмонлар ва Ерни шундай буюк махлуқотларни йўқдан бор қилган Оллоҳ уларга нисбатан минг-минг баробар кичик ва заиф бўлган инсон кабиларни чириган жасадларига қайтадан жон киритишга албатта Қодир эканлигига ақллари етмадими?!
Ўта муҳим бўлган бу мавзу бошқа оятларда янада очиқроқ баён қилинади: “Шак-шубҳасиз, осмонлар ва Ерни яратиш инсонларни яратишдан каттароқ (иш)дир. Лекин кўп одамлар билмайдилар”. (Ғофир сураси, 57-оят).
Кофирларга: «Осмонлар ва Ерни ким яратган?», дейилса: «Оллоҳ», дейдилар-у, аммо «Оллоҳ таоло Қиёмат Кунида барча инсонни қайта тирилтиради», дейилса, ишонмайдилар. Мазкур ояти карима ана ўшаларга берилган танбеҳдир.
“(Эй мушриклар), сизларни яратиш қийинроқми ёки осмонними?! (Яъни, бутун Ер куррасининг атрофини ўзга сайёралардан бирон зиён ет-маслиги учун том - осмон билан қоплаб қўйишга Қодир бўлган Зот учун сизларни яратиш ёки қайта тирилтириш ҳеч гап эмас-ку! Оллоҳ) уни бино қилди”. (Ван-нозиот сураси, 27-оят).
“Унинг Ўзи улар учун шак-шубҳасиз бўлган ажални белгилаб қўйгандир”.
Яъни, ҳар бир инсонни Ўзи хоҳлаган соатда дунёга келтирган Оллоҳ таоло уларни дунёдан кетказиш учун ва жасадларига яна қайтадан жон киритиш - тирилтириш учун ҳам ҳеч шак-шубҳасиз келадиган аниқ ажал-муддатни белгилаб кўйдики, ҳар бир инсон ана ўша белгилаб қўйилган ажали битган соатда - ундан бир сония аввал ҳам кейин ҳам эмас - ўлади ва қайта тирилиш учун белгилаб кўйилган ажал етиб келган соатда барча инсонлар қайта тириладилар. Бу аён Ҳақиқатдир.
Аммо куфр келтириш билан ўз жонларига жабр-зулм қилган кимсалар ушбу Ҳақиқатдан тамомила юз ўгирдилар ва куфрдан бошқа барча нарсадан бош тортдилар. Оқибат-натижада жаҳаннамнинг мангу азобига гирифтор бўлдилар.

100. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом, у мушрикларга) айтинг: «Агар фаразан сизлар Парвардигоримнинг раҳмат-ризқ хазиналарига эга бўлганларингизда, ўшанда ҳам (уни) ишлатишдан (тугатиб қўйишдан) қўрқиб, мумсиклик - бахиллик қилган бўлур эдингизлар». Инсон (табиатан шундай) бахилдир.
Ушбу ояти каримада аввало Охират борлигига иймон келтирмайдиган ва у диёрда бериладиган ажр-савобга ишонмайдиган мушрик-кофир кимсаларга, қолаверса, барча инсонларга хитоб қилиниб, инсон табиатига жуда қаттиқ ўрнашиб олган иллат - очкўзлик ва бахиллик ҳақида сўз боради ва Пайғамбар алайҳис-саломга “Токи бизлар учун Ерни ёриб, (ҳеч тўхтамай оқиб турадиган) бир чашма чиқариб бермасанг, биз сенга ҳаргиз иймон келтирмаймиз”, (90-оят) деган мушриклар каби кимсаларга жавобан гўё шундай дейилади: “Агар сизлар тўхтамай оқиб турадиган чашмаларгагина эмас, балки Парвардигоримнинг ҳеч қачон тугаб қолмайдиган ризқ хазиналарига эга бўлсангизлар ҳам, барибир тугаб қолади деб қўрққанларингиз учун уни ишлатмасдан бахиллик қиласизлар. Инсон табиатан шундай бахилдир”.
Чунки инсон яралишида муҳтож қилиб яратилди ва муҳгож бўлган нарсасини аяш, хасислик қилиш унинг ажралмас табиатига айланди. Шунинг учун ҳам дунёда инсонки бор, ўз манфаатини кўзлаб иш қилади. Агар у бировга бирон нарса берса ҳам, берганидан каттароқ нарса ёки мақтов ёки савоб қайтиб келишини кўзлаб беради. Бас, Оллоҳ таолонинг бандаларига улардан ҳеч қандай эваз кутмасдан сон-саноқсиз неъматларини ато этиши олдида инсон нақадар бахил ва хасис эканлиги жуда очиқ кўринади. Бу табиийдир. Чунки инсоннинг ўзи каби қўлидаги нарсаси ҳам чекли, тугаб қолгувчидир, Оллоҳ таолонинг хазиналари эса, чексиз ва туганмасдир.
Бу ҳақда “Саҳиҳайн”да келган ҳадиси шарифда ҳам айтилган: “Оллоҳнинг Қўли доимо тўладир, уни кеча-ю кундуз қилинган инфоқ-эхсон камайтирмайди. У осмонлар ва Ерни яратган Кунидан буён қанча инфоқ қилганини билурмисиз? Унинг Қўлидаги бирон нарса камайгани йўқ. (“Тафсири Мунийр”дан).
Ояти каримада баён қилинган мавзу бошқа сураларда ҳам такрор-такрор келади: “Дарҳақиқат, инсон бетоқат қилиб яратилгандир. Қачон унга ёмонлик (камбағаллик-кулфат) етиб қолса, у ўта бесабрлик қилгувчидир. Қачон унга яхшилик (бойлик, саломатлик) етса, у ўта манъ қилгувчи-бахилдир. Фақат намоз ўқигувчи зотлар (яъни, мусулмонларгина ундоқ эмасдирлар)ки, улар намозларида доим-барқарор бўлгувчи зотлардир. Улар (топган) мол-мулкларида сўрагувчи - тиланчи ва (мол-давлатдан) маҳрум кишилар учун маълум ҳақ (яъни, закот) бўлган зотлардир. Улар Жазо - Қиёмат Кунини тасдиқ этадиган зотлардир”. (Маориж сураси, 19-26-оятлар).

101. Аниқки, Биз Мусога тўққизта очиқ оят-мўъжиза ато этдик. Сўнг у (яъни, Мусо Фиръавн ва унинг одамлари олдига) келган пайтида, (Биз унга): «Бани Исроилни (ўз юртлари - Шомга кўйиб юборилишини Фиръавндан) сўрагин», (деб амр этдик). Шунда Фиръавн унга: «Эй Мусо, мен сени шак-шубҳасиз сеҳр-жодуга чалинган, деб ўйламоқдаман», деди.
“Аниқки, Биз Мусога тўққизта очиқ оят-мўъжиза ато этдик”. Оллоҳ таоло бани Исроил қавмига элчи қилиб юборган Мусо алайҳис-саломга ато этилган мўъжизалардан бири, Мусонинг асоси - у ерга ташлаши билан одамлар кўз ўнгида ҳақиқий аждарҳога айланиб қоладиган, тошни урса, ундан чашма отилиб чиқадиган мўъжиза асо, иккинчиси, Мусонинг қўли - чўнтагидан чиқарганида оппоқ нур сочиб оламни ёритиб юборадиган, қўлтиғига қисиб олганида яна ўз ҳолига қайтадиган мўъжиза қўлдир. Бу икки Илоҳий мўъжиза ҳақида бошқа сураларда шундай дейилади: “Асойингни (ерга) ташлагин!» Бас, қачонки (Мусо асосини ерга ташлагач), уни илондек қимирлаганини кўргач, ортига қарамай қочди. «Эй Мусо, кел, қўрқмагин. Зеро, сен (хавфу-хатардан) омонда бўлгувчи кишилардандирсан. Кўлингни чўнтагингга солгин, бирон зиёндардсиз оппоқ бўлиб чиқур ва қанотингни (яъни, қўлингни) қўрқувдан (яъни, агар бу мўъжизалардан қўрқиб кетсанг қўлтиғингга) қисиб олгин (у яна ўз ҳолига қайтур). Бас, шу иккиси (яъни, асойингни илонга айланиши ва қўлингни оппоқ бўлиб нур сочиши) Парвардигоринг томонидан Фиръавн ва унинг одамларига икки ҳужжатдир. Дарҳақиқат, улар фосиқ қавм бўлдилар».” (Қасас сураси, 31-32-оятлар).
“Қўлингни чўнтагингга солгин, у ҳеч қандай дардсиз оппоқ бўлиб чиқур. (Бу мўъжизалар сен) Фиръавн ва унинг қавмига (олиб борадиган) тўққиз оят-мўъжиза ичида (бордир). Дарҳақиқат, улар итоатсиз қавм бўлдилар.” (Намл сураси, 12-оят).
Қолган етти мўъжиза - Фиръавн одамларининг бошига тушган қаҳатчилик, дон-дун ва мева-чеваларнинг йўқ бўлиб кетиши, тўфон, чигиртка, бит, бақа ва қон балолари бўлиб, бу ҳақда Аъроф сурасида хабар берилгандир: “Дарҳақиқат, Биз Фиръавн одамларини панд-насиҳат олиш-лари учун (қаҳатчилик) йиллари билан ва мева-чеваларнинг ҳосилини камайтириш билан ушладик.” (Аъроф сураси, 130-оят).
Яъни, Ҳақ таоло Фиръавн ва унинг одамларини дарёга чўктириб ҳалок қилиб юборишидан илгари ибрат олишлари, кўзлари очилиб, куфрдан, зулмдан қайтишлари учун уларнинг бошларига бир неча йил давомида пайдар-пай қаҳатчилик, очарчилик балоларини туширди, ер ва боғлари ҳосил бермай қўйди. Дала-даштларида гиёҳ ўсмай, чорва ҳайвонлари қирилди, ерларида дон-дун битмай, боғлари мева тугмай, одамлар қийналдилар, аммо улардан ҳеч бирининг хаёлига: “Нега йил сайин бошимизга устма-уст балолар тушаяпти, қандай қилмишимиз учун биз Яратганнинг қаҳрига қолдик? Бу машаққат-мусибатларнинг сабабчиси ўзимиз эмасмизми? Балки Холиқни қўйиб махлуққа сиғиниб юрганимиз сабабли мана шундай балоларга йўлиқаётгандирмиз? Балки Фиръавнга қуллик қилишни тарк этиб, Мусога эргашсак ва Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилсак, УнингЎзи бошимиздан бу балоларни аритар?”, деган ўй келмади. Чунки берган неъматлари учун Яратганга шукр қилиш, бошга бало-мусибат тушганида эса, “бу балолар ўзимнинг қилмишим сабабли бўляпти”, деб тавба-тазарруъ қилиш, ўзини ўнглаб, Тўғри Йўлга тушиш саодатли кишиларнинг насибасидир. Бахтсиз кимсалар эса, худди неъматларга шукр қилмаганларидек, бошларига тушган бало-мусибатлардан ҳам ибрат-насиҳат олмайдилар, ўзларининг қилмишлари са-бабли шундай балоларга гирифтор бўлганларини ҳам билмайдилар.
“Бас, Биз уларнинг устларига тўфон (сел), чигиртка, бит, бақа ва қон (балоларини Бизнинг Қудратимизга далолат қиладиган) очиқ оят-мўъжизалар қилиб юбордик. (Лекин) улар кибр-ҳаво қилдилар ва жиноятчи - осий қавм бўлдилар.” (Аъроф сураси, 133-оят).
Дарҳақиқат, Фиръавн қавми ўзларининг залолатларида оёқ тираб туриб олишгач, Оллоҳ таоло уларга мисли кўрилмаган даҳшатли балоларни юборди: Уларнинг барча экинзор - боғларини сел босиб ҳалок бўлди. Чигирткалар уларнинг экин ва мева ҳосилларидан тортиб уй-жой, кийим-бошларигача еб битиришди, уларнинг егулик ва жониворларини битлар босиб кетди; бақалар эса уларнинг таом ва қудуқларидан тортиб, ётоқхо-наларигача тўлдириб юборишди; уларнинг ариқ ва булоқларидан сув ўрнига қон оқди, бир ютум тоза сув топа олмай қолдилар. Аммо шунча бало-мусибатларни кўриб ҳам улар кўзлари очилмай, яна ўз куфрларида давом этдилар.
“Муқтатаф мин уйувнит-тафосир” китобида Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Фиръавн қавмига тушган сел балоси етти кун тинмади. Шунда улар Мусо алайҳис-саломга: “Ҳаққимизга дуо қилгин, Оллоҳ бу балони бошимиздан аритсин, биз сенга иймон келтирамиз”, дейишган эди, Мусо дуо қилди, Оллоҳ таоло селни тўхтатди ва ердан аввал ҳеч мисли кўрилмаган ўт-ўлан ўсиб чиқди. Бу ҳолни кўрган Фиръавн қавми Яратганга шукр қилиш ўрнига: “Бизга неъмат келди, эй Мусо, қасамки, энди сенга иймон келтирмаймиз”, дейишиб, берган аҳдларини бузишди. Ана шунда Оллоҳ таоло уларнинг устига чигиртка балосини юборди. Чигиртка араб тилида “жарод” деб аталади. Бу сўзнинг луғавий маъноси қириш - сидириш дегани бўлиб, ер устида ўсган бор нарсани қириб, қуритиб кетадиган ҳашоратлардан бўлгани учун уни “жарод” деб номлаганлар. Чигирткалар ҳам Оллоҳ таолонинг лашкарларидан бўлиб, УнингЎзи уларни хоҳлаган ерига юборади.
Салмони Форсий розияллоху анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан чигирткалар ҳақида сўралганида: “Улар Оллоҳ таолонинг энг саноғи кўп лашкарларидир. Мен чигирткани емайман ва уни ҳаром ҳам демайман”, деб жавоб қилганлар. (Абу Довуд ва Ибн Можжа ривояти).
Шундай қилиб, Оллоҳ таоло юборган чигирткалар Фиръавн одамлари-нинг экинларини, мева-чеваларини ва ўтлоқларини еб битиргач, улар дод-вой қилишиб, Мусо алайҳис-саломга: “Парвардигорингга дуо қилгин. Қасамки, агар Оллоҳ биздан мана шу балони кўтарса, албатта сенга иймон келтирамиз”, дейишиб, унга аҳд-паймон бердилар. Бас, Мусо Парвардигорга дуо қилиб сўраган эди, Оллоҳ таоло улардан чигиртка балосини аритди. Аммо кофир қавм яна иймон келтирмади ва берган аҳдига вафо қилмади.
Сўнгра Оллоҳ таоло уларга бит балосини юборди. Улар ҳеч қачон бит ба-лосидан қаттиқроқ балони кўрмаган эдилар. Битлар у кофир қавмнинг соч-у баданларига чиппа ёпишиб олиб, қонларини сўрар, уларга уйқу ҳам, тинчлик ҳам бермасди. Улар яна дод-фарёд қилишиб, Мусога: “Биз энди тавба қиламиз, Парвардигорингга дуо қилгин”, деб ялиниб-ёлвора бошлашди.
Мусо алайҳис-салом дуо килди. Оллоҳ таоло улардан бу балони ҳам кўтарди. Аммо у динсиз кимсалар яна аҳдларини бузишди. Бас, энди Оллоҳ таоло уларга бақаларни юборди. Бақалар шу қадар кўп эдики, уларнинг уйларига, озиқ-овқатларигача кириб, ҳатто кўрпа-тўшаклари-ю, кийим-кечакларигача бақаларга тўлиб кетди. Бирон киши гапириш учун оғзини очса ҳам бақалар сакраб кириб кетар, қайнаб турган қозонларга ҳам ўзларини отар эдилар. Бас, кофирлар тоқатлари тоқ бўлиб яна Мусога ялинишиб: “Парвардигорингга дуо қилгин, бу балони кетказсин”, дейиш-ди. Бас, Мусо дуо қилиб, Ҳақ таоло улардан бу балони ҳам аритганида, улар яна куфру туғёнларига қайтишди. Шунда Оллоҳ таоло уларнинг устига қон балосини юборди-да, уларнинг ичадиган сувлари, дарё-ю қудуқлари барчаси қонга айланди. Оллоҳнинг Қудрати билан Мусо алайҳис-саломга иймон келтирган бани Исроил қавмидан бўлган киши қудуққа челак туширса,ундан сув чиқар, Фиръавн одамларинингтуширган челаклари эса қонга тўлиб чиқар эди. Шундай қилиб, кофирларнинг етти кун давомида еб-ичганлари фақат қон бўлди. Бунга чидай олмаган Фиръавн: “Эй Мусо, сенинг Илоҳингга қасам ичиб айтаманки, агар сен биздан мана шу қонни кетказадиган бўлсанг, албатта биз сенга иймон келтирамиз”, деб қасам ичди.
Мусо алайҳис-салом дуо қилиб Оллоҳ таолодан сўраган эди, дарёлардан яна аввалгидек сув оқа бошлади, қудуқ ва ҳовузлари чучук сувга тўлди.
Фиръавн ва унинг одамлари эса... яна куфрга қайтдилар.
Мусонинг ҳақ пайғамбар эканига далолат қиладиган шундай очиқ ҳужжатлар - Илоҳий Мўъжизалар у кофир қавмга кор қилмади, Оллоҳ таоло кофирлардан интиқом олишини аниқ-тиниқ кўрсатиб турган шунча ибратли ҳодисалар улар учун етарли бўлмади.
Ояти каримада зикр қилинган ҳар бир бало-азоб алоҳида-алоҳида келиб - улардан ҳар бири етти кун давом этар, сўнгра ўртада бир ой давомида танаффус бўлиб, у қавм иймонга келмагач, навбатдаги бало юборилиб, у ҳам етти кун - шанбадан шанбагача давом этар эди. Ҳар бир оқил одамга аниқ кўриниб турган шунча оят-аломатлардан кейин ҳам у кофирлар иймон келтиришдан орландилар ва динсиз ҳолларида қолдилар. Бўлиб ўтган бу воқеалар Фиръаан ва унинг қавми туғён ва залолатга ғарқ бўлган энг бахтсиз кимсалар эканига тарихий далилдир.
“Сўнг у (яъни, Мусо Фиръавн ва унинг одамларининг олдига) келган пайтида, (Биз унга): «Бани Исроилни (ўз юртлари - Шомга қўйиб юборилишини, Фиръавндан) сўрагин», (деб амр этдик). Шунда Фиръавн унга: «Эй Мусо, ҳеч шубҳа йўқки, мен сени сеҳр-жодуга чалинган, деб ўй-ламоқдаман», деди”.
Яъни, шунча Илоҳий Мўъжизаларни кўрганидан кейин ҳам Фиръавн Мусо алайҳис-саломнинг ҳақ пайғамбар эканлигига ишонмади, бани Исроил қавмига Мусо алайҳис-салом билан бирга ўз юртлари бўлмиш Шомга қайтишларига изн бермади ва Оллоҳ таолонинг элчиси устидан кулиб:
“Эй Мусо, менинг ўйимча сен сеҳрланган, ақлдан озган кишисан”, деб жавоб қилди.

102. (Мусо) деди: «(Эй Фиръавн), сен анави очиқ-равшан (мўъжизаларни) осмонлар ва Ернинг Парвардигори (Ўз Қудратини кўрсатувчи) далил-ҳужжатлар қилиб нозил қилганини аниқ билдинг. Эй Фиръавн, мен сени шак-шубҳасиз ҳалок қилингувчи, деб ўйламоқдаман».
Ушбу ва юқоридаги оятда золим подшоҳ билан Оллоҳнинг элчиси ўйлаган икки хил ўй зикр қилинди. Аввалгисида ўзини худо фаҳмлаган малъун Фиръавн Мусо алайҳис-салом кўрсатган тўққиз буюк мўъжизага бевсита гувоҳ бўла туриб, оддий инсоннинг - агар у тенгсиз буюк сеҳргар бўлса-да - қўлидан келиши мутлақо мумкин бўлмаган, фақат Оллоҳнинг элчиларигагина ато этилиши аён бўлган аниқ-равшан далилларни ўз кўзи билан кўриб туриб, дарҳол иймон келтириш ўрнига “Бу Мусо шак-шубҳасиз сеҳр-жодуга чалиниб ақлдан озиб қолган”, деган “ўй”га келганини айтган бўлса, кейинги оятда Мусо алайҳис-салом фиръавннинг айтаётган сўзлари ғирт ёлғон эканини фош қилиб: “Эй фиръавн, сен мазкур тўққиз мўъжизани Ёлғиз Оллоҳ таоло Ўзининг нақадар Буюк Қудрат Соҳиби эканлигига ҳужжат-далил қилиб нозил этганини жуда яхши билиб турибсан-у, тилингда тамоман бошқа сўзларни айтмоқдасан. Ўйлайманки, сен албатта ҳалок бўлурсан”, деди. Аниқки, бу каби Ҳақ Сўз худолик даъво қилувчи фиръавнларнинг ҳеч бирига ёқмайди. Шу боисдан -

103. (Фиръавн Мусо ва унинг қавмини Миср) еридан қувиб чиқармоқчи бўлган эди, Биз уни (Фиръавнни) ва у билан бирга бўлган кимсаларнинг барчаларини (денгизга) ғарқ қилиб юбордик.
Яъни, Ҳақиқат олдида мағлуб бўлганига чидай олмаган золим подшоҳ Мусо алайҳис-саломга ва у зотга иймон келтирган бани Исроил қавмига ўзининг қандай куч ва қудратга эга эканлигини кўрсатиб қўймоқчи ва уларни турган жойидан қўзғатиб Миср еридан қувиб чиқармоқчи - чўли саҳроларда ҳалок қилиб юбормоқчи бўлганида Оллоҳ таоло унга ким кучлироқ эканини кўрсатиб қўйди - Мусо ва унинг қавмига нажот бериб, Фиръавн ва унинг саноқсиз лашкарларининг ҳаммасини денгизга ғарқ қилиб юборди ва Ҳақ таолонинг “Ёмон макр-ҳийла фақат ўз эгаларини (яъни, ўша макр қилмоқчи кимсаларни) ўраб ҳалок қилур”, (Фотир сураси, 43-оят), деган ўзгармас Қонуни ҳақ эканлиги яна бир бор намоён бўлди.

104. (Фиръавн ҳалок қилинганидан) сунг Биз бани Исроилга: «Мана шу ерни (Мисрни) маскан тутинглар! Энди қачон ваъда қилинган Охират келганида сизларнинг барчангизни (қайта тирилтириб) келтирурмиз», дедик.
Яъни, Ҳақ таоло фиръавн ва унинг тобеларини денгизга ғарқ қилиб юборганидан кейин бини Исроил қавмига Мусо алайҳис-салом орқали золим подшоҳ уларни кувиб чиқармоқчи бўлган мана шу Миср ва Шом ерида жойлашиб ҳаёт кечиришларини буюрди ҳамда Охират диёрида албатта қойим бўлиши ваъда қилинган Қиёмат Кунида бани Исроил қавмини ҳам, уларнинг душманлари бўлган фиръавн ва унинг қавмини ҳам, шунингдек, ушбу дунёга келиб кетган жамийки инсонларни ҳам, қайси миллатдан бўлмасинлар, қай динда бўлмасинлар, қай замон ва маконда яшаб ўтган бўлмасинлар - барча-барчаларини маҳшаргоҳга келтириб, ҳисоб-китоб қилиши, сўнгра иймон ва солиҳ амаллар билан ўтган бандаларига жаннат мукофотини ато этиши, кофирларни эса дўзах азобига гирифтор қилиши ҳақида хабар берди.
Оятдаги “лафийфа” калимаси ҳар турли одамлардан иборат жамоат деган маънони англатади. Қиёмат Куни ана шундай мўмину кофир, яхши-ю ёмон барча инсонлар жамланадиган Кундир.

105. Биз (Қуръонни) Ҳақ билан нозил қилдик ва у Ҳақ билан нозил бўлди. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сизни фақат (мўминларга) хушхабар элтгувчи ва (кофирларни дўзах азобидан) огоҳлантиргувчи қилиб юбордик.
“Биз (Қуръонни) Ҳақ билан нозил қилдик ва у Ҳақ билан нозил бўлди”.
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, ушбу Қуръонни Биз Сизга тўласича Ҳақиқатни қамраб олган ҳолида нозил қилдик. Унда Оллоҳ таоло Танҳо Маъбуди Барҳақ эканлиги ҳақидаги Ҳақиқат, инсонлар Оллоҳнинг элчиларига муҳтож эканликларининг исботи, адолат ва улуғ хулқларга даъват, зулмдан, қабиҳ феъл ва сўзлардан қайтариш, шаръий хукмлар, шахс, жамият ва давлатнинг интизоми учун зарур бўлган қонун-қоидалар каби энг олий Ҳақиқатлар бордир. Ушбу Китоб Сизга ҳақ фаришта Жаброил алайҳис-салом билан кўриқланган, муҳофаза қилинган ҳолда, бошқа бирон сўз аралашмаган - зиёда қилинмаган ва нуқсонга дучор бўлмаган ҳолда нозил бўлди.
“(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сизни фақат (мўминларга) хушхабар элтгувчи ва (кофирларни дўзах азобидан) огоҳлантиргувчи қилиб юбордик”.
Ушбу жумлада Ҳақ субҳонаҳу ва таоло Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилиб, у зотнинг зиммаларидаги вазифаларини баён қилади. Яъни, у зоти бобаракот мўминларга жаннат ҳушхабарини элтгувчи, кофирларни эса дўзах азобидан огоҳлантирувчи бўлган ҳолларида элчи қилиб юборилганлари ва дўзах эгалари бўлган кофирларнинг иймон келтирмасликларига у зот жавобгар эмасликлари айтилади.
Пайғамбар алайҳис-салом ўзларининг огоҳлантиргувчи эканликларини кўп таъкидлар эдилар. Саҳиҳ ҳадисда ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам бир куни Сафо баландлигига кўтарилдилар-да, Қурайшнинг яқин-йироқ маҳаллаларини чорладилар. Улар тўпланиш-гач: “Эй Қурайш жамоаси, айтинглар-чи, агар мен сизларга “эртага тонг пайтида душман қўшини устингизга бостириб келади”, деб хабар берсам менга ишонасизларми?”, деган эдилар, улар: “Биз сени бирон марта ёлғон сўзлаганингни билмаймиз”, деб жавоб беришди. Шунда Пайғамбар алайҳис-салом: “Ундай бўлса, билиб олинглар, мен қаттиқ азоб жуда яқин экани ҳақида сизларни огоҳлантирмокдаман”, дедилар. (“Тафсири Мунийр”дан).

106. Сиз Куръонни одамларга аста-секин ўқиб беришингиз учун Биз уни бўлиб-бўлиб нозил қилдик.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Қуръон бир бутун ҳолда Рамазон ойида, Қадр кечасида мана бу қуйи осмонга нозил бўлди. Оллоҳ таоло Ўз Пайғамбарига Ўзи хоҳлаган оятларни сўзлар, мушриклар Пайғамбар алайҳис-салом билан талашиб-тортишиб қандай бир масъалани келтирсалар, албатта Оллоҳ таоло Ўз Каломидан у масъаланинг жавобини келти-рар эди”. Мана шундай қилиб, йигирма уч йил мобайнида Қуръони Карим қуйи осмондан Жаноби Пайғамбаримиз Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга нозил бўлиб битди. “Кофир бўлган кимсалар: «(Нега) бу Куръон унга (Пайғамбар алайҳис-саломга) битта тўплам бўлган ҳолида нозил қилинмади?», дедилар. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз у - Куръон билан Сизнинг дилингизни устувор қилиш учун мана шундай (парча-парча ҳолда нозил қилдик) ва уни дона-дона қилиб баён этдик. Улар Сизга (Қуръонни айблаш учун юқоридаги каби) бирон мисол келтирсалар, албатта Биз Сизга ҳақ (жавобни) ва энг гўзал шарҳни келтириб қўйдик”. (Фурқон сураси, 32-33-оятлар).
Демак, Қуръони Азимнинг нозил бўлиши мана шу улуғ ой - Рамазони шарифдан бошланди ва шу ойдан гўё Ер осмон билан боғланди. Энди Ерда дунёга келиб, Ерда яшайдиган инсонлар учун барча кўрсатмалар осмондан туша бошлади. Энди улар қандай яшаш кераклигини ўзларига ўхшаган билимсиз - жоҳил одамлардан эмас, бутун борлиқни йўқдан бор қилган Зотдан, осмонлар ва Ернинг Эгасидан ўргана бошладилар. У Зот бандалари ичида энг яхшиси бўлган Инсонни уларга Элчи қилиб тайинлади. Бу Буюк Элчи соллоллоҳу алайҳи ва саллам уларга бирон одам ўз ақли билан топа олмайдиган Тўғри Йўлни ва Ҳақ билан ботилни ажратиб берадиган очиқ ҳужжатларни ўз ичига олган Қуръон оятларини етказа бошладилар.

107-108-109. Айтинг: «(Эй мушриклар), сизлар (хоҳласангиз Куръонга) иймон келтиринглар, (хоҳласангиз) иймон келтирманглар. Албатта, (Қуръон нозил бўлишидан) илгари илм берилган кишилар (яъни, аҳли Китоб орасидаги мўминлар) уларга (Қуръон) тиловат қилинган вақтида сажда қилган ҳолларида юзлари билан йиқиладилар. Ва: «Пок Парвардигор! Албатта Парвардигоримизнинг («Мен сўнгги Пайғамбаримни юборурман ва унга Қуръон нозил қилурман», деган) ваъдаси адо қилингувчи ваъдадир», дейдилар. Улар, йиғлаган ҳолларида, юзлари билан йиқилурлар ва (Қуръон) уларга янада хокисорлик зиёда қилур”.
Ушбу оятлар сажда оятлари бўлиб, уларни ўқиган ёки эшитган киши Оллоҳучун бир марта сажда қилиши вожиб бўлади.
Чунки мазкур оятларда Қуръон тиловат қилинганида илм-маърифатли инсонлар Каломуллоҳни улуғлаб ва унга таъзим этиб сажда қилишлари ҳақида хабар берилади. Ҳақ таоло Ўзининг сўнгги Элчисига гўё шундай дейди: Эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз анави: “Токи бизлар учун Ерни ёриб, (ҳеч тўхтамай оқиб турадиган) бир чашма чиқариб бермасанг, биз сенга ҳаргиз иймон келтирмаймиз”, (90-оят) деяётган мушрикларга айтинг: “Сизлар ушбу Қуръонга - инсу жин тўпланиб бир-бирларига ёрдамчи бўлганларида ҳам ўхшашини келтира олмайдиган ушбу Китобга иймон келтирасизларми ёки йўқми, ўзларингизнинг хоҳишингиз. Чунки сизларнинг иймон келтиришларингиз Оллоҳ таолонинг Раҳмат хазиналарига бирон нарса зиёда қилмаганидек, иймонни тарк этишларингиз ҳам ундан бирон нарса камайтирмайди. Агар сизлар кофир бўлсаларингиз, у ҳолда билиб олинглар, Қуръондан илгари нозил бўлган Таврот ва Инжил Китобларининг аҳллари орасида шундай мўминлар борки, қачон уларга Қуръон тиловат қилинса, ушбу Китобни улуғлаб, унинг Оллоҳ ҳузуридан нозил бўлганини билиб юзларини ерга қўйиб сажда қилурлар. Ва саждаларида: “Парвардигоримиз, Оллоҳ таоло ҳар қандай айбу нуқсондан Покдир. Албатта Парвардигоримизнинг ваъдаси адо қилингувчи ваъдадир”, деб тасбеҳ айтурлар”.
Ояти каримада зикр қилинган ваъдадан мурод, Ҳақ таолонинг Қуръондан аввал нозил қилган Таврот ва Инжил китобларида ваъда қилган - албатта охир замон Пайғамбарини юбориши ва у Пайғамбарга Қуръон Китобини нозил қилиши ҳақида айтган Сўзидир. Аҳли Китоб ичидаги ваҳий нима эканлигини биладиган олимлар Қуръон оятларини эшитган вақтларида, бу Китоб ўша Таврот ва Инжил китобларида ваъда қилинган Китоб эканлигига, уни етказаётган Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам эса, ваъда қилинган охир замон Пайғамбари эканликларига иймон келтиришиб, берган ваъдасини нақд қилган Ҳақ субҳонаху ва таолога шукр қилишиб саждага йиқилишар ва саждаларида Парвардигоримиз ҳар қандай айбу нуқсондан, жумладан, ваъдага хилоф қилиш айбидан Покдир, Оллоҳ ваъда қилган нарса албатта адо қилингувчидир”, деб тасбеҳ айтишар эди. Ушбу оят саждада тасбеҳ айтиш жоизлигига далилдир.
Оиша розияллоху анҳодан ривоят қилинган ҳадиси шариф ҳам шунга далолат қилади: Оиша айтди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам саждаларида ва рукуларида кўпинча: “Субҳонакаллоҳумма ва биҳамдика, Оллоҳуммағфирлий - Пок Парвардигорим, Ўзингга ҳамд бўлсин, Оллоҳим мени мағфират қилгин”, деб тасбеҳ айтар эдилар”. (Муслим ривояти).
Мужоҳид раҳимаҳуллоҳ айтишича, ушбу оятларда зикр қилинган кишилар - Қуръон нозил бўлишидан илгари илм берилган ва Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам Элчи қилиб юборилганларини, у зотга нозил бўлган Қуръон оятларини эшитган чоғларида унга иймон келтириб сажда қилган кишилар орасида Зайд ибн Амр ибн Нуфайл, Варақа ибн Навфал ва Абдуллоҳ ибн Салом розияллоҳу анҳум бор эдилар. (“Тафсири Мунийр”дан).
Уларнинг саждаларининг сифати, улар йиғлаган ҳолларида юзлари билан саждага йиқилар ва қилган ҳар бир саждалари Оллоҳ азза ва жалладан бўлган қўрқувларини, хокисорликларини янада зиёда қилар эди. Демак, Оллоҳ таоло учун қилинган ҳар бир сажда огоҳлик ва қўркув билан, зиёда хокисорлик ва кўзда ёш билан бўлиши лозим.
Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам ҳам кўп ҳадисларида йиғини мадҳ қилганлар: Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: У айтди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Икки хил кўзга - Оллоҳ таолодан қўрққани сабабли йиғлаган кўзга ва Оллоҳ таоло Йўлида қўриқчилик қилиб тунни бедор ўтказган кўзга дўзах ўти тегмайди”, деяётганларини эшитганман”. (Термизий ривояти).
Абу Ҳурайра розияллоху анхудан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам дедилар: “Токим сут елинга қайтиб кирмас экан, Оллоҳдан қўрққани учун йиғлаган киши ҳам дўзахга кирмайди ва ҳеч қачон мусулмон инсоннинг димоғида Оллоҳ Йўлида ютилган ғубор билан жаҳаннам тутуни жамланмайди”. (Термизий, Насоий ва бошқалар ривоят қилганлар).
Баҳаз ибн Ҳаким отасидан, у бобосидан ривоят қилди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Уч хил кўзга - Оллоҳдан қўрққани учун йиғлаган кўзга, Оллоҳ Йўлида бедор бўлган кўзга ва Оллоҳ ҳаром қилган нарсалардан юмилган кўзга дўзах ўти ҳаром қилинди”, деяётганларини эшитганман”. (Аҳмад, Насоий, Бағавий ва бошқалар ривояти. “Тафсири Бағавий”дан).

110. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «Оллоҳ, деб дуо қилинглар ёки Раҳмон, деб дуо қилинглар. Қандай дуо қилсаларингиз ҳам (жоиздир). Зеро, Унинг гўзал исмлари бордир». (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз намозингизни жуда жаҳрий (баланд овозда, ошкора) ҳам қилиб юборманг (токи, мушриклар эшитиб, Қуръонни ҳақорат қилмасинлар) ва уни ўта махфий ҳам қилиб юборманг (токи, саҳобаларингиз тинглаб-фойдалансинлар)! Шуларнинг (яъни, жаҳрийлик билан махфийлик) ўртасидаги йўлни тутинг!
(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: “Оллоҳ, деб дуо қилинглар ёки Раҳмон деб дуо қилинглар. Қандай дуо қилсаларингиз ҳам (жоиздир). Зеро Унинг гўзал исмлари бордир”.
Ояти каримадаги ушбу жумлаларнинг энг гўзал тафсири Аъроф сурасидаги мана бу оятдир: “Оллоҳнинг гўзал Исмлари бордир. Бас, Унга ўша Исмлар билан дуо қилинглар. Унинг Исмларида ҳақдан оғиб (ноўрин жойларда уларни қўллайдиган мушрик) кимсаларни тарк қилинглар. Улар яқинда қилиб ўтган амалларига яраша жазоланурлар”. (Аъроф сураси, 180-оят).
Имом Бухорий Абу Ҳурайра розияллоху анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Албатта Оллоҳнинг тўқсон тўққиз - бир кам юз Исми бордир. Ким уларни санаб - ёдида сақласа жаннатга киради”, деб марҳамат қилдилар.
Ояти каримада Оллоҳ таоло Ўзининг Гўзал Исмлари борлиги ҳақида хабар бериб, бандаларини ҳар қачон дуо қилганларида У Зотга ана ўша Исмларни айтиб дуо-илтижо қилишга буюрди.
Ҳақ таолонинг Гўзал Исмлари борлиги ҳақида Қуръони Азимда тўрт жойда зикр қилинади. Биринчиси, ушбу ояти карима, иккинчиси, “Оллоҳнинг гўзал Исмлари бордир. Бас, унга ўша Исмлар билан дуо қилинглар!” (Аъроф сураси, 180-оят) учинчиси, “Оллоҳ - ҳеч қандай илоҳ йўқ, Ёлғиз Унинг Ўзи Бордир. Унинг гўзал Исмлари бордир”. (Тоҳа сураси, 8-оят), тўртинчиси: “У - Оллоҳ Яратгувчидир, (йўқдан) Бор қилгувчидир, (барча нарсага) Сурат-Шакл бергувчидир. Унинг гўзал Исмлари бордир. Осмонлар ва Ердаги бор нарса Унга тасбеҳ айтур. У Қудрат ва Ҳикмат Соҳибидир.” (Ҳашр сураси, 24-оят).
Мазкур оятларда Оллоҳ таолонинг гўзал Исмлари борлиги айтилди, аммо у гўзал Исмларнинг адади зикр қилинмади. Бас, у гўзал Исмларнинг адади қанча экани Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзига маълумдир. Демак, ҳадиси шарифда зикр қилинган тўқсон тўққиз гўзал Исм Ҳақ таоло Исмларининг ҳаммаси эмасдир.
Аҳмад ва Абу Хотам ибн Ҳуббон Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилган саҳиҳ ҳадис бунга далилдир: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Бирон кишига ғам-ташвиш етганида у: “Оллоҳим, албатта мен Сенинг қулингман, қулингнинг боласиман, чўрингнинг боласиман, пешонам Сенинг Қўлингда, менга фақат Сенинг Ҳукминг ўтар, мен ҳақимда фақат Сенинг Хукминг адолатли Хукм бўлур, мен Сендан Сенинг барча Исмларинг билан сўрайманки, - Сен Ўзингни ўша Исмлар билан номлаган эдинг ёки Китобингда ўша Исмларни нозил қилган эдинг ёки халқингдан бирон кишига уларни билдирган эдинг ёки Ўз ҳузурингда ғайбий - яширин илмлар қаторида сақлашни ихтиёр қилган эдинг - ана ўша гўзал Исмларингнинг барчаси билан мен Сендан сўрайманки, Қуръони Азимни қалбимнинг баҳори, дилимнинг нури, хафалигимни ёзадиган ва ғамимни кетказадиган Китоб қилгайсан”, деб дуо қилса, албатта Оллоҳ таоло унинг хафалик-ташвишини кетказур ва унинг ўрнига шодликни алмаштириб қўюр” дедилар.
Шунда саҳобалар: “Ё Расулуллоҳ, биз ҳам бу дуони ўрганиб олсак бўладими?” дейишган эди, “Албатта, ушбу дуони эшитган ҳар бир киши уни ўрганиб олиши лойиқдир” дедилар.
Ояти каримада Ҳақ таоло: “Бас, Унга ўша (Исмлар) билан дуо қилинглар”, деб буюриш билан барча “ибодатнинг илиги” (ҳадиси шарифдан) бўлган дуо қилиш тартиб-интизомини таълим беради ва мусулмонларга ўзларича Оллоҳ таолога ҳар хил номлар қўйиш билан ҳақдан оғиб ёки ўзлари сиғинадиган бутларига “илоҳ, олиҳа”, деб Оллоҳ таолонинг Исмини кўйиб дуо-илтижо қиладиган мушрикларни тарк этишни, уларнинг бундай қабиҳ амалларидан узоқ бўлишни буюради, улар бундай қилмишлари учун албатта жазоланишларини айтиб огоҳлантиради.
Ривоят қилинишича, баъзи мусулмонлар намозларида: “Ё Оллоҳ, ё Раҳмон”, деб Оллоҳ таолонинг турли Исмларини айтиб дуо қилишаётганини кўрган мушриклар: “Муҳамад ва унинг асҳоби ёлғиз Оллоҳга ибодат қиламиз деб даъво қиладилар-у, мана булар бўлса “Ё Оллоҳ, ё Раҳмон”, деб икки илоҳга дуо қиляптилар”, дейишганида Оллоҳ таоло ушбу ояти каримани нозил қилиб, Ўзининг гўзал Исмлари борлигини, ана ўша Исмлардан қай бирини айтиб дуо қилсалар ҳам жоиз эканини билдирди.
“(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз намозингизни жуда жаҳрий (баланд овозда, ошкора) ҳам қилиб юборманг (токи, мушриклар эшитиб, Қуръонни ҳақорат қилмасинлар) ва уни ўта махфий ҳам қилиб юборманг (токи, саҳобаларингиз тинглаб-фойдалансинлар) Шуларнинг (яъни, жаҳрийлик билан махфийлик) ўртасидаги йўлни тутинг!”
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Маккада яширинча даъват қилиб юрган вақтларида саҳобалари билан намоз ўқиганларида Қуръонни баланд овоз билан ўқир, бас, мушриклар эшитиб қолишса, Қуръонни ҳам, уни нозил қилган Зотни ҳам, уни келтирган инсонни яъни, Пайғамбар алайҳис-саломни ҳам сўкиб ҳақоратлар қилишар эди. Шунда Оллоҳ таоло ушбу оятни нозил қилди. (Бухорий, Муслим, Термизий ва бошқалар ривоят қилганлар). Шундан кейин Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ўзлари ҳам ўрта овозда қироат қиладиган бўлдилар ва саҳобайи киромга ҳам шундай қилишни буюрдилар. Бир куни Расулуллоҳ соллолоҳу алайҳи ва саллам Умар розияллоҳу анҳунинг баланд овозда Қуръон қироат қилаётганини кўриб сабабини сўрадилар. Умар: “Уйқудаги ғофилларни уйғотиш учун, шайтонни қувиш учун”, деб жавоб қилган эди, “Овозингни бир оз пастлатгин”, дедилар ва Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳунинг олдига келдилар. У киши овозини жуда паст қилиб Қуръон қироат қилаётган экан. Сабабини сўраган эдилар, Абу Бакр: “Мен муножот қилаётган Зот шивирлашимни ҳам эшитгани учун”, деб жавоб қилди. Шунда Расулуллоҳ соллолло алайҳи ва саллам: “Овозингни бир оз кўтаргин”, деб буюрдилар.
Муслим ривоят қилган бошқа бир ҳадисда Оиша розияллоҳу анҳо: “Ушбу оят дуо ҳақида нозил қилинган”, дейди.
Ҳақ таоло мўмин бандаларига қай тарзда дуо қилишлари лозимлигини Аъроф сурасининг 55-оятида ҳам таълим берган эди ва у ояти карима ўз ўрнида алақадри ҳол тафсир қилиб ўтилди.

111. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз: “Ҳамду сано бола-чақа қилмаган, подшоҳлик-илоҳликда шериги йўқ, хор-зорликдан (қутқаргувчи) дўсти-ёрдамчиси бўлмаган (яъни, ҳеч кимга хор-муҳтож бўлмайдиган) Зот - Оллоҳ учундир”, деб айтинг ва У Зотни мудом улуғланг!
Ушбу ояти карима барча мушрикларга, жумладан, “Узайр Оллоҳнинг ўғли”, дейдиган яҳудларга ҳам, “Ийсо Оллоҳнинг ўғли”, дейдиган насронийларга ҳам Илоҳий Раддиядир. Ҳақ таоло Ўзининг ҳеч қандай фарзанд тутмаган ва ҳеч қандай шерик ёки ёрдамчига муҳтож бўлмаган Танҳо Илоҳ эканлигини таъкидлаб, Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга ва у зот орқали ҳар бир мўмин бандасига “Оллоҳга “Алҳамдулиллоҳ” деб айтинг ва У Зотни мудом “Оллоҳу акбар” дейиш билан улуғланг”, деб буюради.
Ушбу оятда зикр қилинган Илоҳий сифатлар Ихлос сурасида тўласича мужассамдир: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «У - Оллоҳ Бирдир. (Яъни, Унинг ҳеч қандай шериги йўқдир. У Якка-ю Ёлғиздир). Оллоҳ (барча ҳожатлар билан) кўзлангувчидир (яъни, барча ҳожатлар Ундан сўралади, аммо У ҳеч кимга муҳтож эмасдир). У тугмаган ва туғилмагандир (яъни, Оллоҳнинг ўғил-қизи ҳам, ота-онаси ҳам йўқдир. У Азалий ва Абадий Зотдир). Ва ҳеч ким У Зотга тенг эмасдир”. (Ихлос сураси, 1-4-оятлар).
Оллоҳ таолога ҳамд айтиш ва такбир билан У Зотни улуғлаш энг афзал амаллардан эканлиги муборак ҳадисларда ҳам қайта-қайта таъкидланган:
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Алҳамдулиллоҳ - шукрнинг бошидир. Оллоҳга ҳамд айтмаган кимса Унга шукр қилмабди”, дедилар. (Абдур-Раззок» Байҳақий ва Бағавий ривоят ҳилганлар).
Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Қиёмат Кунида жаннатга энг аввал сафоли кунларда ҳам, балоли кунларда ҳам Оллоҳга ҳамд айтган кишилар чақириладилар”, дедилар. (Табароний, АбуНаийм ва Байҳаҳий ривоят қилганлар).
Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Албатта, дуонинг афзали “Алҳамдуллиллоҳ”дир, зикрнинг афзали “Ла илаҳа иллаллоҳдир”, дедилар”. (Термизий, Насоий ва Ибн Можжа ривоят ҳилганлар).
Самура ибн Жундуб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Оллоҳ таолога энг суюкли калом тўрттадир: “Ла илаҳа иллаллоҳ”, “Оллоҳу акбар”, “Субҳоналлоҳ” ва “Алҳамдулиллоҳ”. Уларнинг қайсинисидан бошласанг ҳам сенга зиён қилмас”, дедилар. (Муслим ва Бағавий ривоят ҳилганлар).
Абдул-Ҳамид ибн Восил айтди: “Мен Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Ким ушбу “Ва қулил-ҳамду лиллоҳ...” оятини ўқиса, Оллоҳ таоло унинг учун Ер ва тоғлар баробарича ажр ёзур. Чунки Оллоҳ таоло “Унинг боласи бор”, деб гумон қилган кимсалар ҳақида: “Унинг огирлигидан - Раҳмоннинг боласи бор, деган (гапнинг оғирлиги)дан осмонлар ёрилиб, Ер бўлиниб, тоғлар парчаланиб қулаб кетишга яқин бўлур”, (Марям сураси, 90-91-оятлар) дейди”, деганларини эшитдим”. (“Тафсири Мунийр”дан).
Оллоҳ таоло барчаларимизга доимо Унга тасбеҳ ва ҳамд айтадиган, Уни мудом улуғлайдиган ва Ёлғиз Унга ибодат қиладиган бандаларидан бўлиш бахтини насиб этгай! Омин.
Алҳамдулиллоҳ, Оллоҳ таолонинг мадади билан Ал-Исро сурасининг тафсири ўз ниҳоясига етди.