Бир юз ўн бир оятдан иборат бу сура Маккада нозил бўлган ва пайғамбарлар ҳаётидан ҳикоя қилувчи суралардан биридир. Унда асосан Оллоҳ таолонинг пайғамбарларидан Юсуф ибн Яъкуб алайҳимас-саломнинг ҳаёти зикр қилиниб, у зотнинг бошига тушган балолар, оға-инилари ва бегоналардан кўрган кулфатлари - чоҳга ташланганлари; туҳматга йўлиққанлари; зиндонбанд бўлганлари... ҳақида ва бундай оғир кўргиликларга сабр-тоқат қилиши натижасида охир-оқибат зиндон азобидан халос қилиниб, бутун Миср заминининг мулку хазинасига эга бўлгани хусусида сўз боради.
Бу сура Ҳуд сурасидан кейин, Муҳаммад алайҳис-салом ҳаётларининг энг оғир кунларида - яқинлари Ҳадича ва Абу Толибдан ажраган, мушриклар томонидан озор-азийятлар чекиб қийналиб юрган кезларида нозил бўлгандир. Гўё Оллоҳ таоло Ўзининг суюкли пайғамбарига ва қолаверса, у зотнинг барча умматларига агар бошларига тушган бало-ю кулфатларга ва диёнатсиз кимсаларнинг зулму зўравонликларига сабр-қаноат қилиб ўзларининг Ҳақ Йўлидаги курашларидан толмай, Оллохдинг Динидан қолмай собитқадам бўлсалар, албатта Парвардигори олам уларни зулматлардан ва тору тангликдан халос қилиб, нурли, бахт-саодатли кунларга етказажагини уқтираётгандек. Бу суранинг назму услубида ўзгача латофат, айрича жозиба мавжудки, Ислом оламидаги энг буюк қалам аҳллари ундан мутаассир бўлиб, шеъру достонлар битганлар, уламолар эса, бу сура хусусида жилд-жилд китоблар тасниф этганлар. Шундай асарлардан бирида: «Юсуф сураси жаннат аҳллари жаннатда ҳам роҳат билан тиловат қилиб юрадиган суралардандир», дейилган бўлса, яна бирида: «Ҳар қандай ғам-ташвишга ботган маҳзун киши Юсуф сурасини эшитиши билан ором-осойиш топур», дейилади.
Ривоят қилинишича, ушбу сура Макка мушрикларидан айримлари яхудлар билан учрашиб, Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва саллам ҳақларида сўзлашганларида улар маккаликларга: “Муҳаммаддан Яъқуб авлодлари нима сабабдан Шом мамлакатидан Мисрга кўчганлари ва Юсуф қиссаси ҳақида сўранглар-чи, нима дея оларкин?”, деганларида нозил бўлгандир.
Байҳақий Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилишича эса, яҳудлардан бир тоифаси Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ушбу сурани тиловат қилаётганларини эшитиб, унинг Тавротда зикр қилинган Юсуф қиссасига мувофиқ эканини, ҳатто бу қиссада Тавротда баён қилинмаган айрим тафсилотлар ҳам бор эканини кўришиб, Дини Исломни қабул қилган эканлар.

Меҳрибон ва Раҳмли Оллоҳ номи билан

1. Алиф, Лом, Ро. Ушбу (оятлар) Китоби Мубийн оятларидир.
Қуръони Каримда бир неча суралар мана шундай ёлғиз-ёлғиз ҳарфлар билан бошланади. Бу ҳарфларга аксари муфассир уламолар бирон тафсир айтмайдилар, балки уларнинг маъноси Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзигагина аён, бу Оллоҳ таоло Ўзи биладиган сир, дейдилар.
Ушбу ҳарфлар хусусида Бақара сурасининг илк ояти тафсирида баён қилинди.
Аммо уламолар орасида ушбу ҳарфларга маъно айтганлари ҳам бор.
Масалан, “Жомиул-баён, “Маолимут-танзил” ва бошқа тафсирларда Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, “Алиф, Лом, Ро”нинг маъноси: “Аналлоҳу аро”, яъни, “Мен - Оллоҳ Кўриб тургувчиман”, деганидир.
Заҳҳокдан ҳам шундай тафсир ривоят қилинди.
Саид ибн Жубайр эса: “Суралар аввалида келадиган: “Алиф, Лом, Ро” ва “Ҳо, Мим”, ҳамда “Нун” ҳарфлари бирлашган ҳолда Оллоҳ таолонинг “Ар-Раҳмон” деган Сифатига далолат қилади”, дейди. Дарвоқеъ, Ҳақ таолонинг биз “Меҳрибон” деб маъно айтадиган “Ар-Раҳмон” сифати Алиф, Лом, Ро, Ҳо, Мим ва Нун ҳарфларидан иборатдир.
“Ушбу (оятлар) Китоби Мубийн оятларидир”.
Бу жумладаги Китоби Мубийндан мурод Қуръони Мубийндир. Чунки бошқа бир сура аввалида Қуръон мубийн сифати билан келгандир: “Алиф, Лом, Ро. Ушбу (оятлар) Китобнинг - Куръони Мубийннинг оятларидир”. (Ҳижр сураси, 1-оят).
Ҳақ субҳонаҳу ва таоло Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга нозил қилган Китобини Китоби Мубийн - очиқ-равшан Китоб деб сифатлашига сабаб, ушбу Китобни иймон ва ихлос билан тиловат қилган ва унинг оятларини англаб билган инсонга икки олам сирлари очилади, Ҳақ таолонинг Ҳақ Йўли аниқ-равшан кўринади, яхшилик нима-ю, ёмонлик нима, қай бир иш савоб-у, қай бир иш гуноҳ, нима ҳалол-у, нима ҳаром - барчаси аён бўлади.
Қолаверса, дунё ва Охират, Ер-у осмонлар ҳамда улардаги бор жонли-жонсиз махлуқот ҳақида, ўтмиш ва келажак ҳақида ҳеч бир китоб Қуръони Мубийн каби аниқ-равшан баён қилиб бера олмагани ҳам ушбу Китобнинг барча нарсани Билгувчи Зот томонидан нозил бўлганига ва ягона очиқ-равшан Китоб эканига далолат қилади.

2. Дарҳақиқат, Биз уни сизлар ақлларингизни юргизишингиз (маъноларини англашингиз) учун арабий Куръон ҳолида нозил қилдик.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ўзининг очиқ-равшан Китоби бўлмиш Қуръони Каримни Ер юзига одамлар ақл юритиб, англаб, амал қилишла-ри учун араб тилидаги Қуръон ҳолида нозил қилганини таъкидлаш билан Расулуллоҳ соллоллоху алайхд ва салламнинг она тиллари бўлмиш араб тилини шарафлайди, шунингдек, бу тил фасоҳат ва балоғатда тенгсиз эканига, жамийки тиллар ичида энг бой, оз сўз билан кўп маънони ифодалашга қодир, бошқача айтганда, Каломуллоҳни инсонлар онгига етказиш учун энг муносиб бир тил эканига ишора қилади. Зотан, Ҳақ таолонинг Ер юзига туширган сўнгги ва ҳеч қачон ўзгармайдиган Каломи учун ана ўша буюк тил танланиши албатта бежиз эмасдир. Аллома Ибн Касир ўзининг “Қуръони Азим тафсири”да бундай дейди: “Араб тили ҳар жабҳада бошқа тиллардан афзал ва мукаммал тил бўлгани учун ҳам Илоҳий Китобларнинг энг улуғи бўлмиш Қуръони Карим мана шу энг улуғ тилда энг улуғ Элчига энг улуғ фаришта орқали нозил қилинди ва бу иш Ер юзидаги энг улуғ шаҳарда ойларнинг энг улуғи бўлган Рамазони шарифда бошландики, бу фазилатларнинг барчаси Куръон тенги ва ўхшаши йўқ бирдан-бир мукаммал Калом эканига далолат қилади”.
Айрим уламолар: “Ояти каримада Оллоҳтаоло Юсуф алайҳис-саломнинг қиссаси зикр қилинган сурани арабий Қуръон ҳолида нозил қилгани ҳақида хабар бермоқда, чунки ушбу сура баъзи бир яхудийлар Маккалик арабларга: “Муҳаммаддан сўранглар-чи, Яъқубнинг авлодлари нима учун Шомдан Мисрга келиб қолган эканлар? Яна у Юсуф ҳақида нималарни билар экан?” деганларида уларга жавобан нозил бўлган. Сурайи каримада Жаноби Ҳақ Юсуф қиссасини арабий Қуръон ҳолида нозил қилганини айтади ва пайғамбар алайҳис-салом уларга ушбу гўзал қиссани ўқиб берадилар. Қуръондаги бу қисса Тавротда зикр қилинган Юсуф қиссасига тамоман муовфиқ эканини, ҳатто унда хат-саводи бўлмаган, демак, бирон китоб кўрмаган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг Маккада, яҳудийлар юртидан жуда олис бир жойда туриб уларга узоқўтмишда бўлган тарихлари ҳақида бу қадар аниқ ва мукаммал хабар беришлари баайни Ийсо алайҳис-саломнинг ўлган кимсани силаб тирилтиргани каби бир мўъжиза эди”, дейдилар.
Оятдаги “арабий” калимасининг бир маъноси “соф араб тилида”, дегани бўлса, иккинчи маъноси, “аён, тушунилиши осон тилда”, деган мазмунни ҳам англатади. Шу маънода “арабий Қуръон” ибораси “очиқ-равшан Қуръон”, дегани бўлиб, юқоридаги оятда зикр қилинган “Китоби Мубийн - очиқ-равшан Китоб” иборасининг ўзига хос таъкидидир.

3. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сизга ушбу Куръон (сураси)ни ваҳий қилиш билан қиссаларнинг энг гўзалини сўйлаб берурмиз. Ҳолбуки, у (Қуръон нозил бўлиши)дан илгари, Сиз (бу қиссадан) бехабар кишилардан (бири) эдингиз!
Ояти карима нозил қилинишининг сабаби ҳақида Саъд ибн Абу Ваққос розияллоху анху айтади: “Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоху алайхм ва салламга Қуръон нозил бўла бошлагач, у зот одамларга бир муддат ушбу Китоб оятларини тиловат қилиб берганларида, айрим кишилар: “Ё Расулуллоҳ, Сиз бизга ўз сўзларингиздан ҳам айтсангиз эди”, дейишган эди, Оллоҳ азза ва жалла: “Оллоҳ энг гўзал Сўзни (оятлари фасоҳат ва балоғатда) бир-бирига ўхшаган, (ичидаги хукмлари) такрор-такрор келгувчи бир Китоб - Куръон қилиб нозил қилдики, (ундаги Оллоҳнинг азоби ҳақидаги оятларни тиловат қилганларида) Парвардигорларидан қўрқадиган зотларнинг терилари - баданлари титраб кетар, сўнгра терилари - баданлари ҳам, диллари ҳам Оллоҳнинг зикрига юмшар - мойил бўлур. Мана шу (Китоб) Оллоҳнинг Ҳидоятидирки, унга Ўзи хоҳлаган кишиларни ҳидоят қилур. Ва кимни Оллоҳ йўлдан оздирса, бас, унинг учун бирон ҳидоят қилгувчи бўлмас.” (Зумар сураси 23-ояти), оятини нозил қилди. Сўнгулар: “Ё Расулуллоҳ, Сиз бизга қиссалар сўйлаб берсангиз эди”, дейишган эди, Оллоҳ азза ва жалла ушбу: “(Эй Муҳаммад алайхи-салом), Биз Сизга ушбу Куръон (сураси)ни ваҳий қилиш билан қиссаларнинг энг гўзалини сўйлаб берурмиз. Ҳолбуки, у (Қуръон но-зил бўлиши)дан илгари, Сиз (бу қиссадан) бехабар кишилардан (бири) эдингиз!” оятини нозил қилди. Сўнг улар: “Ё Расулуллоҳ, Сиз бизга зикр қилиб берганингизда эди”, дейишган эди, Оллоҳ азза ва жалла: “Иймон келтирган зотлар учун Оллоҳнинг зикри сабабли ва нозил бўлган Ҳақ - Куръон (тиловат қилиниши) сабабли қалблари эриб, қўрқиш (вақти)авротда бўлмаган айрим тафсилотлар ҳам бор эканини кўрган яҳудийлар ҳайратга тушадилар. Чунки келмадими?! (Шунингдек, улар учун) илгари Китоб ато этилган, сўнг (улар билан Пайғамбарлари ўртасидаги) муддат узайгач, диллари қотиб кетган кимсалар (яъни, яҳудий ва насронийлар) каби бўлиб қолмаслик (вақти келмадими)?! Улардан (яхудий ва насронийлардан) кўплари фосиқ-итоатсиздирлар!” (Ҳадид сураси, 16-оят). оятини нозил қилди.
Ушбу ояти каримада мўминларнинг сифати бўлиши керак бўлган икки фазилат ҳақида сўз боради: Оллоҳтаолонинг номи зикр қилинганида ва Қуръон тиловат қилинганида, ҳақиқий мўминнинг дили эрийди, қалби қўрқувга тушади ва кўзларига ёш келади. Тошбағирлик ва Оллоҳнинг Амрига итоатсизлик эса аҳли Китобларнинг - кофирларнинг хулқларидандир. Улуғ саҳобалардан Абу Бакр Сиддиқ (Оллоҳ у кишидан рози бўлсин), Ямома қабиласидан келган ва янги Исломни қабул қилган бир жамоат билан ўтирганларида юқоридаги оят тиловат қилинган эди, ўтирганлар қаттиқ йиғлаб юбордилар. Шунда Абу Бакр: «Бизлар ҳам худди шундай эдик...”, дедилар”. (“Тафсири Бағавий”дан).
Дарҳақиқат, энг гўзал Сўз - Оллоҳ таоло нозил қилган Қуръони Мубийндир, энг гўзал қисса - Ўша Қуръонда Оллоҳ азза ва жалла сўйлаб берган барча қиссалар, хусусан, улар орасидаги Юсуф алайҳис-салом қиссасидир, энг гўзал Зикр - Оллоҳ субҳонаҳу ва таолони зикр қилмоқдир.
Уламолар ушбу сурайи карима Оллоҳ таоло томонидан энг гўзал қисса деб аталганининг сабаби ҳақида турли таъвийллар қилганлар.
Улардан айримлари: “Қуръондаги бошқа бирон қисса ушбу қисса каби кўп ибрат ва ҳикматларни қамраб олмаган. Шунинг учун ҳам Ҳақ таоло сура ниҳоясида: “Дарҳақиқат, уларнинг (яъни, Юсуф ва биродарлари-нинг) қиссаларида ақл эгалари учун ибрат бордир”, (111-оят), деб таъкидлади”, дейдилар.
Айримлари эса: “Юсуф сураси энг гўзал қисса деб аталишига сабаб, Юсуф алайҳис-саломнинг ўз оға-инилари томонидан етган чидаб бўл-майдиган озор-азийятларга жуда чиройли сабр қилгани ва ўзини шунча азоб-уқубатларга гирифтор қилган оғаларини: “Бу кун сизлар айбланмайсиз. Оллоҳ сизларни мағфират қилгай, У Зот раҳм қилгувчиларнинг Раҳмлироғидир”, (92-оят), деб жуда чиройли кечириб юборганидир”, дейдилар.
Яна айтилдики: “Юсуф сурасининг энг гўзал қисса деб аталишига сабаб, ушбу сурада пайғамбарлар, солиҳ инсонлар, малоикалар, инсу жин, парранда-ю дарранда, подшоҳлар ва фуқаролар, савдогарлар, уламолар ва авом кишилар, аёллар ва уларнинг макр-ҳийлалари зикр қилингани каби, тавҳид, фиқҳ, сийрат, тушлар таъбири, сиёсат, тирикчилик тадбирлари ва дин-у дунёни ўнглайдиган жамийки фойдали кўрсатмалар жуда чиройли тарзда баён қилингандир”.
Шунингдек, айрим аҳли маоний - донишманд зотлар: “Ушбу сурада зикр қилинган кишиларнинг барчаси - Юсуф, унинг отаси ва биродарлари ҳам, Миср подшоҳи ва унинг аёли ҳам, Юсуф алайҳис-салом билаи зиндонда бирга бўлган ва ундан кўрган тушининг табирини сўраган киши ҳам - барчаларининг оқибатлари хайрли бўлиб, охир-оқибат саодатли кишиларга айланиб мурод-мақсадларига эришганлари учун ҳам Юсуф сураси энг гўзал қисса деб аталди”, дейдилар. (“Тафсири Куртубийдан”).
Мазкур тафсирларнинг барчаси бир-бирини тўлдириб, биз ўқувчилар ушбу гўзал Илохдй қиссани жон қулоғимиз билан тинглаб, ундаги панд-насихатларни англаб, дунё ва Охиратимизда асқотадиган ибратлар олишимизга сабаб бўлса ажаб эмас, иншооллоҳ.

4. Эсланг, Юсуф отасига деган эди: «Эй отажон, мен (тушимда) ўн бир юлдузни, яна қуёш ва ойни кўрибман. Улар менга сажда қилишаётган эмиш».
Ушбу ояти карима билан Ҳақ таоло Ўзининг севикли бандаси ва сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламга ваъда қилган энг гўзал қиссани - Юсуф алайхис-салом қиссасини бошлайди.
Бу гўзал қисса Одам алайх.ис-саломнинг то Қиёмат дунёга келадиган авлод-зурриёти ичидаги беқиёс гўзал сурат, покиза хилқат, тоза табиат ва тоғдек сабр-тоқат соҳиби бўлган солиҳ банда Юсуф алайҳис-саломнинг кўрган-кечирган ибратли ҳаёти ҳақида сўзловчи Илохдй қиссадир.
Имом Бухорий Абдуллоҳ ибн Умар розияллоху анхумодан ривоят қил-ган ҳадиси шарифда Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам Юсуф алайхис-саломни: “Ал-Карим ибнул-Карим ибнил-Карим ибнил-Карим - Юсуф ибну Яъқуб ибни Исҳоқ ибни Иброхдии”, яъни, “Иброхимнинг ўғли Исҳоқнинг ўғли Яъқубнинг ўғли бўлмиш Юсуф - улуғ зотнинг ўғли улуғ зотнинг ўғли улуғ зотнинг ўғли бўлмиш улуғ зотдир”, деб шараф-лаб, унинг ота-боболари ҳам, ўзи ҳам улуғ наслу насаб сохиблари, Оллоҳ таоло пайғамбарлик учун танлаган инсонлар эканликларини айтдилар.
Уламолар Юсуф исмининг луғавий маъносига ҳам эътибор қаратганлар. Абул-Ҳасан Ақтаъ ҳакимдан сўралганида, у: “Юсуф сўзи асаф ва асиф сўзларидан олинган. Асаф луғатда ғам-андуҳ маъносидадир, асиф эса кўп ғам-аламларга мубтало бўлган банда деган маънода келади. Юсуф алайҳиссалом ҳаётида ҳар икки маъно мужассам бўлгани сабабли у Юсуф деб номлангандир”, деб жавоб берган. (“Тафсири Куртубий’’дан).
Юсуф алайҳис-салом қиссаси у кўрган ажиб бир туш билан бошлана-ди. “Ўшанда Юсуф ўн икки ёшда эди. Барча муфассирлар: “Юсуф тушида кўрган қуёш билан ой унинг ота-онаси, ўн бир юлдуз эса оға-инилари эди”, деб таъбир қилганлар. Дарвоқеъ, унинг ота бир, она бошқа ўн оғаси ва ота ҳам, она ҳам бир Бинямин исмли укаси бор эди. Тушда кўрилган қуёш, ой ва юлдузларнинг, яъни, ота-она ва оға-иниларнинг Юсуфга сажда қилишлари ибодат саждаси эмас, таъзим - улуғлаш маъносидаги сажда эди. Маълумки, пайғамбарларнинг кўрган тушлари ҳам Оллоҳ таоло юборган ваҳийнинг бир тури бўлиб, ўнгидан келиши аниқдир. Аммо Юсуф алайҳис-саломнинг кўрган бу туши ўнгга айланишига ҳали қирқ сана бор эди. Шунинг учун ҳам Яъқуб алайҳис-салом Юсуфнинг кўрган туши Оллоҳ таоло унга улуғ мартаба ва икки дунё саодатини ато этиши ҳақидаги Илоҳий мужда эканини фаҳмлаб, оға-инилари бу тушдан хабардор бўлсалар унга ҳасад қилишларидан қўрқди ва -

5. Деди: «Эй ўғилчам, бу тушингни оға-иниларингга ҳаргиз сўзлай кўрма, токи улар сенга қарши бирон ҳийла қилмасинлар. Чунки шайтон инсон учун очиқ душмандир.
Яъни, Яъқуб алайҳис-салом ҳали бола ёшидаги Юсуфнинг сўзларини эшитиб: “Эй ўғилчам, сен жуда улуғ туш кўрибсан. Бу тушингни менга айтдинг, бошқа ҳеч кимга, ҳатто оғаларингга ҳам айтмагин, чунки ўртада одамзотнинг очиқ душмани бўлган шайтон борлиги аниқдир. Яна у оғаларинг қалбига васваса солиб, улар сенга қарши бирор ёмонлик, суйиқасд қилишиб юрмасин”, деб огоҳлантирди.
Ушбу ояти карима билан Ҳақ таоло биз мўмин бандаларига малъун иблис ҳатто туғишган оға-иниларни ҳам бир-бирларига душман қилиб қўйиши мумкин эканлигини уқтириш баробарида Ўзи энг гўзал қисса деб таърифлаган Юсуф алайҳис-салом ҳаёти тўғрисидаги бу ибратли тарих қай тарзда кечишига ҳам ишора қилади. Бошқача айтганда, Буюк Сўзловчи бир сўз билан онгимизга қиссада рўй берадиган воқеа-ҳодисалар ва Юсуф бошига тушажак Илохий синовлар ҳақидаги илк тасаввурни жойлаб, бизни бўлажак воқеаларни табиий қабул қилишга тайёрлаб қўядики, бундай гўзал услуб Яратгандан ўзганинг кўлидан келмас.
Ояти каримада зикр қилинган туш мавзуси инсон ҳаётининг ажралмас бир бўлаги бўлиб, одам умри давомида кўрадиган нарсаларнинг ярмини ўнгида - хушида кўрса, ярмини тушида кўриши маълумдир. Ҳушимиздаги кунлар турлича бўлгани каби тушимиздаги тунлар ҳам турли-туман, яхши ёки ёмон бўлишини ҳам биламиз.
Дарвоқеъ, Дини Ислом биз мўминларга кўрадиган тушларимиз ва уларга қандай муносабатда бўлишимиз ҳақида ҳам ўз кўрсатмаларини берган: Муфассирлар Юсуф алайхис-салом кўрган рўё - туш ҳақидаги ушбу оятлар тафсирида Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламдан туш ҳақида ворид бўлган айрим ҳадисларни ҳам келтирибдилар: Муслим ва Аҳмад ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Мендан кейин башоратлардан солиҳ киши кўрадиган ёки у ҳақда бошқа бировлар кўрадиган рост тушдан ўзга башорат-хушхабар қолмади”, деб марҳамат қилдилар.
Шунингдек, у зоти бобаракот: “Мўминнинг кўрган туши пайғамбарликнинг қирқ олтидан бир улушига баробар”, деб ҳукм қилдилар. (“Тафсири Қуртубий”дан).
Бухорий Абу Салама розияллоху анхудан ривоят қилди: У айтди: “Мен Абу Қатодадан мана бу сўзларни эшитмагунимча кўрган тушларим мени касал қилар эди. Кейин Абу Қатоданинг шундай деяётганини эшитдим: “Мен ҳам бир тушларни кўрар эдимки, улар мени касал қилиб кўяр эди. To қачонки Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан мана бу сўзларни эшитганимдан кейингина ўзимга келдим. У зот айтдилар: “Гўзал - яхши туш Оллохдандир. Бас, қачон бировингиз яхши туш кўрадиган бўлса, уни фақат ўзи яхши кўрадиган одамга айтсин. Агар бировингиз ёмон туш кўрса, у ҳолда кўрган тушининг ёмонлигидан Оллоҳ таоло паноҳ беришини сўраб дуо қилиб, чап тарафига уч бора туфласин ва уни ҳеч кимга айтмасин. Шунда у туш ҳеч қандай зиён етказмайди”.
Абу Қатода айтади: “Ушбу ҳадисни эшитганимдан кейин кўрган ёмон тушларимга парво қилмайдиган бўлдим”.
Муслим Жобир розияллоху анхудан ривоят қилган ҳадисда ҳам Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Қачон бировингиз ёмон туш кўрадиган бўлса, чап тарафига уч бора туфласин, Оллоҳ таолодан шайтоннинг ёмонлигидан паноҳ беришини сўрасин ва бошқа ёнбошига ағдарилиб ётсин”, деб буюрдилар.
Абу Ҳурайра розияллоху анхудан ривоят қилинган хддиси шарифда эса: “Қачон бировингиз ёмон туш кўрса, ўрнидан туриб намоз ўқисин”, дедилар.
Ибн Можжа, Таҳовий ва бошқалар Авф ибн Молик розияллоху анху-дан ривоят қилган сах,иҳ ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоху алайхи ва саллам инсон кўрадиган тушларни уч қисмга бўлиб, шундай дедилар: “Тушлар уч хилдир. Улардан бири, шайтон Одам боласини кўрқитиш учун унинг уйқусида кўрсатадиган алоқ-чалоқ тушлардир, яна бири, киши ўнгида ўйланиб, ташвиш чекиб юрган нарсасини тушида кўришидир, яна бири эса, пайғамбарликнинг қирқ олтидан бирига баробар бўлган тушлардир”.

6. Шунингдек, (яъни, сенга шундай улуғ туш кўришни насиб этгани каби) Парвардигоринг сени (пайғамбарлик учун) танлар ва сенга барча сўзларнинг (яъни, тушларнинг) таъбирини билдирур ҳамда худди илгари аждодларинг Иброҳим ва Исҳоққа комил қилиб бергани каби, сенга ва Яъқубнинг (бошқа) фарзандларига ҳам Ўзининг неъматини комил қилиб берур. Албатта Парвардигоринг Илм ва Ҳикмат Соҳибидир».
Ушбу ояти карима ҳам Яъқуб алайҳис-салом ўғли Юсуфга айтган сўзларининг давомидир. У гўё шундай деди: “Ўғилчам Юсуф, худди Оллоҳ таоло оға-иниларинг орасидан сени танлаб мана шундай улуғ бир тушни кўрсатгани - қуёш, ой, юлдузлар каби буюк сайёраларни сенга сажда қилдириб қўйгани янглиғ, яъни, туш орқали вақти келиб ота-онанг ва оға-иниларингнинг барчаси сенга таъзим ва итоат қилишларини билдиргани янглиғ, Парвардигоринг сени бундан-да баланд мартаба - пайғамбарлик учун танлар, сенга жамийки сўзларни, жумладан, киши уйқусида рўй берадиган воқеа-ҳодисаларни ҳам тўғри таъбир қилиш илмини ато этур. Яна Оллоҳ таоло сенга ҳамда Яъқуб хонадонига Ўз неъматини бекаму кўст қилиб, сенга пайғамбарлик мартабаси билан бирга подшоҳлик мартабасини ҳам ато этур, оға-иниларингни ҳам пайғамбарлик учун танлар. У Зот сенинг улуғ боболаринг Иброҳим алайҳис-салоту вас-саломга ҳам, Исҳоқ алайҳис-саломга ҳам Ўз неъматини худди мана шундай комил қилиб берган. У Иброҳимни Ўзининг халили ва элчиси қилиб танлади, унга оловдан нажот берди, Исҳоқни ҳам пайғамбарлик учун танлади. Албатта Парвардигоринг барча нарсани, жумладан, кимни пайғамбарлик учун танлашни ҳам Билгувчидир - “Оллоҳ Ўзининг элчилигини қаерга қўйишни (яъни, кимга ато этишни) яхшироқ Билгувчидир”. (Анъом сураси, 124-оятдан) - ва У не иш қилса, Ҳикмат билан Қилгувчидир”. (“Ал-Мук,-татаф мин уювнит-тафосир” ва “Тафсири Мунийр” китобларидан).
Яъқуб алайҳис-салом Оллоҳ таоло қалбига солган бу сўзларни ўғли Юсуфга айтиш билан аввало унга келажаги ҳақида мазкур хушхабарларни етказган бўлса, шу билан баробар уни ҳаётида рўй бериши муқаррар бўлган ўта оғир синов-имтиҳонларга тайёрлаб, уларни сабр-тоқат билан босиб ўтишга ўзига хос тарзда тайёрлайди.
Дарҳақиқат, Яъқуб алайхис-саломга ўн икки ёшли болага мана шундай буюк хушхабарларни етказишни буюрган Ҳақ субҳонаҳу ва таоло шак-шубҳасиз Илм ва Ҳикмат Сохибидир.

7. Дарҳақиқат, Юсуф ва унинг оға-инилари (ҳақидаги қисса)да сўрагувчилар учун оят-ибратлар бордир.
Яъни, Оллоҳ таоло Бор ва Бир эканига, Унинг Илм, Ҳикмат ва тенгсиз Қудрат Соҳиби эканига далолат қиладиган оят-аломатлар ҳақида сўрагув-чилар учун ҳам, Унинг пайғамбарларидан бўлган Юсуф алайҳис-салом ҳақида сўраб-суриштирадиган кишилар учун ҳам Юсуф билан биродарлари ўртасида бўлиб ўтган можароларда етарли ибратлар бордир.
Дарҳақиқат, ушбу қиссада сўйланган воқеаларда - Яъқуб алайҳис-саломнинг катта фарзандлари ўзларининг укалари Юсуф оталарига суюкли бўлгани учун унга ҳасад қилишиб, уни хўрлаш, ҳатто ҳалок қи-лиш учун ўзаро тил бириктиришганидан ва унга қарши қўлларидан келган барча ёмонликларни қилишганидан кейин Оллоҳ таоло Юсуфга пайғамбарлик ва подшоҳлик мартабаларини ато этгани, оға-иниларини эса унга бўйинсундириб, қилган ҳасад-адоватларининг зиёни ўзларига етгани ҳақидаги ушбу ғаройиб воқеа-ҳодисаларда Яратганнинг Буюк Қудратига ва Унинг қилган ҳар бир иши Ҳикмат эканлигига далолат қиладиган очиқ оятлар бордир.
Шунингдек, ушбу гўзал қиссада ҳасад-адоватнинг оқибати ёмон бўлиши баён қилинганидан ташқари Юсуф алайҳис-саломнинг кўрган туши рост келгани, у тушларни тўғри таъвил қилгани, нафсини шаҳвоний хоҳишлардан тия олгани, бировнинг омонатига ҳеч қачон хиёнат қилмагани каби гўзал хислатлари ҳақида ҳам сўйланадики, буларнинг ҳар бирида биз бандалар учун ибратлар бордир.

8. Ўшанда улар (Юсуф алайҳис-саломнинг ўгай оғалари) айтган эдилар: «Гарчи биз бутун бир жамоат (яъни, кўпчилик) бўлсак-да, шак-шубҳасиз, Юсуф ва унинг (туғишган) биродари (Бинямин) отамизга биздан кўра суюклироқдир. Дарҳақиқат, отамиз очиқ залолатдадир».
Юсуфнинг оғалари Яқуб алайхис-саломнинг унга ўта меҳрибонлигини кўриб ҳасадлари келганидан ушбу ва қуйидаги оятларда зикр қилинган сўзларини айтдилар. Дарҳақиқат, Яъқуб кенжа фарзандлари Юсуф ва Биняминни ўзгача яхши кўрар эди. Айниқса Юсуфни қўярга жой топа олмас, ҳеч бағридан бўшатмас эди.
Унинг фарзандига бўлган бу қадар фавқулодда муҳаббатини муфассирлар турлича шарҳлаганлар.
Ибн Атийя ўзининг “Ал-Муҳаррарул-важийз” тафсирида айтади: “Яқубнинг Юсуф алайхис-саломга ва Биняминга бўлган муҳаббати уларнинг гўдаклиги ва оналари вафот қилиб кетгани сабабли эди. Бу - гўдакни суйиш инсоний табиат эканлигидандир. Ҳасаннинг қизидан: “Болаларингдан қай бири сенга суюклироқ”, деб сўралганида у аёл: “Катта бўлгунича гўдаги суюклироқ, қайтиб келгунича мусофири суюклироқ, тузалгунича бемори суюклироқ”, деб жавоб беради”. (“Маъолимут-танзил ” тафсиридан).
“Танвирул-азҳон”да эса, ояти карима тафсирида орифлардан бирининг ушбу сўзлари келтирилади: “Яъкуб алайҳис-салом Юсуф унга ўн бир юлдуз, қуёш ва ойни ўзига сажда қилаётганларини туш кўрганини сўзлаб берганидан кейин бу суюкли фарзандига жуда маҳкам боғланиб қолди. У Юсуфнинг пайғамбарликда ота-боболарига ворис бўладиган бола эканини англаб, унга шундай меҳр-муҳаббат қўйдики, бирон соат усиз тура олмайдиган бўлди. Бас, бу ҳолни кўрган бошқа фарзандларининг ҳасадлари келиб нима қилиб бўлса ҳам Юсуфдан қутулиш чораларини излай бошладилар”.
Отанинг айрича муҳаббати туфайли оғалари Юсуфни ёмон кўриб қолишлари унинг бошига тушган оғир синовлардан биринчиси эди. Шунингдек, бу муҳаббат Яқуб алайҳис-салом учун ҳам бир Илоҳий синов бўлиб, Ҳақ таоло уни маълум муддат кўзининг оқу қораси бўлган суюкли фарзандидан ажратиб қўйиш билан имтиҳон қилган эди.
Ўшанда Юсуф ва Биняминнинг ота бир, она бошқа оғалари ўзларича муҳокама қилишиб: “Отамиз бизларни - унга ёрдам берадиган, оғирини қўлидан оладиган кучли, кувватли ўн фарзандини қўйиб, қўлидан ҳеч иш келмайдиган икки гўдакни кўпроқ яҳши кўриш билан катта хато қилди”, дедилар ва улардан бири туриб деди:

9. “Юсуфни ё ўлдиринглар ёки бирон ерга олиб бориб ташланглар, (шундагина) оталарингиз бутунлай сизларга боқар. Кейин эса (тавба-тазарруъ қилиб) яхши қавм бўлиб олурсизлар”.
Биродаркушликка чақирган бу сўзларни оға-инилардан Шамъун исмли кимса айтди, қолганлари ҳам шу суйиқасдга рози бўлдилар. Шамъун шундай деди: “Юсуфдан қутулишнинг бирдан-бир йўли уни ўлдириб юбориш ёки ҳеч қачон қайтиб кела олмайдиган олис ерларга олиб бориб ташлашдир. Шунда ундан қутуласизлар, оталарингиз ўзларингизга қолади ва бор меҳр-муҳаббатини сизларга бағишлайди. Юсуфдан қутулганларингиздан кейин эса бу қилмишларингиз учун Оллоҳга тавба-тазарруъ қилиб, яна яхши кишилардан бўлиб оласизлар”.
Ибн Абу Ҳотам ривоят қилишича, Муҳаммад ибн Исҳоқ Яъкуб алайҳис-салом болаларинингўз биродарлари бўлмиш Юсуфга қарши уюштирган суйиқасдлари ҳақида сўзлаб шундай деди: “Улар ҳақиқатан ҳам жуда катта гуноҳга қўл урдилар. Улар қилмоқчи бўлган жиноят қариндош-уруғдан узилиш, отага оқ бўлиш, бегуноҳ гўдакка бениҳоя шафқатсизлик, кекса ёшдаги улуғ мартаба соҳиби бўлган отани севикли фарзандидан жудо қилиш каби бир неча оғир гуноҳларни ўз ичига олар эди. (“Тафсири Мунийр”дан).

10. (Шунда) улардан бир сўзлагувчи деди: “Юсуфни ўлдирманглар, балки агар (ундан қутулиш учун бирон иш) қилмоқчи бўлсангизлар, қудуқ қаърига ташлаб юборинглар, бирон йўловчи карвон олиб кетар”.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, ушбу оятда зикр қилинган сўзларни оға-иниларнинг каттаси бўлган Яҳузо айтди. У укаларининг: “Юсуфни ўлдириш керак”, деганларига қўшилмасдан: “Ўз биродарларингни ўлдирасизларми?! Ахир бу жуда катта гуноҳ-ку?! Агар сизлар менинг сўзимга кирадиган бўлсангизлар, уни катта йўл бўйидаги бирон қудуқнинг қаърига ташлаб юборинглар, ажабмас, тижоратучун кетаётган карвонлардан биронтаси сув олиш мақсадида кудуққа арқон ташлаб ундан Юсуфни тортиб олса ва уни ўзлари билан ўзга юртларга олиб кетса. Шунда ҳам сизлар ўз мақсадларингизга етиб Юсуфдан қутуласизлар, ҳам у ўлмасдан омон қолади”, деб оға-иниларини ноҳақ қотиллик қилишдан қайтаради.
Айрим муфассирлар, жумладан, имом Бағавий ҳам ўз тафсирида: “Юсуф алайҳис-саломнинг оға-инилари кейинчалик ўзларининг қилмишларидан афсус-надоматлар қилиб тавба-тазарруъ қилишгач, Оллоҳ таоло уларнинг гуноҳларини кечириб, уларга ҳам пайғамбарлик ато этган”, дейишади.
Аммо аксари уламолар, масалан, имом Қуртубий, Ибн Касийр ва бош-қалар: “Юсуфнинг оға-инилари аввал ҳам, кейин ҳам пайғамбар бўлган эмаслар, чунки пайғамбарлар ҳеч қачон бировни ўлдиришга қасд қилмайдилар. Балки улар катта гуноҳга қўл уриб, сўнгра ўз қилмишларидан тавба қилган мусулмонлардир”, дейдилар. Уларнинг бу сўзларини “Пайғамбарлар ҳар қандай гуноҳдан маъсум - бегуноҳ кишилар бўладилар”, деган ақийда тасдиқлайди.

11-12. (Улар шундай қарорга келганларидан сўнг, Яъқуб алайҳис-саломнинг олдига келиб) дедилар: “Эй отажон, не сабабдан Юсуфни бизга ишонмайсан? Ахир биз уни, шак-шубҳасиз, самимий (яхши кўрувчи)миз-ку. Уни эртага биз билан (далага) юборгин, ўйнаб-ёзилиб келсин. Албатта биз уни қўриқлаб-муҳофаза қилгувчидирмиз”.
Яъни, Юсуф алайҳис-саломнинг ҳасад ўтида ўртанган ўгай оғалари ўзаро тил бириктириб, оталари Яъқуб алайҳис-саломни энг суюкли фарзандидан жудо қилиш қарорини олганларидан кейин унинг олдига келиб дедилар: “Эй отажон, ахир сен барчамизнинг отамиз, бизлар сенинг фарзандларинг, Юсуф эса укамизку! Бас, шундай экан, нега сен Юсуфни бизга ишонмайсан? Ахир барчамиз уни чин дилдан яхши кўрамизку! Орамизда ҳеч ким уни ёмон кўрмайдику. Шунинг учун сен ҳам бизга ишониб, эртага дала-даштга қўй боқиш учун чиққанимизда уни бизга қўшиб юборгин, укамиз ҳам биз билан бирга ёзилиб, далалардаги мевалардан еб, бир ўйнаб келсин. Албатта, бизларнинг барчамиз унга қўриқчи бўлиб, авайлаб-асраб, соғ-саломат ҳолида ўзингга қайтариб олиб келиб топширамиз”. Мана шундай ёлғон сўзлари билан улар Юсуфни ҳаддан ортиқ яхши кўргувчи, унинг бир нафаслик хурсандлиги учун ҳамма нарсага тайёр бўлган оталари Яъқуб алайҳис-саломнинг ишончига кириб, у Юсуфни улар билан бирга далага юбор-саммикан деб ўйлаб қолди, аммо кўнглига келган хавотирни уларга ошкор қилди.

13. (Яъқуб) деди: «Уни олиб кетишларингиз мени маҳзун қилур. Мен, сизлар ғафлатда қолиб, уни бўри еб кетишидан қўрқурман».
Дарҳақиқат, Яъқуб алайҳис-салом Юсуфга шу қадар меҳр қўйган эдики, ундан бирон лаҳза бўлсин ажралишга тоқат қила олмас эди. Шунинг учун ўғилларига: “Юсуфни менинг кўз олдимдан олиб кетишларингизнинг ўзи мени хафа қилиши аниқ. Бунинг устига мен сизлар далада кўйларингиз билан ёки ўйин билан овора бўлиб қолиб, уни қўйга келган бўрилар еб кетишидан хавотирдаман”, деди. Аммо у худди мана шу сўзи билан ўзи сезмаган ҳолда уларнинг шум ниятларига баҳона топиб берди-ки, бу ҳақда кейинги оятларда зикр қилинади.
“Тафсири Қуртубий”да ривоят қилинишича, Яъқуб алайҳис-саломнинг мазкур сўзларни айтишига сабаб, ўша кунларда у бир ёмон туш кўрган эди. Тушида у бир тоғнинг чўққисида турган эмиш. Юсуф эса пастда, водий ўртасида экан. Баногоҳ ўнта бўри уни ўраб олиб емоқчи бўлишиб-ди. Шунда у бўрилардан бири кутилмаганда Юсуфни ҳимоя қила бошлабди. Сўнгра ер ёрилибди-ю, Юсуфни ютиб, у уч кун ер остида қолиб кетибди. Тушдаги ўн бўри Юсуфни ўлдирмоқчи бўлган оғалари, уни ҳимоя қилган ёлғиз бўри катта оғаси Яҳузо, Юсуфнинг ер остида қолиши эса унинг қудуқ қаърида уч кун қолиб кетиши эди.
Ибн Аббос розияллоху анхумо ҳам: “Яъқуб алайҳис-салом бўри деган-да Юсуфнинг ҳасадгўй оғаларини назарда тутган”, дейди. (“Тафсири Куртубий”дан).
Арабларда: “Бало оғиздан чиқадиган сўзга боғланган бўлади”, деган мақол бор. Яъни, инсоннинг айтган бир ножўя сўзи унинг бало-мусибатга йўлиқишига сабаб бўлиши мумкин, дейилади.
Айтиб ўтилганидек, Яъқуб алайҳис-салом ҳам мазкур сўзи билан гўё ҳасадгўй оға-иниларга Юсуфга қарши қандай ҳийла ишлатишни ўргатиб қўйгандек бўлди.
Яъқуб алайҳис-салом қалбини эгаллаб олган хавотирни айтар экан, нобакор фарзандлар бу сўзлардан мутлақо таъсир олмадилар, балки -

14. Дедилар: “Қасамки, агар биз бутун бир жамоат бўлган ҳолимизда (ғафлатда қолиб) уни бўри еб кетса, демак, биз, шак-шубҳасиз, зиён кўргувчи - ҳалок бўлгувчидирмиз”.
Яъни, Юсуфнинг оғалари Яъқуб алайҳис-саломнинг сўзларига жавобан гўё шундай дедилар: “Эй отажон, биз оға-инилар бутун оиламиз шаънини ҳимоя қиладиган кучли бир жамоат бўлсаг-у, битта укамизни қўриб ололмасдан бўрига едириб юборадиган бўлсак, у ҳолда далага олиб чиққан қўйларимизни ҳам қўриқлай олмайдиган, қандай иш қилсак ҳам зиён кўрадиган ожиз-нотавон кимсалар эканмиз-да!”
Улар бу сўзлари билан оталарининг “Юсуфни бўри еб кетишидан қўрқаман”, деган хавотирини йўққа чиқаришга ҳаракат қилдилар. Шу билан бирга оғалари ҳали гўдак бола бўлган Юсуфнинг ўзини ҳам уларга ҳамроҳ бўлишга, дала-даштларга чиқиб ўйнаб-томоша қилиб келишга роса қизиқтириб қўйган эдилар. Шунинг учун Юсуф ҳам оғаларига қўшилиб отасидан ижозат сўрай бошладики, ҳар бир ишда суюкли фарзандининг кўнглига қарайдиган Яъкуб алайҳис-саломнинг уларга рухсат беришдан ўзга чораси қолмади.

15. Бас, қачонки улар (Юсуф алайҳис-саломни) олиб кетишиб, қудуқ қаърига ташлашга қасд қилган вақтларида, Биз унга: “Сен албатта (вақти келиб оға-иниларингга) бу қилмишлари ҳақида айтиб берурсан. Улар (ўшанда, сен Юсуф эканингни) сезмайдилар ҳам”, деб ваҳий қилдик.
“Жомиул-баён” тафсирида Суддийдан, “Маолимут-танзил”да Ваҳб ибн Мунаббиҳ ва бошқалардан ривоят қилинишича, Яъқуб алайҳис-салом ўғилларига Юсуфни ҳам ўзлари билан далага олиб чиқишга рухсат бергач, улар Яъқубнинг кўзида Юсуфни эркалатишиб, елкаларига кўтаришиб олиб кетишди. Аммо қачонки очиқ далага чиқишгач, уни ерга ташлаб калтаклай бошладилар. Оғаларидан бири Юсуфни урганида у бошқа оғасига ёлвориб, ҳимоя қилишини сўрар, аммо у ҳам ёрдам бериш ўрнига уни аввалгисидан қаттиқроқ урар эди. Юсуф эса: “Отажон, ўғлингни мана бу чўри болалари нима қилаётганларини билсанг эди”, деб дод-фарёд қилар, аммо ҳеч кимнинг унга раҳми келмас эди. Қачонки Юсуфни уриб ўлдириб қўйишларига оз қолганида уларнинг каттаси бўлган Яҳузо: “Сизлар менга уни ўлдирмасликка сўз бергансизлар”, деб уларни тўхтатди ва ҳаммалари Юсуфни - ўн икки яшар гўдак болани кудуққа ташлаб юбориш учун катта йўлдан анча олис жойдаги оғзи кичик, ичи жуда кенг бўлган бир чуқур қудуқ олдига олиб келишди-да, устидаги кўйлагини ечиб олиб, қўлларини қудуқнинг арқони билан боғлашди. Юсуфнинг: “Кўйлагимни беринглар, совуқ қудуқда яланғоч қолмайин”, деган илтижоларига қарши: “Сенга энди ўша тушингда кўрганинг қуёш, ой ва ўн бир юлдуз ёрдам берсин”, деб масхара қилиб кулишди. Сўнгра унинг: “Мен ҳеч нарса кўрган эмасман”, деганига қулоқ солмасдан қудуққа тушира бошладилар. Юсуф аввал боғланган қўллари билан қудуқ оғзига ёпишиб олди. Аммо оғалари унинг қўлларига уриб ажратиб, арқонга боғлиқ ҳолида қудуқнинг ярмигача туширишди-да, кейин ушлаб турган арқонларини қўйиб юборишди. Улар Юсуф қудуқнинг тубига зарб билан урилиб ҳалок бўлишини истаган эдилар. Унинг бахтига қудуқда бир оз сув бўлиб, у ўша сув устига тушди ва ўша жойдаги бир катта ҳарсанг тошга чиқиб олди-ю, ногоҳон бошига тушган бу балодан ўксиниб йиғлай бошлади.
Шу пайт уни қудуқ устида турган оғалари чақирдилар. Юсуф: “Оғаларимнинг менга раҳмлари келиб қудуқдан тортиб олишмоқчи шекилли”, деб ўйлаб уларга овоз берди. Аммо улар Юсуф қудуқ тубига қаттиқ урилиб ўлдимикан ёки ҳали тирикми, билиш учун чақирган эдилар. Юсуфнинг тирик эканини билишгач, қудуққа катта ҳарсанг тош ташлаб, уни ўлдирмоқчи бўлган эдилар, Яҳузо яна уларнинг йўлларини тўсиб: “Сизлар менга уни ўлдирмасликка сўз бергансизлар”, деди. Кейин ҳам у укаларидан яширинча қудуқ тубида маҳбус бўлиб қолган Юсуфга егулик келтириб турди. Ана ўша таҳликали кунларида қудуқ қаърида дору дунёси қоронғу бўлиб, келажак ҳаётдан бутунлай умиди узилиб ўтирган Юсуф алайҳис-саломга Оллоҳ таоло томонидан илк марта ваҳий нозил бўлиб: “Сен албатта, (вақти келиб, оғаларингга) бу қилмишлари ҳақида хабар берурсан. Улар (ўшанда сен Юсуф эканингни) сезмайдилар ҳам”, дейилди. Бу Илоҳий ваҳий Юсуф алайҳис-саломда келажакка умид уйғотди, унинг Сақловчиси борлигини эслатди.
Ҳақ таоло Ўзининг солиҳ бандасига қирқ йилдан кейин рўй берадиган воқеалар ҳақида хабар берди. Дарҳақиқат, оғалари томонидан хорланган, ҳатто ўлдириб юборилмоқчи бўлган Юсуфга Оллоҳ таоло нажот бериб, орадан йиллар ўтиб у Миср мамлакатининг подшоҳи бўлгач, хузурига ёрдам сўраб келган оғаларига мана бу қилмишлари ҳақида хабар беради, аммо улар бу сўзларни айтаётган подшоҳ ўзларининг укалари Юсуф эканини сезмайдилар ҳам. Бу ҳақда сурайи каримани ўқиб ўрганиш давомида биз ҳам хабардор бўламиз, иншооллоҳ.

16-17. Улар оталари олдига кеча қоронғусида йиғлаган ҳолларида келдиларда: “Эй ота, бизлар Юсуфни нарсаларимиз олдида қолдириб қувлашиб кетган эдик, уни бўри еб кетибди. Энди гарчи сўзимиз рост бўлса ҳам сен бизларга ишонгувчи эмассан”, дедилар.
Муфассирлар айтишларича, Юсуфнинг оғалари қилган қилмишлари туфайли оталарининг юзига қарашдан кўрққанлари туфайли даладан тун қоронғусида қайтдилар. Ривоят қилинадики, улар қайтиб келганларида Яъқуб алайҳис-салом дод-вой, қийчувларини эшитгач, олдиларига чиқиб: “Болаларим, нега йиғламоқдасизлар? Қўйларингизга бирон нарса бўлдими?” деган эди, улар: “Йўқ”, дедилар. У: “Сизларга нима бўлди? Юсуф қани? деганида, улар ўзларини яна йиғлаганга солишиб: “Эй отажон, бизлар бир-биримиз билан ким ўзар ўйнаб қувлашиб узоқларга кетиб қолибмиз. Юсуф кийим ва егуликларимиз олдида пойлоқчилик қилиб қолган эди. Қайтиб келсак, не кўз билан кўрайликки, уни бўрилар еб кетибди. Эй ота, билиб турибмиз, энди сенга бу сўзларни айтишимиз бефойда. Чунки айтган сўзларимиз рост бўлган тақдирда ҳам сен бизга асло ишонмайсан”, дейишиб, ўзларининг бир бегуноҳ гўдакка кўрсатган зулм-зўравонликларини яширмоқчи бўлдилар.

18. Ва (Юсуфнинг) кўйлаги устида ёлғон қон билан (яъни, бир кўйни сўйишиб кўйлакни ўшанинг қонига бўяб) келдилар. (Шунда Яъқуб) айтди: “Йўқ, сенларга ҳавойи-нафсларинг бирон (ёмон) ишни чиройли қилиб кўрсатган. Энди (менинг ишим) чиройли сабр қилмоқдир. Сенлар сўзлаётган бу нарса (яъни, айрилиқ-мусибат) устида мадад сўраладиган Зот Ёлғиз Оллоҳдир”.
Ҳасадгўй оғалар қилган жиноятларининг изини яшириш учун қўйлари ичидаги бир қўзичоқни сўйиб, унинг қони билан Юсуфнинг кўйлагини бўяб оталарининг олдига келганларида Яъқуб алайҳис-салом севикли фарзандининг кўйлагини юзига босиб йиғлаб юборди, сўнгра у кўйлакнинг бирон жойи йиртилмаганини кўриб ҳайратга тушди ва: “Ё Оллоҳ, мен бу кунгача бундай раҳмдил бўрини кўрмаган эдим. Ўғлимни еб юборибти-ю, кўйлагидан бирон жойини йиртмабди-я!” деди. Шундан кейин ўғилларининг айтган сўзлари тўғри эмаслиги унга аниқ аён бўлди ва: “Йўқ! Сенлар менга айтган сўзларинг барчаси ёлғон! Сенларнинг Юсуфга нисбатан ҳасад ва адоватга тўлган нафсларинг жуда ёмон бир ишни сенларга чиройли кўрсатиб, ўғлимни бир бало қилгансанлар! Энди менинг ишим фақат чиройли сабр қилишдир. Сенлар бахтсиз ҳодиса деб сифатлаётган нарса тўғрисида эса мен Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзидан мадад сўрайман. Зора Унинг Ўзи менга ёрдам бериб, мушкулимни осон қилса”, деди.
Ушбу ояти каримада иймоннинг муҳим асосларидан бири бўлмиш «чиройли сабр қилмоқ» ибораси мазкур бўлди. Одамзот шундай яратилганки, бошига келган бало-мусибатдан йиғлаб-сиқтаб бесабрлик қилади. Лекин ҳар қандай одам ҳам аста-секин келган кўргуликка кўникиб, энди сабр қилиш лозимлигини англаб етади. Оллоҳга ва барча яхши-ёмон ишлар Ёлғиз Унинг Амри билан бўлишига сидқидилдан иймон келтирган кишилар эса мусибат тушган биринчи лаҳзаданоқ дод-войсиз «чиройли сабр» қила олар эканлар. Бу хусусда ўзининг Еру кўкка ишонмайдиган фарзанди-дилбандидан ажралиб қолгани ҳақидаги хабарни эшитган заҳоти «чиройли сабр» қилишга рози бўлган Яъкуб алайҳис-салом то Қиёмат иймон-эътиқод эгалари учун ибратдир. Сабр нима эканлиги ҳақида Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳис-салом шундай марҳамат қилганлар: «Балонинг биринчи зарбаси пайтидаги сабр чин сабрдир».

19. (Юсуф алайҳис-салом қудуққа ташланганининг учинчи куни) бир карвон келиб, ўзларининг сув изловчиларини (сув келтиргани) юборганларида, у челакни (қудуққа) ташлаган эди, (сувнинг ўрнига челакка осилиб Юсуф чиқди. Шунда у): «Суюнчи беринглар, бу бола-ку!», деб юборди. Сўнг уни сотиладиган нарсалари қатори яшириб қўйдилар. Оллоҳ уларнинг қилаётган амалларини Билиб тургувчидир.
Албатта Оллоҳтаоло барча нарсани Билгувчидир, албатта йўловчилар карвонининг адашиб, катта йўлдан анча олис жойдаги ташландиқ бир қудуқ олдига келиб қолишлари ва улардан бири қудуққа челак ташлаб сув олмоқчи бўлгани асло тасодифий ҳол бўлмай, балки буларнинг барчаси Оллоҳ таоло томонидан бандаси Юсуфни кудуқ қаърида ҳалок бўлиб кетишдан халос этиш учун қилинган бир Буюк Тадбир, Илоҳий Лутфу Марҳамат эди.
Ҳақ таоло ушбу оятларда мазкур бўлган воқеаларни баён қилиш билан Макка мушриклари томонидан тинимсиз озор-азийятлар кўраётган севикли бандаси ва сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламга тасаллий беради ва гўё: “Мен қавмингиз Сизга бераётган озор-азийятларининг барчасини кўриб-билиб турибман ва бу меҳнат-машаққатлардан Сизни халос қилишга Қодирман. Фақат бунинг учун Сиз худди биродарингиз Юсуф ўз оғаларининг адоват ва макр-ҳийлаларига сабр қилгани каби сабр қилинг. Шунда Мен худди Юсуфга нажот бериб уни оғалари устидан ғолиб қилганим каби Сизни ҳам мушрик-кофирлар устидан ғолиб қилурман”, деб сабр-тоқатли бўлишга чақиради.
Ўшанда Мадян шаҳридан Мисрни кўзлаб келаётган карвон манзилларига яқин қолганида йўлларини йўқотиб, одамлар ўтмайдиган хароб бир жойдаги қаърида Юсуф алайҳис-салом ётган ташландиқ бир қудуқ яқинига келиб тўхтадилар ва карвоннинг сув изловчиси бўлган Молик ибн Даър исмли бир кимсани сув топиб келиш учун юбордилар. У сув излаб юраркан, мазкур қудуқни кўриб қолиб қўлидаги челакни унга ташлаган эди, уч кундан буён қудуқ қаърида қийналиб, Оллоҳ таолога дуо-илтижо қилиб ётган Юсуф юқоридан туширилган арқонни кўриб унга осилиб олди ва арқонни тортган сув изловчи қудуқдан сув ўрнига тенгсиз чиройли бир ўғлон чиққанидан ҳайратга тушиб: “Суюнчи беринглар! Мен бола топиб олдим”, деб шерикларига қичқирди. Сўнгра уни бировлар эга чиқиб тортиб олишмасин, деб сотиладиган нарсалари орасига яшириб қўйдилар.
Дарҳақиқат, Юсуф алайҳис-саломга Оллоҳ таоло беқиёс ҳусн ато этган бўлиб, у Одам болаларининг энг гўзали эди.
“Саҳиҳи Муслим”да ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Юсуф алайҳис-саломни таърифлаб: “Мен меърож кечасида самода Юсуфни кўрдим. Унга бутун оламдаги хусннинг ярми берилибди”, дедилар.
Каъбул-ахбор айтади: “Юсуф алайҳис-салом гўзал юзли, сочлари жингалак, кўзлари катта, адл қоматли, оқ рангли, қўл-билаклари йўғон, бели ингичка бўлиб, табассум қилса тишларидан нур чақнар, сўзлаганида тишлари орасидан қуёш шуъла сочар эди. Унинг васфини баён қилишга ҳеч кимнинг кучи етмас, унинг хусни гўё қоронғу тундаги кундузга ўхшар эди”. (“Тафсири Куртубий”дан).

20. (Кейин, карвон Мисрга етиб келгач), уни арзон нархда - бир неча тангага сотиб юбордилар. (Чунки) улар (Юсуфга) қизиқмаган эдилар.
Яъни, Юсуф алайҳис-саломни кудуқдан тортиб олган Молик ибн Даър ва ҳамроҳлари уни жуда паст нархда, атига бир неча тангага - Абдуллоҳ ибн Масъуд ва Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумдан ривоят қилинишича, йигирма тангага - сотиб юбордилар. Чунки улар Юсуф алайҳис-саломнинг ким эканини, қандай буюк сулоланинг фарзанди эканини билмаган ва қизиқмаган эдилар. Улар учун Юсуф фақат топиб олинган бир бола эди, холос.
Карвоннинг Юсуфни шоша-пиша арзимаган пулга сотиб юборишининг яна бир сабаби, унинг эгаси чиқиб қолишидан қўрққан эдилар.
Айрим уламолар ояти каримадаги “бахс” сўзини арзон деган маънода эмас, балки ҳаром деган маънода эканини айтадилар. Яъни, Юсуф сотиладиган кул эмас эди, балки энгулуғ инсонлар - пайғамбарлар авлодидан бўлган ҳур - озод инсон эди. Ҳур кишини қул қилиб сотиш эса ҳаромдир. Бас, уларнинг Юсуфни қул қатори сотиб топган пуллари ҳам ҳаром пул ҳисобланади, дейдилар.
Муфассирлар орасида Юсуфни сотиб юборган кимсалар кимлар экани хусусида ҳам ихтилофлар бор. Айримлари уни топиб олган йўловчилар сотиб юборишган десалар, баъзи бир муфассирлар: “Юсуфни ўзининг оғалари: “Бу бизнинг қочиб кетган кулимиз деб карвондан тортиб олиб, сўнгра арзимас пулга - йигирма тангага сотиб, ўн оға-ини икки тангадан бўлишиб олганлар ва ундан бераҳмларча юз ўгириб кетганлар”, деб тафсир қиладилар.
Охир-оқибат Юсуф алайҳис-саломни Қитфийр исмли бир киши сотиб олади. Қитфийр подшоҳнинг иш бошиси бўлиб, бутун Миср мамлакатининг хазинаси унга ишониб топширилган эди. Уни Азизи Миср деб атардилар. Ўша замонда Мисрнинг подшоҳи Райён ибн Валид эди.

21. Уни Мисрдан сотиб олган (Миср мамлакатининг хазинабони - Қитфийр исмли) киши хотини (Зулайхо)га: “(Бу боланинг) турар жойини яхши қилгин. Шояд унинг бизга фойдаси тегар ёки ўзимизга бола қилиб олармиз», деди. Мана шундай қилиб Биз Юсуфни - унга сўзларнинг (тушларнинг) таъбирини таълим бериш учун,- ўша ерга (Қитфирнинг хонадонига) жойлаштириб қўйдик. Оллоҳ Ўз ишида Ғо-либдир (яъни, Уни Ўзи хоҳлаган ишни қилишдан ҳеч ким манъ қила олмайди) лекин одамларнинг кўплари (буни) билмайдилар.
Барча тафсир китобларида ушбу ояти карима тафсирида Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоху анхунинг мана бу сўзлари келтирилади: “Инсон-ларнинг энг фаросатлиси учта. Улардан бири Азизи Миср бўлиб, у хотинига Юсуф ҳақида: “(Бу боланинг) турар жойини яхши қилгин. Шояд унинг бизга фойдаси тегар ёки ўзимизга бола қилиб олармиз”, деди. Яна бири, Шуайб алайҳис-саломнинг қизи бўлиб, у отасига Мусо алайҳис-салом ҳақида: “Эй ота, уни (чорва ҳайвонларини боқиш учун ишга) ёллагин. Зеро сен ёллаган энг яхши киши кучли, ишончли кишидир”, деди. (Қасас сураси, 26-оят). Учинчиси, Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу-дир. У ўта фаросатли киши бўлгани учун ҳам Умар розияллоҳу анҳуни ўзига халифа қилиб тайинлади”.
Ҳақиқатан, Миср мамлакатининг хазинабони, халқ орасида Азизи Миср лақаби билан машҳур бўлган Қитфийр кул бозоридан Юсуф алайҳис-саломни сотиб олар экан, ўзининг ўткир фаросат-заковати билан Юсуф мутлақо қуллар табақасидан эмаслигини, балки улуғ бир сулола вакили эканини сезди ва хотини Зулайхога - (айрим ривоятларда у аёлнинг исми Роийл экани айтилади. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо эса: “У аёлнинг исми Роийл, лақаби Зулайхо бўлган”, дейди,) -: “(Бу боланинг) турар жойини яхши қилгин”, деб, Юсуфга уйининг тўридан жой беради, ўзи бефарзанд бўлгани сабабли Юсуфга ўз боласидай муомала қила бошлайди.
Шундай қилиб, куни кеча оғаларининг ҳасад-адоватлари сабабли кудуқ қаърида, ҳалокат ёқасида турган Юсуф алайҳис-салом Ҳақ таолонинг Иродаси билан Мисрдаги энг муҳтарам бир хонадонга севикли фарзанддек бўлиб қолади. Жаноби Ҳақ қалбига солган меҳр-муҳаббат туфайли Қитфийр Юсуфни худди ўз отаси Яъкуб алайҳис-салом янглиғ эъзозлаб-авайлаб тарбиялай бошлайди. У бефарзанд киши бўлгани учун Юсуфнинг фавкулодда гўзал сурати, покиза сийрати ва ўткир ақл-заковатини кўргач, уни кулликдан озод этиб, ўзига ўғил қилиб олмоқчи бўлади.
Шундай қилиб, Юсуф алайҳис-салом ҳақидаги гўзал ва ибратли қиссанинг Ижодкори бўлмиш Оллоҳ субҳонаху ва таоло унинг учун ер остида - қудуқда тортган азоб-уқубатларидан кейин ер устида - Миср мам-лакатида, бой-бадавлат бир хонадонда суюкли аъзо бўлиш мартабасини тақдир қилди.
Жаноби Ҳақ: “Биз Юсуфни - унга сўзларнинг (тушларнинг) таъби-рини таълим бериш учун, - ўша ерга (Қитфийрнинг хонадонига) жойлаштириб қўйдик”, дейди.
Суранинг 6-оятида Ҳақ таоло Ўз пайғамбари Яъкуб алайҳис-салом орқали Юсуфга: “Парвардигоринг сени (пайғамбарлик учун) танлар ва сенга (барча) сўзларнинг (яъни, тушларнинг) таъбирини билдирур”, деб ваъда берган эди. Энди ушбу оятда Юсуф сўзларни тўғри таъбир қилишни ўрганиши, барча илмларда камолот касб этиши учун уни Азизи Миср Қитфийрнинг хонадонига жойлаштириб қўйгани ҳақида хабар беради.
Ояти карима сўнггида таъкидланишича, албатта, Ер-у осмонлардаги барча ишлар Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Қўлидадир, У Ўз ишида Ғолибдир, Унга ҳеч ким ҳеч бир ишда қарши тура олмас, бор қиладиган ҳам, йўқ қиладиган ҳам, хор қиладиган ҳам, азиз қиладиган ҳам Унинг Ўзидир. Жумладан, куни кеча қудуқ қаърида хор-зор бўлган Юсуф алайҳис-саломни бугун азиз-мукаррам бўлишини тақдир қилган ҳам Ҳақ таолонинг Ўзидир, эртага унинг бошига не кунлар тушиши ҳам Ёлғиз Оллоҳга аёндир, лекин бу ҳақиқатни кўп одамлар билмайдилар.

22. Қачонки (Юсуф алайҳис-салом) вояга етгач, унга ҳикмат ва билим ато этдик. Биз чиройли амал қилгувчи зотларни мана шундай мукофотлаймиз.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Юсуф алайҳис-салом балоларга сабр қилгани, фақат чиройли амаллар қилиб, гуноҳ ишлардан узоқ бўлгани учун мукофот қилиб унга вояга етганида, яъни, ҳам ақлан, ҳам жисман кучга тўлган вақтида ҳикмат-донишмандлик ва барча сўзларни англайдиган теран билим ато этгани ҳақида хабар беради ҳамда чиройли амал қилувчи мўминларни мана шундай мукофотлашини айтади.
Имом Бағавий: “Ояти каримадаги ҳикматдан мурод пайғамбарлик, билимдан мурод диний илмлардир”, деб тафсир қилади. (“Маолимут-танзил” тафсири).
“Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобида эса: “Бу ўриндаги ҳикмат - одамлар ўртасида ҳукм чиқариш, билим эса, сўралган нарса ҳа-қида тўғри жавоб беришдир. Шунинг учун ҳам Азизи Миср унинг олдига одамлар турли масъалаларда ҳукм чиқариб беришини сўраб келганлари-да уларнинг саволларига жавоб беришни Юсуфга буюрар эди. Чунки у Юсуфнинг ўткир ақл ва фаросат билан уларга тўғри маслаҳат беришини, яъни, унга Оллоҳ таоло томонидан ҳикмат ва билим ато этилганини би-лар эди”, дейилади.
Шунингдек, уламолар ўртасида Юсуф алайҳис-саломнинг неча ёшда вояга етгани ҳақида ҳам ихтилофлар бор.
Мужоҳид: “Йигит ёшининг чўққиси, куч-қувватга тўлган пайти ўттиз уч ёш”, деса, Суддий: “Ўттиз ёш”, дейди. Заҳҳок эса: “Йигирма ёш”, деган. Молик ибн Анасдан сўралганида, у: “Йигитлик аломатлари зоҳир бўлиб, балоғатга етган инсон вояга етган ҳисобланади”, деб жавоб берган.
Имом Табарий уламолар айтган турли сўзларга жавобан: “На Қуръони Каримда ва на Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадисларида вояга етиш ёши неча ёш экани айтилмагани сабабли биз бу ҳақда ихтилоф қилиш ўрнига ояти карима лафзи билан кифояланиб, Юсуф алайҳис-салом вояга етганида унга Оллоҳ таоло томонидан ҳикмат ва билим берилган деб билишимиз, унинг неча ёш экани ҳақида талашиб-тортишмаслигимиз тўғри бўлади”, дейди.

23. У (яъни, Юсуф алайҳис-салом) уйида бўлган аёл (яъни, Зулайхо) уни йўлдан урмоқчи бўлиб, эшикларни маҳкам беркитди ва: “келақолгин”, деган эди, (Юсуф алайҳис-салом) айтди: “Оллоҳ сақласин. Ахир у (яъни, эринг) менинг хожам-ку! У менга (ўз уйидан) чиройли жой берди-ку! Албатта золим кимсалар (яъни, зинокорлар) асло нажот топмаслар”.
Ушбу ояти каримадан бошлаб Юсуф алайҳис-салом яшаётган хонадонда бўлиб ўтган, Юсуфнинг сурати қанчалар гўзал бўлса, сийрати ҳам шу қадар гўзал - пок инсон бўлганига далолат қиладиган бир ибратли воқеа ҳақида ҳикоя қилинади.
Ҳақтаоло Юсуф алайҳис-саломни қудуқ қаъридан Азизи Миср қасрига кўчириб, унинг учун чиройли жой ва тўкин-сочин ҳаёт ато этганини зикр қилгач, энди Юсуф дуч келган яна бир синов ҳақида - хонадон соҳи-бининг аёли гўзалликда тенгсиз қилиб яратилган бу йигитнинг ҳусну малоҳатига ишқи тушиб унга ошиқи беқарор бўлиб қолгани ва нима қилиб бўлса ҳам Юсуфни йўлдан уриб ўзиники қилиб олмоқчи бўлгани, Юсуф алайҳис-салом эса, ўзининг иймон ва иффати билан аёлнинг бу фитнасидан пок ҳолда чиқиб кетгани - бузуқлик қилишдан кўра зиндон азобини афзал билгани ҳақида ҳикоя қилади.
Бу кулфат - Юсуф алайҳис-салом ҳаётидаги қудуқ қаърида чеккан азоб-укубатлари ва қудукдан чиқарилганидан кейин бир муддат тортган қуллик хорликларидан кейинги учинчи кулфат эди. Юсуф Ҳақ таолонинг инояти билан қулликдан озод бўлиб, Азизи Миср Қитфийрнинг қасрида яшар экан, унинг хотини Зулайхо пайт пойлаб бир куни Юсуфни ўзининг муҳташам ва музайян хосхонасига чақириб, хонанинг барча эшикларини - аллома Қуртубий айтишича, хонага етти эшиқцан кирилар эди - маҳкам беркитади ва хона тўридаги ўзи сиғинадиган бутнинг устига ҳам бир ёпинчиқ ташлаб қўйгач, либосларини ечиб, фақат бутун баданини кўз-кўз қилиб турадиган бир ҳарир ичкийимда Юсуфни ўз ётоғига чорлаб “келақолгин”, дейди. Ўйлайдики, фаҳш-бузуқлик учун ҳеч қандай тўсиқ бўлмаган бундай қулай шароитда ёш ва гўзал аёл ноз-истиғно билан ўзига чорлаб турганида Юсуфдек покдоман йигит ҳам ўзини тута олмай албатта унинг қучоғига отилади.
Аммо аёл кутган иш бўлмайди. Яратганнинг сурати нақадар гўзал бўлса қалби ҳам шунчалик пок ва гўзал бўлган бандаси Юсуф алайҳис-салом шу онда бузуқлик ботқоғига ботишдан паноҳ беришини сўраб Оллоҳ таолога илтижо қилади ва у аёлга қараб: “Мен қандоқ қилиб ўзимга уйининг тўридан жой берган, мени оталарча меҳрибонлик билан парвариш қилиб таълим-тарбия бераётган хожамга - сенинг эрингга хиёнат қиламан?! Ахир бу зулмку, яхшиликка ёмонлик қилишку?! Зулм қилгувчилар ҳеч қачон нажот топмасликлари аниқ маълумку?!” дейди.
Ҳасани Басрий раҳимахуллоҳ айтади: “Юсуф алайҳис-салом, Зулайхо ҳарамнинг эшикларини қулфлар экан, хона тўридаги бир нарсанинг устига парда ташлаб қўйганини кўриб қолиб: “Нима қиляпсан”, деган эди, Зулайхо: “Ўзим сиғинадиган бутнинг юзини кўриб қолмаслиги учун тўсиб қўйдим”, деди. Шунда Юсуф: “Сен жонсиз, ақлсиз ва ҳеч нарсани кўрмайдиган бутдан ҳаё қилаётган экансан, у ҳолда мен барча нарсани кўриб, зоҳир-у ботинимни билиб турадиган Зотдан ҳаё қилишим лойиқроқ эмасми?” деди. (“Баҳрул-муҳаббат” тафсиридан).

24. Ҳақиқатан, (Зулайхо) уни (яъни, Юсуфнинг висолига етишни) хоҳлади. Агар Парвардигорининг очиқ ҳужжат-аломатини кўрмаганида, (Юсуф) ҳам уни (Зулайхони) хоҳлаган бўлар эди. Биз ундан (Юсуф алайҳис-саломдан) ёмонлик ва бузуқликни четлатиш учун мана шундай қилдик (яъни, уни Ўз ҳифзу ҳимоятимизда асрадик). Зеро, у халос қилинган бандаларимиздандир.
Яъни, Зулайхо, бир томондан Юсуфнинг ишқида куйиб-ёнаётгани сабабли, иккинчидан, Юсуф шундай гўзал аёл ўзига чорлаганида рад этганига чидолмагани учун қандай қилиб бўлса ҳам ҳозир мана шу хилват ҳарамда уни йўлдан уришни ва ўзиники қилиб олишни ҳақиқатан ҳам жуда-жуда хоҳлади. Юсуф ҳам, хонадаги вазийят шу қадар йўлдан оздиргувчи, уни тўшагига чорлаётган аёл беқиёс гўзал ва унинг висолига шу қадар ташна эканлигини кўриб тургани учун, агар зинокорлик энг жирканч гуноҳ экани тўғрисидаги Парвардигорининг ҳужжат-хукмини кўрмаганида-билмаганида, албатта уни хоҳлаган ва унга интилган бўлар эди. Лекин Оллоҳ таолонинг Иноят ва Марҳамати билан Юсуф алайҳис-салом бир лаҳза ҳам бундай бузуқ хаёлга бормади. Оят давомида Ҳақ таоло гўё шундай дейди: Биз Юсуфдан хожанинг ҳаққига хиёнат қилиш каби ёмонликни ва бузуқлик-зинокорликни дафъ қилиш учун мана шундай таҳликали фаҳш ботқоғига ботиш хатари аниқ бўлган бир ўринда уни собитқадам қилдик, пок ҳолда сақладик. Чунки у Бизнинг гуноҳ ва ҳалокатлардан халос қилинган, пайғамбарлик учун танланган бандаларимиздандир.
Оят сўнггида зикр қилинган “мухлас” калимасининг “мухлис” калимасидан фарқи шуки, мухлис дейилганида Оллоҳ таолога чин ихлос билан холисанлиллоҳ ибодат қилувчи банда тушунилади, мухлас эса, айтиб ўтилганидек, Оллоҳ таоло тарафидан гуноҳ ва тойилишлардан халос қилинган, бошқача айтганда, дунё ва Охиратда Оллоҳ таолонинг ҳифзи паноҳида бўлган бандадир. Ҳақ таоло Ўзининг пайғамбарларини ана шундай мухлас - шайтон васвасаларига алданишдан халос қилинган бандалардан эканликларини айтиб шарафлайди.
Юсуф алайҳис-салом ҳам Оллоҳ таолонинг ана шундай халос қилинган бандаларидан бўлгани учун Зулайхо фитнасига алданмасдан ана ўша ўта хатарли бўлган вазийятда ўз иффатини пок сақлади.
Абу Мансур Мотурийдий раҳимаҳуллоҳ айтади: “Агар ўшанда Юсуфнинг хоҳиши ҳам Зулайхонинг хоҳиши билан бир хил бўлганида, Оллоҳ таоло Юсуфни Ўзининг халос қилинган бандаларидан эканини айтиб мадҳ қилмаган бўлар эди. Агар ўшанда Юсуф томонидан Зулайхога озгина бўлса ҳам мойиллик, интилиш бўлганида, албатта Одам, Нуҳ, Юнус, Довуд алайҳимус-салом ўзларининг йўл қўйган хатоларига тавба қилганлари зикр қилинганидек, Юсуфнинг ҳам ўз хатосига тавба қилгани зикр қилинган бўлар эди. Бас, аниқ маълум бўладики, Юсуф ўша воқеада Оллоҳ таолонинг инояти билан бир лаҳза ҳам иккиланмасдан покдоман ҳолида қолди. (“Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобидан).

25. Иккиси ҳам эшик томонга чопдилар ва (Зулайхо Юсуфга етиб олиб) унинг кўйлагини орқа томонидан йиртиб юборди. Эшик олдида эса (Зулайхонинг) хожаси - эрига йўлиқиб қолдилар. (Шунда Зулайхо эрига қараб): «Сенинг оилангга ёмонлик қилмоқчи бўлган кимсанинг жазоси ё зиндон ёки аламли азобдир», деди.
Яъни, Юсуф алайҳис-салом Зулайхонинг ўз мақсадига етиш учун ҳеч нарсадан қайтмаслигини англагач, унинг чангалидан фақат мана шу хонадан дарҳол чиқиб кетиш билангина қутулиш мумкинлигини билиб, эшик томон югурди, у аёл ҳам Юсуфни тўхтатиб қолиш учун ортидан чопди ва унга эшик олдида етиб олиб, кўйлагидан тортган эди, кўйлак йиртилиб кетди. Юсуф бунга эътибор ҳам бермай эшикни очиб ташқарига интилди, ортидан аёл ҳам эргашди ва... эшик олдида ичкарига кирмоқчи бўлиб келаётган Зулайхонинг эри Қитфийрга дуч келдилар. Эри бу ҳолатнинг устидан чиқиб қолгани учун даҳшатга тушган Зулайхо қўрқоқ олдин мушт кўтарар қабилида айбни Юсуфга юкламоқчи бўлиб: “Сенинг оилангга ёмонлик қилишни истаган, хотинингни зўрламоқчи бўлган кимсанинг жазоси фақат қамоқ ёки қаттиқ калтакланишдан бўлак нима бўлиши мумкин?”, деб бир покдоман йигит шаънига туҳмат тошини отди. (“Маолимут-танзил” тафсиридан).
“Танвирул-азҳон мин тафсири Руҳил-баён” китобида айтилишича, Зулайхо эрига: “Мен тўшагимда ухлаб ётган эдим, тўсатдан мана бу иброний ғулом кириб келиб, кийимларимни ечиб мени зўрламоқчи бўлди”, деган эди, Қитфийр Юсуфга юзланиб: “Эй ғулом, мен сенга яхшилик қилсам, сен менга хиёнат қиласанми? Яхшиликнинг жазосими бу?!” деди.
Шунда -

26-27. (Юсуф алайҳис-салом) айтди: «Унинг ўзи мени йўлдан урмоқчи бўлди». (Шу пайт Зулайхонинг) уруғларидан бир шоҳид гувоҳлик бериб (деди): «Агар унинг кўйлаги олд томонидан йиртилган бўлса, у ҳолда (Зулайхонинг) сўзи ростдир ва (Юсуф) ёлғончилардандир. Агар кўйлаги орқа томонидан йиртилган бўлса, у ҳолда (Зулайхо)нинг гапи ёлғондир ва (Юсуф) ростгўйлардан бўлур.
Юсуф алайҳис-салом Зулайхо шаънига тегадиган бу сўзни айтмоқчи эмас эди, аммо аёлнинг ўзи Юсуфга туҳмат қилиш билан уни бор ҳақиқатни айтишга мажбур қилди.
Ривоят қилишларича, мазкур гувоҳлик берувчи Зулайхонинг амаки-ваччаси бўлиб, бешикдаги чақалоқ эди. Не тонгки, Оллоҳ таоло Ўзининг маъсум пайғамбари Юсуф алайҳис-саломни маъсум бир гўдак тили билан оқлайди.
Одамзот тарихида бундай ҳодиса - Оллоҳ таолонинг Қудрати билан бешикдаги чақалоқнинг тилга кириб гувоҳлик бериши бир неча бор такрорлангани ҳақида хабарлар бор.
Имом Аҳмад ва бошқалар ривоят қилган бир ҳадиси шарифда Расулул-лоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам шундай марҳамат қиладилар: “Тўрт бола чақалоқ ҳолида бешиқца сўзлаган. Улардан бири, Фиръавн қизи ходимасининг чақалоғи, иккинчиси, Юсуфни оқлаб гувоҳлик берган чақалоқ, учинчиси, Журайжни ёқлаган чақалоқ, тўртинчиси, Ийсо ибн Марямдир”.
Ийсо алайҳис-саломнинг бешикда ётган ҳолида сўзлагани ҳақида Марям сурасида хабар берилади.
Роҳиб Журайж қиссаси эса имом Бухорий ва Муслим ривоят қилишларича, бундай бўлган: ...Журайж зуҳд йўлини танлаган, кеча-ю кундуз бир ибодатхонадан чиқмай, кунларини Оллоҳ таолога ибодат билан ўтказадиган тақводор йигит эди. Бани Исроил қавмидан бўлган бир фоҳиша аёл ўзича: “Албатта мана шу йигитни йўлдан уриб ўзимники қилиб оламан”, деб қасам ичади ва унинг атрофида гирдикапалак бўлиб, ноз-карашмалар билан ўзини унга кўз-кўз қила бошлайди. Аммо Журайж унга қараб ҳам қўймагач, иззат-нафси топталган енгилтак аёл энди бошқа бир жирканч ҳийлани ўйлаб топади: Журайжнинг ибодатхонаси атрофида қўй боқиб юрадиган бир чўпон билан хуфёна алоқа боғлаб, орадан ойлар ўтгач, ундан бир ўғил орттиради ва одамларга: “Бу Журайжнинг боласи, биз у билан ошиқ-маъшуқмиз”, деб гап тарқатади. Фоҳишанинг бу қуруқ туҳматига сўраб-суриштирмасдан лаққа тушган оломон ўзлари зоҳид, тақводор инсон деб ихлос қилганлари Журайжни чиндан ҳам бузуқлик қилган деб ўйлаб жунбушга келадилар ва уни ур-тўқмоқ қилишиб ибодатхонасини бузиб юборадилар. Журайжуларга бирон сўз айтмай, Оллоҳтаолога илтижо қилиб намоз ўқийди ва тўғри ҳалиги чақалоқнинг олдига бориб қўлини унинг бошига қўйганича: “Сени яратган Зотнинг ҳаққи-хурмати менга хабар бергин, сенинг отанг ким?”, деб сўрайди. Шунда мўъжиза юз беради - бешиқца ётган чақалоқ Оллоҳ таолонинг Изни-Иродаси билан тилга кириб: “Менинг отам Фалончи чўпон”, деб жавоб беради. Бу ҳолга гувоҳ бўлиб турган халқ уч кунлик маъсум чақалоқнинг берган гувоҳлигидан лол қоладилар ва ўзларининг шошқалоқлик билан ҳукм чиқарганларидан минг пушаймон бўлишиб, Журайждан кечирим сўрайдилар ҳамда унинг ибодатхонасини қайтадан бино қилиб берадилар. (“Танвирул-азҳон” тафсиридан).
Юсуф алайҳис-салом қиссасида ҳам айни ҳол такрорланди - бешиқдаги чақалоқ тилга кириб гувоҳликка ўтди.
Бу жажжи гувоҳ Юсуфнинг эмас Зулайхонинг уруғларидан бўлиши ҳам Ҳақ таолонинг Ҳикматидандир.

28. Энди қачонки у (Юсуфнинг) кўйлаги орқа томонидан йиртилганини кўргач: “(Эй аёллар-а), албатта бу (иш) сизларнинг макр-ҳийлаларингиздандир. Дарҳақиқат, сизларнинг макрларингиз жуда зўрдир”, деди.
Яъни, қачонки Зулайхонинг эри Қитфийр Юсуфнинг сўзи рост эканини билгач ва ҳақиқитан ҳам Зулайхо Юсуфнинг ортидан қувиб бориб кўйлагини ортидан тортиб йиртиб юборгани унга аниқ равшан бўлгач, ушбу ҳақиқатни тан олишдан бошқа чораси қолмади ва Зулайхога қараб: “Бу иш, яъни, ўз хиёнатларингизни яшириб, эркакларни бадном қилиш албатта сиз аёлларнинг макр-ҳийлаларингиздан биридир. Дарҳақиқат, сизларнинг макрларингиз жуда зўрдир”, деди. Гарчи бу сўзлар Қитфийр томонидан айтилган бўлса-да, Қуръонда зикр қилиниши билан айрим аёллар табиатан эркакларни алдашга мойил бўлишларига бир Илоҳий ишорадир. Худди биринчи аёл бўлмиш онамиз Ҳавво ҳазрати Одамнинг эгри қовурғасидан яралгани янглиғ, барча аёллар агар ўз ҳолларига ташлаб қўйилса ва эрлари томонидан тергалиб - тўғриланиб турмасалар жуда осонлик билан эгрилик - хиёнат ва макр-ҳийла йўлига ўтиб кетишлари хавфи йўқ эмасдир.
Халқ орасида: “Бир аёлнинг макри қирқ эшакка юк бўлади”, деган маталлар бежиз айтилмаса керак.
Ҳатто бир солиҳ киши: “Мен шайтоннинг васвасасидан кўра аёлларнинг макридан кўпроқ қўрқаман. Чунки Оллоҳ таоло шайтон ҳақида: “Шубҳасиз, шайтоннинг макри заифдир”, (Нисо сураси, 76-оят), дегани ҳолда, аёллар ҳақида: “Дарҳақиқат, сизларнинг макрларингиз жуда зўрдир”, дейди”, деб айтгани тафсир китобларида ривоят қилинади.
Чунки шайтони лаийн (одамлардан уялганидан бўлса керак), уларнинг кўзларига кўринмасдан, ўғринча макр-васваса қилса, айрим аёллар юқоридаги мисолда кўриниб турганидек, эрларининг кўзига тик қараб туриб: “Мендек покдоман аёлни мана бу нобакор йўлдан урмоқчи бўлди”, деб алдаб қўйишлари мумкиндир.
Умуман, инсонлардан чиққан шайтонлар ҳам бўлиши ва улар жин-шайтонлардан хатарлироқ экани ҳақида ҳадиси шарифда ҳам огоҳлантирилгандир: Насоий, Аҳмад, Табарий ва бошқа муҳаддислар ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Эй Абу Зарр, инсон ва жинлардан бўлган шайтонларнинг ёмонлигидан сақлашини сўраб Оллоҳдан паноҳ тиладингми?” дедилар. Абу Зарр розияллоҳу анҳу: “Ё Расулуллоҳ, инсонлардан бўлган шайтонлар ҳам борми?”, деган эди, у зот: “Ҳа, улар жиндан бўлган шайтонлардан ёмонроқдир”, дедилар.
Молик ибн Дийнор айтади: “Албатта инсондан бўлган шайтон жиндан бўлган шайтондан ёмонроқдир. Чунки мен қачон Оллоҳ таолодан паноҳ сўрасам жиндан бўлган шайтон кетади ва унинг ўрнига инсондан бўлган шайтон келади-да, мени очиқдан-очиқ гуноҳга тортиб кетади”.
Эркакларни йўлдан оздирадиган шайтонлардан бир тоифаси ёмон аёллардир.
Умар Ибн Ҳаттоб розияллоҳу анҳу бир нопок аёлнинг:

“Аёллар эркак учун яралган райҳон,
Эрлар бўлса, райҳонга етолмай ҳайрон”,

деб шеър ўқиётганини эшитиб қолиб, дарҳол:

“Аёллар эркак учун яралган шайтон,
Улардан паноҳ берсин Илоҳим - Раҳмон,

деб жавоб қилган экан.

29. “Юсуф, сен бу (ишни) унутгин, сен эса (эй Зулайхо), қилган гуноҳингга истиғфор айт - тавба қил. Чунки сен адашганлардан бўлдинг”.
Юқоридаги оятларда зикр қилинган воқеада Ҳақ таоло Ўзининг солиҳ бандаси Юсуф алайҳис-саломни икки балодан - аёл макрига алданиб нопок йўлга киришдан ва қуруқ туҳмат остида қолишдан қутқарди.
Юсуфнинг бегуноҳ эканлигини, Зулайхонинг ўзи уни йўлдан урмоқчи бўлганини билган Азизи Миср - Миср мамлакатининг хазинабони бўлган Қитфийр эса бир покиза йигитни бузмоқчи бўлган, бу нияти амалга ошмаганидан кейин уни ёмонотлиқ қилиб жазога торттирмоқчи бўлган хотинини қилмишига яраша жазолаш ўрнига барча ишни дарҳол босди-босди қилмоқчи бўлади. Яъни, ушбу ояти каримада барча динсиз жамиятлардаги ҳоким табақанинг қанчалик нопок, усти ялтироқ, мағзу-моҳияти эса чирик бўлиши икки оғиз сўзда Илоҳий қалам билан чизиб берилган: «Юсуф, сен бу ишни унутгин». Эр оиласидаги бевафолик, нопоклиқцан хабардор бўлгач, уни фақат бир нарса ташвишга солиб: «Одамлар билма-син, сен буни унут, ҳеч кимга айта кўрма», деди. Маънавият инқирозини бундан яққолроқ ифодалаб бўлмас.
“...сен эса (эй Зулайхо), қилган гуноҳингга истигфор айт - тавба қил. Чунки сен адашганлардан бўлдинг”.
Яъни, “Сен эса, эй Зулайхо, эрингга хиёнат қилганинг, бир бегуноҳ йигитни йўлдан урмоқчи бўлганинг, у сен истаган ишни қилмагач, унга туҳмат қилиб қаматиб юбормоқчи бўлганингучун - қилган бу хатоларинг учун эрингдан кечирим сўрасанг, бас, ҳамма нарса ўз ўрнига тушади, турмушимиз аввалгидек давом этади, фақат бошқа бировлар бу воқеадан хабардор бўлиб қолмасинлар”.
Лекин одамлар бу можародан хабардор бўлдилар ва -

30. Шаҳардаги аёллар: «Ҳокимнинг хотини ўз хизматкорини йўлдан урмоқчи бўляпти экан. Роса юрагидан урибди-да! Албатта бизлар уни очиқ залолатда деб биламиз», дедилар.
Бу сўзларни Миср амир-у умароларининг хотинлари айтдилар.
Муфассирлар ёзишларича, бу воқеада ўша сарой аъёнларининг хотинларини ҳайратга солган, улар қабул қила олмаётган нарса Зулайхонинг эрига хиёнат қилмоқчи бўлаётгани эмас, - эҳтимол, у кибор аёллар эрга хиёнат қилишни умуман айб деб ҳисобламаслар - балки уларни ҳайрон қолдирган ва норозиликларига сабаб бўлган нарса мана булардан иборат: “Биринчидан, одатда эркаклар аёлларнинг ортидан югуриб, ўзларига оғдирмоқчи ва йўлдан урмоқчи бўлар эдилар. Хўш, нега Зулайхо бу таомилни бузиб, аёл боши билан эркак кишининг ортидан югуриб юрибди?!
Иккинчидан, Азизи Мисрнинг - Миср мамлакати хазиналари устида турган бош вазир лавозимидаги бир муҳтарам кишининг аёли нега ўз тенгига ошиқ бўлмасдан, худди одам куриб қолгандек, ўзининг қулини йўлдан урмоқчи бўлмоқда?! Шунчалар ҳам юрагидан уриб қолибдими?!
Албатта, Зулайхонинг бу иши жуда катта хатодир, ўз мавқеини билмасликдир!”
Сарой аёлларининг бу сўзларидан ўша жамиятдаги, балки барча динсиз жамиятлардаги киборлар оламининг жирканч башараси манаман деб кўриниб туради.
Муҳаммад Ибн Исҳоқ айтади: “У аёлларга Юсуфнинг беқиёс гўзал суратли йигит эканлиги ҳақидаги хабар етган эди, шунинг учун улар қандай қилиб бўлса ҳам Юсуфни бир кўриш мақсадида ҳийла қилишиб, Зулайхо шаънига юқоридаги сўзларни айтдилар. Улар Зулайхо ўзи ҳақидаги бу айбловларни эшитгач, хизматкори Юсуфни уларнинг олдиларига олиб чиқиб: “Мана ўша йигит! Қани кўринглар-чи, қайси бирингиз унга ошиқ бўлиб қолмас экансиз?!” дейишини кутган эдилар”. (“Тафсири Мунийр)дан).
Дарҳақиқат иш худди улар кутганларидек бўлди -

31. Бас, қачонки (Зулайхо шаҳар аёлларининг) макр-иғволарини эшитгач, уларга одам юборди ва улар учун суяниб ўтирадиган жой тайёрлади ҳамда (анвойи мева-чевалар билан дастурхонни тўлдириб) улардан ҳар бирига биттадан пичоқ бериб қўйди. Кейин (Юсуфга) уларнинг олдига чиққин, деди. Бас, қачонки уни кўришгач (улар беихтиёр уни) олқишладилар ва (ўзлари сезмаган ҳолларида, қўлларидаги пичоқлари билан) ўз қўлларини кеса бошладилар. Ҳамда: “Пок Парвардигор, бу башар (фарзанди) эмас, асил фариштанинг ўзи-ку», деб юбордилар.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Зулайхо Азизи Мисрга: “Мени иғво қилган аёлларни қасрга чақиртириб сўзлашиб олмоқчиман”, деганида, у ижозат беради. Шундан сўнг Зулайхо хоналарни ясатиб, турли таомлар тайёрлагач, ўша аёлларни меҳмондорчиликка чорлаб одам юборади ва: “Мен айтган аёллардан биронтаси қолмай ҳозир бўлсинлар”, деб буюради.
Ваҳб ибн Мунаббиҳ: “У аёлларнинг саноғи қирқта эди. Бош вазирнинг аёли чорлаганидан кейин ноилож барчалари келишди”, дейди. (“Тафсири Куртубий”дан).
Зулайхонинг аёлларни қасрга чорлашидан кўзлаган мақсади, уларнинг қилган макр-ҳийлаларига жавобан улардан ҳам ўтказиб макр қилиш эди. Яъни, у аёллар Юсуфни бир кўриш учун Зулайхони ўз хизматкорига ошиқ бўлиб қолишда айблаб иғво қилишгач, энди Зулайхо уларга Юсуфни кўриш қандай бўлишини бир кўрсатиб қўймоқчи бўлди. Шунинг учун у аёлларни қасрга чақириб, уларга юмшоқ кўрпача ва пар болишлардан ўтирадиган жойлар тайёрлаб, олдиларига тўкин дастурхон ёзиб, қўлларига гўшт ва мева-чеваларни кесиб ейдиган пичоқларни тутқазиб, қачонки у аёллар таомланишга киришиб, қўлларидаги пичоқларини ишга солганларида - ана ўша пайтда тўсатдан Зулайхо бошқа хонада турган Юсуфга: “Аёллар олдига чиққин”, деб буюрди. Шунда у аёллар баногоҳ рўбарўларида пайдо бўлган мужассам хуснни кўриб даҳшатга тушганларидан тамоман ўзларини йўқотиб қўйдилар ва қўлларидаги пичоқ билан гўшт-мевалар ўрнига ҳеч сезмаган ҳолларида ўз бармоқларини кеса бошладилар! Чунки улар Юсуф сиймосида нубувват нури балқиб турган тенгсиз малакий гўзалликни кўриб турар эдилар. Шунинг учундир ҳам ҳайрат, ҳам даҳшат ўртасида баданларидан оқаётган қонни ҳам сезмасдилар.
Ҳатто муфассирлардан бири: “У аёлларнинг ҳар бири Юсуфни кўрган пайтларида худди қаттиқ қўрқувдан қорнидаги ҳомиласини ташлаб юборган аёл ҳолига тушган эдилар”, дейди. (“Тафсири Қуртубий”дан).
Дарҳақиқат, Жаноби Ҳақ инсонлар орасидан Юсуфни хусну жамолда тенги йўқ гўзал қилиб яратган эдики, уни ўз кўзлари билан кўрган аёллар Зулайхо Юсуф ишқида эс-ҳушидан айрилганини энди айблай олмай қолдилар.
Икрима айтади: “Юсуфнинг хусну жамолда бошқа одамлардан ортиқлиги худди бадр кечасидаги тўлин ойнинг бошқа юлдузлардан ортиқлиги каби эди”.
Абу Саид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Мени сайр қилдирилган кечада Юсуфни ҳам кўрдим. У худди бадр кечасидаги тўлин ойга ўхшар эди”, деб хабар бердилар.
Исҳоқ Ибн Абу Фарва: “Юсуф Миср кўчаларини кезганида унинг юзидан таралаётган нурдан деворлар ёришиб кетар эди”, дейди. (Маолимут-танзил ” тафсиридан).
Шу боисдан Юсуф алайҳис-саломни кўрган аёллар: “Эй Пок Парвардигор, бу башар (фарзанди) эмас, бу асил фариштанинг ўзи-ку!” деб юбордилар.

32. (Шунда Зулайхо); деди: “Ана шу (йигит) ҳақида сизлар мени маломат қилган эдингиз. Дарҳақиқат, мен уни йўлдан урмоқчи бўлдим, аммо у покдоманлик қилди - бўйинсунмади. Қасамки, агар у менинг амримни бажармас экан, албатта, зиндонга ташланур ва албатта, хору ҳақир кимсалардан бўлур!”
Яъни, қачонки Зулайхо сарой аъёнларининг аёллари ҳам Юсуфни кўришлари билан эс-ҳушларидан айрилиб, худди унинг ўзи тушган аҳволга тушиб қолганларини кўргач ва энди ҳеч қачон: “Зулайхо ўзининг қулига ошиқ бўлиб қолибди”, деб уни маломат қила олмасликларини англагач, уларга деди: “Сизлар кўрмай-билмай туриб менингустимдан кулиб: “Бир қулбачча Зулайхонинг жигаридан урибдими? У шак-шубҳасиз ақлдан озиб қолибди!”, деб маломат қилган эдингизлар. Мана ўша қулбачча қаршингизда турибди. Қани энди менга айтингларчи, унга кўзларингиз тушиши билан ўзларингиз қандай аҳволга тушиб қолдингиз? Ҳатто баданларингиздан оқаётган қонни ҳам сезмай қолдиларингизку?! Сизларку, уни бир марта кўриб шу ҳолга тушдингиз. Энди уни ҳар куни, ҳар соатда кўриб турган мен не кўйга тушишимни бир тасаввур қилинглар! Ҳақиқатан, мен ҳам худди сизларга ўхшаб бу соҳибжамол йигитга биринчи бор кўрганимдаёқ ошиқи беқарор бўлиб қолдим. Кейин, кунлар ўтгач, уни йўлдан уришга, мен билан бўлишга чорлаганим ҳам рост. Аммо у менинг истагимдан қатъиян бош тортди, гуноҳ ишга қадам босмади”.
Имом Бағавий “Маолимут-танзил” тафсирида ривоят қилишича, аёллар Зулайхонинг бу сўзларини эшитишгач, Юсуф алайҳис-саломга: “Қул ўз ҳожасига итоат этиши керак, сен ҳам Зулайхонинг барча хоҳиш-истакларига сўзсиз бўйсуниб, унинг айтганини қилгин”, дейишиб, “насиҳат” қила бошладилар. Зулайхо ҳам уларнинг сўзларини давом эттириб: “Қасамки, агар у менинг амримни бажармас экан, албатта, зиндонга ташланур ва албатта, хор-у ҳақир кимсалардан бўлур”, деди.
Зулайхо айтган бу сўзлар унинг Юсуф ишқида тамоман ақлини йўқотганини ва ўзининг бу аянчли аҳволи одамларга ошкор бўлишига ҳам парво қилмайдиган ҳолга тушиб қолганини англатгани каби у бу ишда ҳатто эри Қитфийрдан ҳам ҳайиқмай қолганини, балки эри Зулайхонинг ҳар қандай хоҳиш-истагига бўйсинишини ҳам англатади. Бу ҳолат эса, ўз навбатида динсиз жамиятлардаги нопок, носоғлом иқлим ва улардаги ҳоким табақанинг кирдикорлари ҳақида хабар беради.

33. (Юсуф алайҳис-салом) деди: «Парвардигорим, мен учун улар мени чорлаётган нарсадан кўра зиндон яхшироқдир. Агар Ўзинг уларнинг макрларини мендан нари қилмасанг, уларга кўнгил бериб нодон кимсалардан бўлиб қолурман».
Яъни, Юсуф алайҳис-салом Зулайхо ҳам, саройдаги бошқа аёллар ҳам таҳдид ва алдовлар билан уни бузуқлик йўлига юришга чақираётганларини ва бу ишдан уларни ҳеч нарса қайтара олмаслигини англагач, Ҳақ таолога илтижо қилиб, ўзи учун у аёллар таклиф қилаётган ҳаром шаҳвоний лаззатдан зиндон азобига гирифтор бўлиши яхшироқ эканини ва агар Унинг Ўзи ожиз бандасига ёрдам қилмаса, у аёлларнинг макр-ҳийлаларига алданиб, жоҳил-динсиз кимсалар каби нопок йўлга кириб қолишидан қўрқишини айтиб, Яратгандан паноҳ сўради.
Жаноби Ҳақнинг сурати ҳам, сийрати ҳам бениҳоя гўзал бўлган солиҳ бандаси Юсуф алайҳис-салом қилган бу дуо-илтижода ҳар бир мусулмон инсон учун икки гўзал ибрат бордир:
Биринчиси, мўмин банда ҳар қандай вазъият ва ҳолатда, ҳатто, бировлар томонидан гуноҳга, ахлоқий бузуқликка мажбур қилинган вақтида ҳам, ҳаром лаззатдан ҳазар қилиши, ўз поклик-иффатини сақлаши лозим.
Иккинчиси, у ёмонликдан ўзини ҳимоя қилар экан, бу иш фақат Оллоҳ таолонинг Мадади билангина амалга ошишига аниқ ишонган ҳолда Унга дуо-илтижо қилиб: “Роббим, агар Сен мени бирон лаҳза ўз ҳолимга ташлаб қўядиган бўлсанг, гуноҳларга ботишим, йўлдан озишим аниқдир. Бас, Ўзинг менга бу бало-мусибатдан нажот ато этгин”, деб доимо Яратгандан паноҳ сўраши лозимдир. Чунки банданинг бирон яхшиликка етиши ҳам, ёки ёмонликдан кутулиб нажот топиши ҳам, ёхуд гуноҳ ишлар-дан тийилиши ҳам, фақат ва фақат Оллоҳ таолонинг ёрдами билан ҳосил бўлиши аниқдир.
Ояти каримада эътибор қилишимиз керак бўлган яна бир муҳим нукта борки, бу банданинг Ҳақ таолога дуо қилган вақтида У Зотдан нима сўраши афзал бўлиши ҳақидаги масъаладир.
“Тафсири Қуртубий”да ҳикоя қилинишича, қачонки Юсуф алайҳис-салом: “Парвардигорим, мен учун улар мени чорлаётган нарсадан кўра зиндон яхшироқдир”, деганида Оллоҳ таоло унга: “Эй Юсуф, сен “мен учун зиндон яхшироқ” деган сўзинг билан ўзингни ўзинг зиндон-банд қилдинг. Агар сен “мен учун офият-омонлик яхшироқ”, деганингда эди, албатта у аёллар макридан ҳам, зиндон азобидан ҳам омон қолган бўлар эдинг”, деб ваҳий юборди.
Бас, банда оғзидан чиққан бир оғиз сўзи билан ўз бошига бало орттириб олиши мумкин эканки, “Бало сўзлаётган сўзингга боғлаб қўйилгандир”, деган иборанинг мазмуни ҳам шудир. Демак, биз ҳар қачон Ҳақ таолога дуо қилганимизда У Зотдан фақат яхшилик, омонлик ато этиши-ни ва ҳар қандай ёмонликдан нажот беришини сўрашимиз керак.

34. Бас, Парвардигори (Юсуфнинг дуосини) ижобат қилиб, уларнинг макрларини ундан нари қилди. У Зот, шак-шубҳасиз, Эшитгувчи, Билгувчидир.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло солиҳ ва покдоман бандаси бўлмиш Юсуф алайҳис-саломни шарафлаб, унинг Парвардигори, яъни, ҳақиқий Эгаси Ўзи эканини эслатади ва қачонки Юсуф унга вақтинча эга бўлиб турган Азизи Мисрнинг аёли талаб қилган ишдан - бузуқликдан қатъий бош тортиб, аёллар макридан паноҳ беришини сўраб Парвардигорига дуо-илтижо қилгач, У Зот Ўз қулининг дуосини ижобат қилиб, унга мазкур аёлларнинг макр-ҳийлаларидан нажот бергани ҳақида хабар беради.
Дарҳақиқат, Оллоҳ таоло Унга илтижо қиладиган бандаларининг дуоларини Эшитгувчи, уларнинг аҳволларини ва қалбларидаги иймон-ихлосларини Билгувчи Зотдир.
Ояти карима Юсуф алайҳис-салом Оллоҳ таолонинг паноҳ ва ҳимоясидаги инсон бўлганига Илоҳий далилдир. Бундай шарафга у ўзининг покдоманлиги билан, яъни, ёш, бениҳоя гўзал ва куч-қувватга тўлган ҳо-лида уни ўз ётоғига чорлаган ғоят чиройли ва юксак мартабали аёлнинг истагини қатъий рад этиши билан, ҳаром лаззатдан зиндон азобини афзал деб билиши билан сазовор бўлди. Зотан, бундай покиза, диёнатли, ибодатда устивор ва гўзал хулқли инсонлар Қуръон ва Ҳадис хукми билан нафақат ҳаёти дунёда, балки Охират диёрида, Қиёмат Кунида ҳам Оллоҳ таолонинг ҳифзу-ҳимоясида бўлишлари аниқдир.
“Саҳиҳайн”да ривоят қилинган ҳадиси шарифда Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Етти тоифа инсонларни Оллоҳ таоло Ўзининг соясидан бошқа бирон соя бўлмаган Кунда Ўз соясига олади. Улар -адолатли имом - рахбар; ёшлигидан Оллоҳнинг ибодатида ўсиб-улғайган, (яъни, ёшлик-бебошликларига берилмасдан гўдаклигидан ибодатда бардавом бўлган) йигит; қалби масжидга боғланган - бир намозни адо қилиб чиққанидан кейин то иккинчи намоз вақти келиб, масжидга киргунича бўлган вақтда уни соғиниб қоладиган киши; Оллоҳ йўлида бир-бирини яхши кўрадиган, ана ўша меҳр-муҳаббат билан кўришиб, ўша меҳр-муҳаббат билан ажрашадиган кишилар; садақа қилганида пинҳона қиладиган, ҳатто ўнг қўли берганини чап кўли билмайдиган киши; мансаб-мартабали гўзал аёл ётоғига чақирганида, “Мен Оллохдан қўрқаман”, деб рад қилган киши ва холи қолганида Оллоҳни зикр қилиб кўзларидан ёш оқадиган кишилардир”, деб марҳамат қилдилар.

35. Сўнгра, улар (яъни, Миср ҳокими ва унинг одамлари Юсуф алайҳис-салом пок эканлиги ҳақидаги) оят-аломатларни кўрганларидан кейин ҳам уларга (Юсуфни) бир вақтгача зиндонбанд қилиб туриш (маъкул) кўринди.
Суддий раҳимаҳуллоҳ айтади: “Азизи Миср ва унинг одамлари Юсуф алайҳис-саломни зиндонга ташлаш тўғрисида қарор қилишларига сабаб, Зулайхо эрига: “Бу иброний йигит мени одамларга шарманда қиладиган бўлди. Энди у ҳаммага: “Зулайхо мени йўлдан урмоқчи бўлди”, деб гап тарқатади. Шунинг учун энди сен ё менга изн берасан ва мен одамлар олдига чиқиб, ўз айбимни бўйнимга олиб улардан узр сўрайман, ёки то мана шу бўлиб ўтган воқеа уларнинг ёдидан чиқиб кетгунича Юсуфни зиндонга ташлаб, одамлар кўзидан нари қилиб қўясан”, деди. Шундан кейин “Азизи Миср Юсуф алайҳис-саломни зиндонбанд қилди. (“Тафсири Бағавий”дан). Демак, Юсуфнинг ҳибс қилиниши аслида ёлғиз Зулайхонинг истаги билан бўлган эди.
Ибн Аббос розияллоху анҳумодан ривоят қилинишича, Юсуф алайҳис-саломнинг пок инсон эканини аниқ кўрсатиб турадиган далиллар кўп эди. Ўтган оятларда мазкур бўлган - орқа томонидан йиртилган кўйлак, бешикдаги чақалоқнинг Юсуф айбсиз эканига гувоҳлик бергани, сарой аёллари Юсуфни илк бор кўришлари билан: “Эй Пок Парвардигор, бу башар (фарзанди) эмас, асил фариштанинг ўзи-ку!”, деб, кўлларидаги пичоқ билан дастурхонга қўйилган мева-чевалар ўрнига ҳеч сезмаган ҳолларида ўзларининг бармоқларини кеса бошлаганлари ана ўшандай далиллардан эди. (“Куртубийнинг “Ал-жомеъли аҳкомил-Куръон” тафсиридан).
Айтишларича, одамлар олдидаги хижолатлик ва умидсизлик алами Зулайхони шундай йўл тутишга мажбур қилган. У, эҳтимол, Юсуфни кўрмай турсам, унга бўлган муҳаббатим алангаси пасаяр, деб ўйлагандир, эҳтимол, Азизи Миср Юсуфни бошқа бир кулдорга сотиб юборадиган бўлса, ундан бутунлай жудо бўлиб қоламан, деб қўрққандир, эҳтимол, Юсуф зиндон азобини тотиб кўрса, тавбасига таянар ва у азобдан халос бўлиш учун менинг истагимга рози бўлиб, ўртага одам қўяр, деб умид қилгандир, балки Жаноби Ҳақ Ўзининг у солиҳ бандасини бошига келадиган бало-қазолардан асраш учун маълум муддат хатарсиз жойда туришини ирода қилгандир, ёки унинг қилган айрим хатоларига каффорат бўлсин учун мана шундай синов юборгандир - буларнинг ҳаммаси Ёлғиз Яратганга аён.
Аксари уламолар Юсуф алайҳис-саломнинг зиндонда етти йил қолиб кетганини айтадилар.

36. Зиндонга у билан бирга яна икки йигит тушган эди. Улардан бири (яъни, илгари подшоҳнинг соқийси бўлган йигит): «Мен тушимда шароб тайёрлаётган эмишман», деди. Бошқаси эса (яъни, илгари подшоҳнинг новвойи бўлган йигит): «Мен бошим устида нон кўтариб турганмишман, қушлар ундан еяётган эмишлар”, деди (ва ҳар иккиси ҳам): “Сен бизга шунинг таъбирини айтиб берсанг. Биз сенинг чиройли амаллар қилгувчи кишилардан эканлигингни кўриб турибмиз”, (дедилар).
Ҳақ таолонингтақдири билан Юсуф алайҳис-салом зиндонга ташланган кунларда Миср подшоҳи Райён ибн Валиднинг хизматкорларидан бўлган икки йигит ҳам ҳибс қилинган эдики, охир-оқибатда Юсуфнинг зиндондан озод қилинишига худди ўша йигитлар сабаб бўладилар. Бу ҳодиса Оллоҳ таоло қай бир бандасининг бошига бирон кулфат-мусибат туширса, ўша мусибат билан бирга ундан халос бўлиш асбобини ҳам тайёрлаб қўйишига тарихий мисоллардан биридир.
“Жомиул-баён”, “Ал-жомиъ лиаҳкомил-Қуръон”, “Маолимут-танзил” ва бошқа тафсир китобларида ривоят қилинишича, ўша кунлари Миср аҳлидан бир тўдаси подшоҳга суиқасд қилмоқчи бўлишиб, бу қасдларини амалга ошириш учун унинг хос хизматкорларидан бўлган, бири шоҳнинг нон-ошига қарайдиган, иккинчиси эса соқийлик хизматини бажарувчи икки йигитни қўлга оладилар вауларга подшоҳнинг таом-шаробига заҳар солишни буюрадилар. Аввалига ҳар икки йигит ҳам катта пора эвазига ўз хожаларига хиёнат қилишга рози бўлди.
Аммо кейин соқий бундай разилликдан бош тортди. Новвой эса берилган порани қабул қилиб, подшоҳучун тайёрланган таомга заҳар солди.
Бас, қачонки таом ва шароб дастурхонга тортилганда, соқий: “Подшоҳим, бу таомни еманг, унга заҳар солинган”, деди. Бу сўзни эшитиб новвой ҳам: “Шаробни ичманг, у заҳарланган”, деди. Шунда подшоҳ соқийга “Шаробдан ич”, деб буюрди. Соқий ундан ичган эди, ҳеч қандай зиёни кўринмади. Подшоҳ новвойга: “Ўзинг тайёрлаган таомдан егин”, деб буюрган эди, у бош тортди. У овқатдан бир жониворга беришганида ейиши билан тил тортмай ўлди. Бас, подшоҳ новвойни ҳам, соқийни ҳам зиндонга ташлашни буюрди. Иттифоқо улар зиндонда Юсуф алайҳис-салом билан ҳамхона бўлиб қолдилар.
Ибн Аббос розияллоху анҳумо айтади: “Подшоҳ аёлининг талаби билан зиндонга ташланган Юсуф алайҳис-салом ўзининг беқиёс гўзал сурати ва ундан ҳам гўзалроқ сийрати, одоб-ахлоқи билан барча маҳбусларнинг меҳрини қозонади. У кун бўйи умидсизликка тушган кишиларнинг кўнглини кўтарар, касалларнинг ҳолини сўраб, уларга ёрдам берар, тунларини эса то тонггача намоз ўқиб, шундай йиғизор билан ўтказар эдики, зиндоннинг девор, шифт ва эшиклари ҳам у билан бирга йиғлар эди. Маҳбуслар бу гўзал суратли ва покиза тийнатли йигитни шу қадар яхши кўриб қолган эдиларки, ҳатто айрим зиндондан озод қилинган кишилар дарҳол бирор қилмишга қўл уриб, яна Юсуфнинг ёнига қайтиб кириб ўтирар эдилар. Зиндон соҳибининг ҳам унга меҳри тушиб, кулай шарт-шароит тузиб берганди. У бир куни: “Эй Юсуф, мен сени шундай яхши кўриб қолдимки, ҳеч нарсани бунчалик яхши кўрмаганман”, деган эди, Юсуф алайҳис-салом: “Сенинг севгингдан Оллоҳ паноҳ берсин”, деди. У: “Нега?” деб сўради. Юсуф: “Отам мени қаттиқ севар эди, оғаларимнинг бунга ҳасадлари келиб, бошимга не азобларни солдилар, ҳатто мени қул қилиб сотдилар. Сўнгра хожамнинг аёли мени севиб қолди, натижаси нима бўлганини ўзинг кўриб турибсан - зиндонга ташландим”, деб жавоб қилди. (“Тафсири Қуртубий”дан).
Табарий “Жомиул-баён” тафсирида шундай ҳикоя қилади: “Юсуф алайҳис-салом ҳибс қилинганида зиндондаги маҳбуслар ундан қандай амал-касб қилишини сўрайдилар. Юсуф мен тушларни таъбир қиламан”, деб жавоб беради. Шунда у билан бирга зиндонга ташланган икки йигитнинг бири шеригига: “Кел уни бир синаб кўрамиз”, дейди ва Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича - у икки йигит ўзлари кўрмаган тушни кўрдик дейишиб, Юсуф алайҳис-саломдан тушларини таъбир қилиб беришини сўрайдилар. Икрима айтади: “Улардан бири Юсуфнинг олдига келиб: “Мен туш кўрсам, бир токнинг қаламчасини ўтқазган эканман, у тутиб ҳосилга кирибди, мен эса ўша узумдан сиқиб шароб тайёрлаб подшоҳга ичираётган эмишман”, деди. (“Жомиул-баён” тафсиридан).
Иккинчи йигит бўлса: “Мен тушимда бошим устида нон ва турли таомлар билан учта сават турганини кўрибман, йиртқич қушлар у таомларни чўқиб-еб кетаётган эмиш”, деди. (“Маолимут-танзил” тафсиридан).

37. (Юсуф алайҳис-салом) айтди: «Мен сизларга ризқ бўладиган таом олдингизга келишидан илгари унинг (қандай таом эканини) таъвилини айтиб бера оламан. Бу Парвардигорим менга билдирган нарсалардандир. Чунки мен Оллоҳга иймон келтирмайдиган ва Охиратни мутлақо инкор қилувчи қавмнинг миллати - динини тарк этдим.
Маълумки, ғайб илми Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзига маълум бўлган илмдир. Бандалар орасидан фақат Ҳақ таоло танлаган кишилар - У Зотнинг элчи ва пайғамбарлари Яратган томонидан ўзларига нозил қилинган Илоҳий ваҳий орқали бу илмдан озми-кўпми насибадор бўладилар. Демак, Оллоҳ таоло юборган пайғамбарлар ва элчилар инсонларга етказган Илоҳий Ҳукм ва Фармонлар, хабар ва муждаларнинг барчаси ғойибдан келган илм бўлиб, Юсуф алайҳис-саломга ҳам Жаноби Ҳақнинг Марҳамати билан ана ўша илм насиб этган эди.
Ояти каримада Юсуф ҳамзиндон дўстларига шу ҳақда сўзлаб, унга тушларни тўғри таъбир қилиш илмидан ташқари яна келажақца рўй берадиган айрим воқеа-ҳодисалар ҳақида хабар бера олиш илми ҳам берилганини айтади ва мисол тариқасида: “Мен сизларга уйларингиздан эртага қандай таом келишини ҳам айтиб бера оламан”, дейди. Улар: “Қандай таом келади”, деб сўрашганида, Юсуф алайҳис-салом у таомнинг сифатлари, қай-соатда келиши ҳақида хабар беради ва эртасига унинг берган хабари тўғри экани маълум бўлади. Шунда ҳамхоналари ундан қандай қилиб бундай салоҳиятга эга бўлгани ҳақида сўраганларида, у: “Бу Парвардигорим менга билдирган нарсалардандир”, дейди ва ўзининг ҳеч қандай коҳин-фолбин ёки мунажжим эмаслигини, балки унинг ҳар бир сўзи Ҳақ таоло ғойибдан ваҳий қилган Илмга асосланганини, бундай Фазли Илоҳийга эришишига унинг Оллоҳ таолога ва Охират Кунига кофир бўлган кимсалар тутган ботил динни аввал-бошдан тарк этиб, гўдаклик чоғидан Ёлғиз Оллоҳнинг Ўзига ибодат қилиши сабаб эканини айтади ва сўзида давом этиб шундай дейди:

38. Ва мен ота-боболарим Иброҳим, Исҳоқ ва Яъқубларнинг миллати - динига эргашдим. Биз (яъни, пайғамбарлар) учун Оллоҳга бирон нарсани шерик қилиш жоиз эмасдир. Бу (яъни, Ёлғиз Оллоҳгагина бандалик қилиш неъмати) Оллоҳнинг биз - пайғамбарларга ва барча одамларга қилган Фазл-Марҳаматларидандир. Лекин одамларнинг кўплари шукр қилмайдилар.
Юсуф алайҳис-салом бу сўзларни зиндондаги шерикларини иймонга даъват қилиш ва Ёлғиз Оллоҳтаолога ибодат қилишга чақириш мақсадида айтди. У Ўзининг Пайғамбарлар хонадонидан эканини - отаси Яъқуб алайҳис-салом, бобоси Исҳоқ алайҳис-салом, бобокалони Иброҳим алайҳис-салоту вас-салом эканини ва ўзининг ўша улуғ пайғамбарлар рисолатининг давомчиси эканини айтиш билан, ҳамда Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилиш, Унга бирон кимса ёки нарсани шерик қилмаслик пайғамбарлар учун ҳам, барча мўминлар учун ҳам Ҳақ таоло томонидан ато этилган Буюк Фазл-Марҳамат эканини таъкидлаш билан ўзининг элчилик вазифасини адо қилишга киришди.
Ояти карима сўнгида кўп одамлар ношукур эканликлари, яъни, Оллоҳ таолонинг бандаларига ато этган энг буюк Неъмати бўлмиш иймонидан, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишдан юз ўгиришлари айтилди. Бу ҳақда бошқа бир оятда ҳам айтилган: “(Эй инсон), Оллоҳнинг неъматини (яъни, иймонни) куфрга алмаштириб юборган ва қавмларини (яъни, ўзининг ортидан эргашганларни) ҳалокат чоҳига - ўзлари кирадиган жаҳаннамга қулатган кимсаларни кўрмадингми?! Нақадар ёмон жой у!” (Иброҳим сураси, 28-29-оятлар).

39. Эй ҳамзиндон дўстларим, тарқоқ - турли-туман «худолар» яхшироқми ёки Ягона ва Ғолиб Оллоҳми?
Юқоридаги оятларда Юсуф алайҳис-салом зиндондаги ҳамхоналарига ўзининг пайғамбарлар сулоласининг давомчиси бўлган бир пайғамбар экани ҳақида хабар бериб, Оллоҳ таолонинг пайғамбарлари ҳеч қачон У Зотга бирон нарсани ширк келтирмасликларини айтгач, ушбу ва қуйидаги оятларда энди мушрик қавмдан бўлган у икки ҳамзиндон йигитни ҳам Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилишга, ҳеч қандай фойда ҳам, зиён хдм етказа олмай-диган турли бут-санамларга сиғинмасликка даъват қила бошлади. Аввало у йигитларга: “Дўстларим”, деб мурожаат қилиш билан оғир кунларни бир-бирлари билан елкадош бўлиб ўтказган кишилар ўзаро ғамхўр, садоқатли дўстларга айланиб қолишига ишора қилиб уларнинг эътиборларини ўзига жалб қилгач, Маъбуди Барҳақ Оллоҳ таолога ширк келтириш, ҳар-хил бут-ларнинг ҳайкалларини ясаб олиб, сўнгра уларга дуо-илтижо қилиб сиғиниш ақлий жиҳатдан қаралса ҳам ботил иш эканига шундай бир мисол келтирди: “Эй қадрдонларим, ўзларингиз айтинглар-чи, ҳайкалтарошлар ҳар хил қилиб ясаган катта-кичик, турли ранг ва шаклдаги бўлак-бўлак бўлиб турган жонсиз забонсиз бутларни худо қилиб олиб, ўшаларга сиғиниш яхшироқми ёки тенгсиз - Танҳо Маъбуди Барҳақ, Ўзи ирода қилган ҳар бир ишда ҳамма нарсадан Ғолиб бўлган Оллоҳтаолога ибодат қилиш яхшироқми?”.

40. Сизлар эса, У Зотни қўйиб, ўзларингиз ва ота-боболарингиз атаб олган номлар - бутларгагина ибодат қилмоқдасизлар. Ахир Оллоҳ уларга (ибодат қилиш ҳақида) бирон ҳужжат туширмаганку? Ҳукм Ёлғиз Оллоҳникидир. У Зот сизларни фақат Ўзигагина ибодат қилишга буюргандир. Энг Тўғри Дин мана шудир. Лекин одамларнинг кўплари (мана шу ҳақиқатни) билмайдилар.
Яъни, “Мен сизларни Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилинглар, сизлар учун Ундан ўзга бирон илоҳ йўқ”, деб Танҳо Маъбуди Барҳақ бўлмиш Оллоҳ субҳонаҳу ва таолога қуллик қилишга чақирмоқдаман, сизлар бўлса, фақат ўзларингиз ва ота-боболарингиз турли нарсалардан ясаб, ҳар хил номлар қўйиб олган бутларга сиғинмоқдасизлар! Ахир Оллоҳ таоло у бутларга ҳам ибодат қилса бўлади деган бирон-бир ҳужжат-далил нозил қилгани йўқ-ку?!
“Хукм Ёлғиз Оллоҳникидир”.
Чунки азалий мавжуд бўлган Зот - Ёлғиз Оллоҳ субҳонаҳу ва таолодир. Ер-у осмонларни ва улардаги барча нарсани йўқдан бор қилган ҳам Унинг Ўзидир. Жамийки махлуқотга, жумладан, ҳар бир инсонга умр ва ризқ бергувчи ҳам, барча ҳожатларини раво қилгувчи ҳам, турли бало-қазолардан асрагувчи ҳам Ёлғиз Удир. Бас, ибодат қилинишга ҳақдор бўлган Танҳо Маъбуди Барҳақ Зот ҳам ҳеч қандай шериги бўлмаган Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзидир.
Шунинг учун “У Зот сизларни фақат Ўзигагина ибодат қилишга буюргандир. Энг Тўғри Дин мана шудир. Лекин одамларнинг кўплари (мана шу ҳақиқатни) билмайдилар”. Ундай кимсалар фақат жоҳил-нодонликлари сабабли бутун борлиқнинг Эгаси бўлмиш Оллоҳ таолога ибодат қилиш ўрнига ўзлари қўллари билан ясаб, ҳар-хил шакл бериб, турли исмлар билан атаб олган бут-санамларга ва бошқа махлуқотларга дуо-илтижо қилиб сиғиниб юраверадилар”.
Юсуф алайҳис-салом зиндондаги ҳамхоналарига мазкур сўзларни айтиб, уларни Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга - Тўғри Динга даъват қил-ганидан кейингина сўраган саволларига жавоб бериб, уларнинг кўрган тушларини таъбирини айта бошлади.

41. Эй ҳамзиндон дўстларим, энди сизларнинг биринчингизни айтсак, бас, у (зиндондан халос қилинур ва яна) хожасига шароб қуйиб соқийлик қилур. Аммо иккинчингиз эса, дорга осилиб, (ўлаксахўр) қушлар унинг бошидан чўқирлар. Сизлар таъбир сўраётган иш битди (яъни, энди у ҳеч қачон ўзгармайди)».
“Тафсири Розий”да ривоят қилинишича, Юсуф алайҳис-салом ҳамхо-наларининг тушларини таъбир қилишга киришар экан, подшоҳнинг соқийси бўлган йигитга қараб; “Сен мунча ҳам яхши туш кўрибсан. Сен шароб тайёрлаётган узумнинг чиройлилиги аҳволинг чиройли бўлишининг белгисидир, сен узум узаётган токнинг бутоқлари учта эканлиги эса уч кунга ишорадир - шу кунлар ўтгач, подшоҳ сенга одам юбориб, сени яна аввалги хизматингга, балки ундан ҳам яхшироғига тайинлайди”, деди.
Подшоҳнинг таомига заҳар солган новвойга эса: “Сен қандай ёмон туш кўрибсан. Сен кўтариб турган учта сават уч кундир. Шу кунлар ўтгач, подшоҳ сени зиндондан чиқариб, дорга осади ва йиртқич қушлар сени бошингдан оёғинггача чўқиб-еб битирадилар” деди.
Абдуллоҳ ибн Маъсуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Юсуф алайҳис-салом ҳамхоналари кўрдик деган тушларининг таъбирини айтиб бериши билан улар: “Биз ҳеч қандай туш кўрмаган эдик, фақат сени синаш учун кўрмаган тушимизни кўрдик, деб ҳазиллашгандик, дедилар. Шунда Юсуф: “Сизлар таъбир сўраётган иш битди” (яъни, энди у ҳеч қачон ўзгармайди), деди. (“Тафсири Бағавий”дан).
Чунки Юсуф алайҳис-сасаломнинг айтган таъбири таҳмин ва гумонлар билан эмас, балки Оллоҳ таоло томонидан юборилган ваҳий асосида айтилган эди. Ваҳйи Илоҳийни эса ҳеч ким ўзгартира олмайди.
Имом Аҳмад Муовия ибн Ҳайда розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Туш, модомики таъбир қилинмас экан, осмондаги қушнинг оёғида осилиб туради, қачонки таъбир қилинса ерга тушади”, деб хабар берганлар. (“Тафсири Мунийр”дан).

42. (Юсуф алайҳис-салом) у икковидан (зиндондан) халос бўлади, деб ўйлаган кишисига (яъни, соқийга): «Хожангнинг олдида мен хақимда зикр қилгин (зора, у мени бу зулмдан озод қилса)», деди. (Лекин) шайтон хожасига зикр қилишни унинг ёдидан чиқариб, (Юсуф алайҳис-салом яна) бир неча йил зиндонда қолиб кетди.
Аксари муфассирлар: “Юсуф алайҳис-саломнинг зиндонда яна неча йил қолиб кетишига сабаб, (саҳиҳ ривоятга кўра у яна етти йил зиндонда азоб чеккан), унинг бу азобдан қутулиш учун бир махлуқдан - Миср подшоҳидан мадад тилагани бўлган”, дейдилар. Албатта, Шариат зулмни дафъ қилиш учун одамлардан ёрдам сўрашга рухсат беради. Аммо Оллоҳ таолонинг муқарраб бандалари бўлмиш пайғамбарлар ҳар қандай машаққатдан нажот топиш учун Ёлғиз Оллоҳ таолонинг ўзидан мадад сўрашлари лойиқроқдир. Зотан, оддий яхши инсонлар учун яхшилик саналадиган айрим ишлар Оллоҳ таолонинг яқинлари бўлган кишилар - пайғамбарлар учун айб-камчилик саналиши мумкиндир.
“Тафсири Қуртубий” ва бошқа тафсир китобларида ривоят қилинишича, Юсуф алайҳис-салом зиндондан қутулиш учун подшоҳдан ёрдам сўрамоқчи бўлганида, унинг ҳузурига Жаброил алайҳис-салом келди ва: “Эй Юсуф, сени оғаларинг қўлларида ўлиб кетишингдан ким халос этди?” деб сўради. Юсуф: “Оллоҳ таоло”, деди. “Сени қудуқ қаъридан ким чиқарди?” “Оллоҳ таоло”. “Сени фаҳш-бузуқликдан ким асради?” “Оллоҳ таоло”. “Сендан аёлларнинг макр-ҳийлаларини ким нари қилди?” “Оллоҳтаоло”. Жаброил: “Бас, қандай қилиб сен Парвардигорингни тарк этдинг? Ундан сўрамадингда, бир махлуққа ишондинг?!” деган эди, Юсуф алайҳис-салом: “Ё Роббим, мени тилим тойилиб айтиб юборган бу сўзим учун кечиргин. Эй, Иброҳим, Исҳоқ ва кекса Яъқуб алайҳимус-саломнинг Илоҳи, Сендан менга раҳм қилишингни сўрайман”, деб Оллоҳ субҳонаҳу ва таолога ёлвориб дуо қилди. Шунда Жаброил алайҳис-салом: “Бас, сенинг мана шу зиндонда яна бир неча йил қолишинг қилган хатойингга берил-ган жазодир”, деди.
Ушбу ибратли ривоят - бошига бирон мушкил иш, мусибат тушган инсон учун ундан халос бўлишнинг энг тўғри йўли махлуқларга ялиниб-ёлвормасдан Ёлғиз Оллоҳ таолодан мадад тилаш эканини таълим беради.

43. (Кунларнинг бирида Миср мамлакатининг) шоҳи (Райён ибнул-Валид): «Мен тушимда еттита ориқ сигир еттита семиз сигирни еб юборганини ва еттита ям-яшил бошоқ билан бирга яна бошқа қуриган (етти бошоқ)ни кўрдим. (Аъёнларим), агар тушларнинг таъбирини айта олувчи бўлсангизлар, бу тушимнинг таъбирини (менга) айтинглар-чи», деди.
“Танвирул-азҳон”да ушбу оят тафсирида ривоят қилинишича, Юсуф алайҳис-саломнинг зиндондан чиқиш вақти яқинлашганида Оллоҳ таоло бу иш учун ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмайдиган бир нарсани сабаб қилиб қўйди. Воқеа бундай бўлган эди: Миср подшоҳи Райён ибнул-Валид ҳар йили бир неча кун мамлакатнинг турли тарафларидан одамларни чақириб, Нил дарёси соҳилида байрам ўтказар, уларга шоҳона зиёфатлар бериб, ўзи уларнинг сайил ва ўйин-кулгиларини кузатиб ўтирар эди. Ана шундай байрам кунларининг бирида подшоҳ туш кўради. Тушида бир қуриб қолган дарёдан еттита семиз сигир ва уларнинг ортидан яна еттита жуда ориқлаб кетган сигир чиқиб келиб, уларнинг ориқлари семизларини бутунлай еб-ютиб юборган эмиш, аммо яна ўша ориқ ҳолларида қолишиб, уларда ютиб юборган нарсаларининг асари ҳам кўринмасмиш. Шунингдек, еттита ям-яшил, донлари бўлиқ буғдой бошоғи устига яна бошқа еттита сарғайиб қуриб қолган бошоқ эгилиб, ҳалиги яшил бошоқларни ҳам қуритиб кўйган эмиш.
Подшоҳ уйқусидан уйғонибоқ, кўрган тушидан кўнгли ғаш бўлиб, озғин-заиф махлуқларнинг семиз-бақувватлари устидан ғолиб бўлиши ва қуриб қолган чўпларнинг ям-яшил бошоқларни қуритиб кўйиши мамлакатда рўй беражак бирон ёмонликнинг белгиси эмасмикан, деб ташвишга тушиб, дарҳол кўл остидаги барча олиму-уламоларни, коҳин-фолбин мунажжимлар ва туш таъбир қилувчиларни жамлади ҳамда уларга кўрган тушини айтиб, таъбир қилиб беришларини сўради. Аммо йиғилганларнинг биронтаси подшоҳ кўрган тушнинг таъбирини айта олмади, аксинча -

44.    Улар: “Бу алоқ-чалоқ тушлар экан. Биз бундай тушларнинг таъбирини билгувчи эмасмиз”, дедилар.
Ояти каримадаги биз “алоқ-чалоқ тушлар” деб маъно айтган “азғосу-аҳлом” ибораси сўзма-сўз таржима қилинганида “азғос” зиғс сўзининг кўплик шакли бўлиб, бир боғлам ҳўл-у қуруқ ҳас-хашак деганидир. Ҳулмнинг кўплиги бўлган “аҳлом” калимаси эса, аслида умуман тушлар деган маънони англатса-да, истилоҳда алоқ - чалоқ, шайтоний тушларни аҳлом деб, яхши, хайрли тушларни эса рўё деб аташ жорий бўлгандир.
Имом Бухорий, Муслим ва Термизий ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Рўё Оллоҳдан, ҳулм шайтондандир. Бас, қачонки сизлардан бирон киши ёмон туш кўрадиган бўлса, ва уйқусидан уйғонибоқ уч марта туфлаб, кўрган тушининг ёмонлигидан паноҳ беришини сўраб Оллоҳ таолога дуо-илтижо қилса, у туш унга ҳеч қандай зиён қилмайди”, деб хабар берганлар.
Алқисса, подшоҳ аъёнлари унинг кўрган тушини таъбир қилишдан ожиз қолишгач, нима дейишларини билмай: “Агар сенинг кўрганинг ҳақиқий туш бўлганида, албатта биз унинг таъбирини айтиб берган бўлар эдик, аммо бу бир боғ алоқ-чалоқ тушлар экан, биз бундай тушларнинг таъбирини билгувчи эмасмиз”, деб баҳона қилишдан нарига ўта олишмади.
Азиз сабоқдошим, агар эътибор қилсак, Ҳақ таоло Ўз Элчисига сўйлаб бераётган бу гўзал қиссанинг Илоҳий назми ҳам нақадар гўзалдир. Еттитадан ўн тўртта, яъни, бир боғ буғдой бошоғи ҳақидаги тушни бир боғ алоқ-чалоқ туш деб таъбир қилинишидаги сўзлар ҳамоҳанглиги нақадар фасоҳатли!

45.    (Шунда) ҳалиги икки (маҳбус)нинг (зиндондан) қутулиб чиққани, шунча муддат ўтгач, энди (Юсуфнинг сўзлари) ёдига тушиб, деди: “Унинг таъбири ҳақида сизларга мен хабар берурман, фақат мени (зиндонда ётган Юсуфнинг олдига) юборинглар».
Яъни, подшоҳ кўрган тушнинг таъбирини сарой аъёнларидан ҳеч ким айтиб бера олмагач, ўша мажлисда ҳозир бўлган подшоҳнинг соқийси - Юсуф алайҳис-салом билан бирга зиндонбанд қилинган икки йигитдан бирининг ёдига зиндондан озод бўлганидан анча муддат - етти йил ўтгач, баногоҳ Юсуф алайҳис-салом тушди. Ўшанда унинг тушини Юсуф тўғри таъбир қилиб берганини, сўнгра, “подшоҳ ҳузурида бўлганингда унга мен ҳақимда эслатгин, бир бегуноҳ йигит зиндонда ноҳақ азобланаётганини айтгин”, деб илтимос қилганини эслади ва подшоҳга юзланиб: “Бу тушнинг таъбирини сизларга мен айтиб берурман. Фақат бунинг учун сизлар мени зиндонга юборинглар. У жойдаги маҳбуслар орасида Яъқуб хонадонидан бўлган Юсуф исмли бир донишманд йигит бор. Мен кўрган тушингизнинг таъбирини ана ўша йигитдан сўраб келаман. У тушларнинг таъбирини жуда яхши билади. Бизнинг тушимизни ҳам тўғри таъбир қилиб берган”, деди. Бас, ўз аъёнларидан кўрган тушининг таъбирини билолмай хуноб бўлган подшоҳ соқийга ижозат бергач, у шаҳар четида жойлашган зиндонга бориб, Юсуф алайҳис-салом билан кўришди ва аввало ўзининг қилган хатоси - шунча йил Юсуфнинг сўзларини подшоҳга етказишни унутиб қўйгани учун ундан узр сўради, сўнгра деди -

46. “Юсуф, эй ростгўй зот, сен бизга (подшоҳ кўрган) еттита ориқ сигир еттита семиз сигирни еяётгани ҳамда еттита яшил бошоқни бошқа қуриган (етти бошоқ) ҳақидаги (туш) таъбирини айтиб бергин. Шояд мен одамлар олдига қайтиб боргач (сен айтган таъбирни уларга айтиб берсам), шояд улар ҳам билиб олсалар”.
Соқийнинг Юсуф пайғамбарга: “Эй сиддиқ - сўзи ҳам, амали ҳам тўғри-рост бўлган зот”, деб мурожаат қилишига унинг ўзи зиндонда ётган вақтида гувоҳга айланган воқеалар сабаб бўлган эди. У Юсуфнинг кундузларини бошқа маҳбусларга панд-насиҳатлар қилиб, беморларига ёрдам бериб, умидсизликка тушиб қолган кишиларнинг кўнгилларини кўтариб, бир кун келиб албатта бу азоблардан қутулишларини айтиб, уларнинг қалбларида умид уйғотиб, бир сўз билан айтганда, ҳамзиндон дўстларига фақат яхшиликлар қилиш билан ўтказишини, тунлари эса то тонггача Яратганга тоат-ибодат ва дуо-илтижо билан йиғлаб чиқишини ўз кўзи билан кўрган эди. Юсуф алайҳис-салом соқий ва новвойнинг тушларига айтган таъбир худди у айтиб берганидай бўлиб чиққани ҳам уни ростгўй зот деб аташга тўла асос берар эди. Қолаверса, соқий Юсуфга “эй ростгўй зот”, деб хитоб қилар экан, бу хитобида ўзи таъбир сўраб келган подшоҳнинг тушини ҳам Юсуф тўғри-рост таъбир қилиб берар, деган умиди бор эди.
Ояти каримадаги: “Шояд мен одамлар олдига қайтиб боргач, (сен айтган таъбирни уларга айтиб берсам), шояд улар ҳам билиб олсалар”, жумласини муфассирлар икки хил тафсир қилганлар. Биринчи тафсир: Шоядки улар, яъни, подшоҳ ва сарой аъёнлари ҳам подшоҳ кўрган тушнинг таъбири қандай бўлишини билиб олсалар. Иккинчи тафсир: Шоядки подшоҳ ва сарой аъёнлари ҳам сени, эй Юсуф, қандай фазлу камолга эга эканингни билиб олсалар ва натижада зиндондан озод бўлсанг.
Ҳақиқитан ҳам, подшоҳ соқийсининг зиндонга - Юсуф алайҳис-салом олдига туш таъбирини сўраб бориши Юсуфнинг илму фазилатда қандай юксак мартаба эгаси экани очилишига сабаб бўлди ва оқибат-натижада Юсуф алайҳис-салом зиндон азобидан халос бўлди. Худди шунингдек, Юсуф айтиб берган туш таъбири Миср аҳлининг етти йил очарчиликда қолиш балосидан қутулишларига сабаб бўлди.
Ҳақ таоло одамларга юборган пайғамбарлардан бирининг тарихидан келтирилган бу мисол Оллоҳтаолонинг барча элчи ва пайғамбарлари инсонлар учун Яратганнинг Раҳмат-Марҳамати бўлганларига бир тарихий далилдир. Уларнинг ҳар бири ўз қавм-умматларининг ақийда ва ахлоқларини ўнглашда ҳам, уларга Ҳақ Йўлини кўрсатишда ҳам, ҳатто уларнинг маиший-иқтисодий ҳаётларини тинч-фаровон йўлга солишда ҳам Ҳақ таоло томонидан юборилган буюк Раҳмат-Марҳамат эдилар.
Қуйидаги уч оятда Жаноби Ҳақ Юсуф алайҳис-салом подшоҳ кўрган тушни қандай таъбир қилиб, уларга қандай маслаҳатлар берганини ҳикоя қилади -

47-48-49. (Юсуф алайҳис-салом) деди: «Сизлар пайдар-пай етти йил (дон) экасизлар. Кейин ўриб олган ҳосилингизни (бузилмасин учун) ўз бошоғида қолдиринглар, магар ейдиган озгина озуқаларин-гизнигина (янчиб оласизлар). Сўнгра ўша (серҳосил етти йил)дан ке-йин етти қаттиқ қаҳатчилик йиллари келиб, ўша (йиллар) учун тайёрлаб-асраб қўйган бор ҳосилингизни еб кетар. Магар озгина (уруғлик учун) асраб қўйган донларингизгина қолур. Сўнгра ўша (қаҳатчилик йиллари)дан кейин бир йил келурки, унда одамлар (етти йил интизорлик билан кутган) ёғингарчилик остида қолурлар ва (турли мевалардан) шароблар тайёрлаб олурлар».
Яъни, подшоҳнинг тушидаги етти семиз сигир ва етти яшил бошоқ олдинда келадиган етти мўл-кўлчилик йилларидир, етти ориқ сигир ва етти куриган бошоқ эса, етти мўл-кўлчилик йиллари ортидан келадиган етти қаттиқ қурғоқчилик, қаҳатчилик йилларидир. Шунинг учун сизлар вақтни ғанимат билиб аввалги етти йилда тинмай деҳқончилик қилинглар - дон экинглар ва ҳар йили ўриб олган ҳосилингиздан бир озини тежаб-тергаб егуликка ишлатинглар-да, кўпроқ қисмини келгуси йиллар учун, янчмасдан бошоғида қолдиринглар, шунда у бир неча йил қурт емасдан, бузилмасдан яхши сақланади ва сизлар кейин келадиган қаттиқ йилларда ана ўша асраб қўйган дон-дунларингизни еб кун кечирасизлар. Қаҳатчилик йиллари роса етти йил давом этади, бу орада сизлар тўплаган егуликлар ҳам тамом тугаб битади, фақат уруғлик учун асраб қўйган жуда оз миқдордаги донларингиз қолади, холос. Ана ўшанда, сизлар “Энди ҳаммамиз ҳалок бўлишимиз аниқ”, деб умидсизликка тушиб қолган вақтларингизда бир баракотли йил кириб келадики, унда осмондан тинмай оби раҳмат ёғиб, эккан-тикканларингиз мўл ҳосил бериб, омборларингиз донга тўлиб кетади, одамлар ғалладан ташқари яна полизларидан, боғ-роғларидан ва узумзорларидан чиққан мева-чеваларидан ҳам шароблар тайёрлаб, зайтунзорларининг ҳосилидан сиқиб ёғлар чиқариб оладилар, сер ўт далаларда ўтлаб семирган сигирларини соғиб қаймоқ-сарёғларини ғамлаб оладилар.
Ушбу оятлар мазмунидан маълум бўладики, Юсуф алайҳис-салом Миср мамлакатининг подшоҳи кўрган тушни тўла ва батафсил таъвил қилиб берганидан ташқари яна ўн тўрт йилдан кейин келадиган бир баракотли йил ҳақида ҳам хабар берди ва унинг келажак ҳақида берган бу хабарлари рост эканлиги тўла ўн беш йил давомида ўз исботини топди, бу йилларда мамлакатдаги иқтисодий аҳвол худди Юсуф алайҳис-салом аввалдан айтиб берганидек кечди.
Бу эса шак-шубҳасиз, Юсуфнинг оддий туш таъбирчиси эмас, балки Ҳақ таолонинг пайғамбари эканлигига, ҳамда Юсуф алайҳис-салом айтган туш таъбири унга Илоҳий ваҳий орқали маълум бўлганига далолат қилади.
Қуртубий ўзининг “Ал-Жомеъ лиаҳкомил-Қуръон” тафсирида айтади: “Ушбу оят (яъни, мазкур оятлардаги Юсуф алайҳис-саломнинг Миср подшоҳи кўрган тушни таъбир қилиб берганидан ташқари яна мамлакат аҳолиси келажакда очликдан ҳалок бўлиб кетмасликлари учун қандай йўл тутишлари лозим эканлиги хусусида берган маслаҳатлари) Шариати Исломи-йядаги “Маслаҳати Шаръийя”нинг асли-асосидир. Шариатда динни, жонни, онгни, яъни, ҳаётни, насл-насабни ва мол-мулкни бузмай, йўқотмай сақлаш йўлида қилинган ҳар бир иш маслаҳати шаръийя деб аталади. (Тилимизда ўнглаш-тузатиш, тўғри йўл кўрсатиш маъноларини англатадиган) маслаҳат - Оллоҳтаоло юборган барча шариатларнинг асл мақсадидир.
Албатта, барча шариатлар инсонларнинг дунёвий ҳаётлари покиза, фаровон ва осойишта бўлишини кўзлайди. Чунки фақат мана шу ҳолдагина одамлар Оллоҳ таолони таниб иймон келтиришга, У Зотга ҳаққи-рост ибодат қилишга ва оқибат натижада Охират саодатига эришишга тўлиқ имкон топадилар. Бас, Оллоҳ таолонинг Шариатига, агар таъбир жоиз бўлса, Илоҳий “Маслаҳатига” риоя қилиб яшаш Ҳақ таоло томонидан ато этилган буюк Фазл-Марҳаматдир, ҳам дунё, ҳам Охиратда бахтли бўладиган инсонлар насибасидир”.
Мазкур оятларда зикр қилинган Миср мамлакатининг аҳолиси ҳам Юсуф пайғамбар берган маслаҳатга риоя қилиш билан ҳалокатдан нажот топдилар.
Қуртубий яна айтади: “Шунингдек, ушбу оят кофирнинг туши ҳам рост чиқиши мумкин эканлигига бир далилдир”. Чунки мазкур тушни кўрган подшоҳ динсиз кимса бўлса-да, у кўрган туш ўнггидан келди ва ҳатто Оллоҳ таолонинг пайғамбарларидан бирининг ҳақ пайғамбар эканлиги юзага чиқишига сабаб бўлди.

50. (Соқий подшоҳнинг ҳузурига қайтиб, унинг кўрган тушини Юсуф қандай таъбир қилганини айтгач), подшоҳ деди: .»Уни менинг олдимга келтирингиз!» Қачонки (Юсуфнинг олдига шоҳнинг) элчиси келгач, у: «Хожангнинг ёнига қайтиб бориб (аввал) ундан ўз қўлларини кесган аёллар нима бўлганини сўра! Албатта Парвардигорим уларнинг макрларини Билгувчидир», деди.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Юсуф алайҳис-саломнинг айтган таъ-бирини эшитган Миср подшоҳининг аҳволидан ҳабар беради. Зиндонга юборилган соқийси Юсуф айтган сўзларни сарой аъёнлари олдида айтиб бергач, подшоҳ ҳайратга тушди ва бу йигит жуда юксак фазл-мартаба, чуқур билим соҳиби эканини, ҳамда ўз ватани ва ватандошлари ҳақида теран қайғуришини англадида, кўрилган туш таъбирини яна бир марта унинг ўз оғзидан эшитмоқчи бўлиб: “У йигитни дарҳол зиндондан озод қилиб, менинг ҳузуримга келтиринглар!” деб буюрди. Аммо Юсуф алайҳис-салом яна қайтадан подшоҳ элчиси бўлиб зиндонга келган соқийнинг дархол озодликка чиқиш ҳақидаги таклифини рад этиб, ояти каримада мазкур бўлган сўзларини айтди.
Подшоҳўз атрофида қанчадан-қанча уламою фузалолари туриб Юсуф алайҳис-саломнинг суҳбатини истаганининг ўзи Юсуф пайғамбар нақадар буюк илм-марифат соҳиби бўлганига очиқ далолат қилгани каби худди ана ўша билимдонлиги, донишмандлиги шарофатидан Юсуф зиндон азобидан халос бўлгани илм-маърифат қандай улуғ фазилат эканига рав-шан бир далилдир.
Шунингдек, Юсуф алайҳис-салом жисми жонини зиндон балосидан халос қалишдан покиза номини туҳмат балосидан халос қилишни муқаддам қўйгани ва: “Аввало мени бадном қилиб зиндонга ташланишимга сабаб бўлган аёллардан бир сўраб кўринглар-чи, ҳали ҳам ўша туҳматларида оёқ тираб турибдиларми ёки йўл қўйган хатоларига тавба қилдиларми экан?”, деб сўраганининг ўзи у зотнинг чин маънода поқцоман инсон бўлганини кўрсатади. Зотан ҳадиси шарифда ҳам: “Ким Оллоҳга ва Охират Кунига иймон келтирган бўлса, ҳаргиз туҳмат ўринларида турмасин”, деб марҳамат қилинган.
Бу оятлар замирида Юсуф алайҳис-саломнинг нақадар покиза қалбли инсон эканлигини кўрсатиб турган уч нукта бордир. Биринчидан, подшоҳ тушининг таъбири ҳақида сўралганда: «Агар подшоҳ мени бу зиндондан озод қилса, айтаман», демай, батафсил таъбир қилиб бериши; иккинчидан, подшоҳуни озод қилишга амр қилганида ҳам, зиндонни дарҳол тарк этмасдан, ўзининг бегуноҳлигини исботлаб беришларини талаб қилиши;
учинчидан, ўзининг бегуноҳлигини исботлашда ҳам ўзи туз ичган хона-доннинг ҳурматини сақлаб, яъни, «Бориб мени шундай азобга дучор қилган Зулайхо нима бўлганини билиб келгин», демай, «қўлларини кесган аёллар нима бўлганини сўраб кел», дейиши. Бу нукталарда ақл эгалари учун ибрат бордир.
Ҳатто Юсуф алайҳис-саломнинг бу гўзал сабр-матонатига таҳсин айтиб Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Оллоҳ биродарим Юсуфни раҳмат қилсин. Дарҳақиқат, у сабрли, ҳалим киши эда. Агар мен зиндонда Юсуф турганча турганимда, албатта чақириб келгувчининг сўзини дархол қабул қилган бўлар эдим”, дедилар. (Имом Бухорий ривояти).
Тийбий айтади: “Ҳазрати Расулуллоҳнинг бу сўзлари асло у зоти бобаракотнинг бесабр эканликларини билдирмайди, балки ниҳоят даражада улуғ тавозуъ соҳиби эканликларини билдиради. Тавозуъ эса каттани кичик, баландни паст қилиб қўймайди, балки аксинча, у соҳибининг фазлига фазл қўшади ва қадрини янада баланд қилади. (“Танвирул-азҳон" тафсиридан).

51. (Шунда подшоҳ у аёлларни тўплаб) деди: “Сизлар Юсуфни йўлдан урмоқчи бўлган вақтингизда нима бўлган эди (яъни, у ҳам сизларга майл кўрсатганмиди)?” (Аёллар) айтдилар: “Пок Парвардигор, Оллоҳ сақласин! Бизлар уни айблайдиган бирон ёмонликни билганимиз йўқ”. (Миср шаҳри) ҳокимининг хотини (Зулайхо) деди: “Энди ҳақиқат юзага чиқди. Уни мен йўлдан урмоқчи бўлган эдим. У, шак-шубҳасиз, ростгўй зотлардандир».
Яъни, Жаноби ҲақЎзининг солиҳ бандаси ва пайғамбари Юсуф алайҳис-саломни бошига тушган туҳмат балосидан мана шу тарзда - айни унинг ҳаққига туҳмат қилган аёлларнинг ўз оғизлари билан оқлашни ирода қилди. Подшоҳ Юсуфнинг зиндонга ташланишига нима сабаб бўлганини суриштириб сарой аъёнларининг аёлларидан - Юсуфни илк бор кўрганларида унга маҳлиё бўлганларидан қўлларидаги пичоқ билан ўз бармоқларини кесаётганларини сезмай қолган аёллардан сўраганида уларнинг ҳар бири Юсуф томонидан бирон ёмонликни - бузуқликка мойилликни кўрмаганлигини айтиб гувоҳлик беришгач, шаҳар хокимининг аёли бўлмиш Зулайхога юзланишиб, уни ўз гуноҳига иқрор бўлишга чақирдилар. Шунда Юсуф алайҳис-саломнинг хусну малоҳатига ошиқи беқарор бўлиб қолган Зулайхо подшоҳга қараб: “Энди бўлар иш бўлди, ҳақ қарор топди. Аслида Юсуф мени эмас, аксинча мен уни йўлдан урмоқчи бўлган эдим. Юсуф айтган: “Зулайхонинг ўзи мени йўлдан урмоқчи бўлди”, (26-оят) деган сўз рост эди”, деб, Юсуф шаънига туҳмат қилганини бўйнига олди ва мана шу тарзда Юсуф алайҳис-саломнинг поклиги ва ноҳақ зиндонбанд қилингани ҳаммага аён бўлди.
Азиз ҳамдарсим! Этибор қилайлик, Каломуллоҳ орқали хабардор бў-лаётганимиз бу тарихий воқеа нақадар ибратли! Ҳақиқий покликнинг юзига ҳеч қачон қора чаплаб бўлмаслиги, агар бўлганда ҳам, вақти келиб худди ўша қора чоплаганларнинг ўзлари уни ўз қўллари билан артиб, тозалаб қўйишлари - туҳмат қилганларини бўйинларига олишлари нақадар таъсирли! “Рақибларинг тан олган фазилатинг ҳақиқий фазилатдир”, деган сўз албатта бехуда айтилмагандир.

52. (Қачонки соқий зиндонга қайтиб келиб, саройда бўлиб ўтган гапларни айтиб бергач, Юсуф деди): «Буни (яъни, ўзимнинг бегуноҳлигимни исботлаш талабини) токи (шаҳар ҳокими) унинг йўқлигида мен унга хиёнат қилмаганимни ва Оллоҳ ҳеч қачон хоинларнинг найрангларини ўнгидан келтирмаслигини билиб қўйсин, деб (қилдим)».
Уламолар ушбу ояти каримани турлича тафсир қилганлар. Айрим муфассирлар: “Бу Зулайхо айтган сўзларнинг давомидир. У подшоҳ ҳузурида Юсуфни ўзи йўлдан урмоқчи бўлганини, Юсуф бегуноҳ эканини эъти-роф этар экан, сўзининг давомида: “Гуноҳимга иқрор бўлишимга сабаб, токи Юсуф, у менинг олдимда бўлмаган, зиндонда ётган вақтда мен унга хиёнат қилмаганимни, унинг шаънига бирон ёмон сўз айтмаганимни билсин”, деб Юсуфга бўлган садоқатини изҳор қилмоқчи бўлади”, дейди-лар. (“Тафсири Куртубий”, “Тафсири Мунийр”китобларидан).
Аммо кўпчилик уламолар ушбу ва қуйидаги оятда Юсуф алайҳис-саломнинг сўзлари зикр қилинганини айтадилар. Яъни, Юсуф подшоҳнинг элчиси бўлиб зиндонга келган соқийни изига қайтариб юборганидан ке-йин у подшоҳ ҳузурига қайтиб борганида қандай воқеалар рўй берганини воқеаларни Юсуфга етказгач, у гўё шундай деди: “Эй соқий, ўтган сафар сен подшоҳ мени зиндондан озод этиш ҳақида фармон қилгани ҳақидаги хабарни олиб келганингда аввал менинг ноҳақ қамалганим исботлансин, кейин зиндондан чиқаман, деб сени қайтариб юбордим. Чунки мен ҳақ қарор топишини ва шаҳар ҳокими мен унинг кўл остида бўлган вақтимда у йўқ бўлган пайтда аёлига кўз олайтирмаганимни аниқ билиб олишини, ҳамда Оллоҳ таоло ҳеч қачон бировларга хиёнат қилгувчиларнинг, яъни, бировларни ноҳақ жазога тортгувчиларнинг макр-ҳийлаларини рўёбга чиқармаслигини ҳам англаб етишини истаган эдим”. Юсуф алайҳис-саломнинг бу сўзларида Зулайхо эрига хиёнат қилганига ишора бўлгани каби шаҳар ҳокимининг зиммасидаги омонатга хиёнат қилганига, яъни, унга ишониб топширилган мансабда адолат қилиш ўрнига хотинининг талаби билан Юсуфни ноҳақ зиндонбанд қилганига ҳам нозик ишора бордир.

53. “Мен нафсимни оқламайман. Чунки нафс - илло Парвардигоримнинг Ўзи раҳм қилмаса - албатта ёмонликка буюргувчидир. Дарҳақиқат, Парвардигорим Мағфиратли, Меҳрибондир”.
Қуръони Каримда нафс калимаси уч хил сифат билан келади. Улардан биринчиси, ушбу оятда айтилганидек, “нафси аммора - ёмонлик-гуноҳга буюргувчи нафс”, иккинчиси, “нафси лаввома - маломатгўй нафс”. (Қиёмат сураси, 2-оят), учинчиси, “нафси мутмаинна - хотиржам-сокин нафс” (Фажр сураси, 27-оят).
Ояти каримада Юсуф алайҳис-салом тили билан ҳеч ким инкор қила олмайдиган, аммо кўп инсонлар гафлатда бўлган катта бир ҳақиқат баён қилинади. Яъни, агар инсон ҳавойи нафсига эргашадиган бўлса, нафс инсонни албатта ёмон кўйга солиши - гуноҳ ишларга буюриши, магар Парвардигор раҳм қилган инсонларгина нафснинг ёмонлигидан омонда бўлишлари таъкидланади.
Нафсни таниш бобида Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг мана бу муборак ҳадислари ҳам бағоят ибратлидир:
У Зоти бобаракот саҳобайи киромга қараб: “Айтинглар-чи, сизлардан ҳар бирингизнинг бир йўлдоши бўлса-ю, агар унинг ҳурмат-иззатини жойига қўйиб, айтганини бажариб, кийим-бошини ҳам бекаму-кўст қилиб қўйсангизлар, у сизларни ғоят ёмон ишларга етакласа ва аксинча агар сизлар уни хорласангизлар ва оч-яланғоч қўйсангизлар, у сизларни ғоят яхши ишларга етакласа, у қандай ҳамроҳ бўлади”, деган эдилар, саҳобалар: “У ер юзидаги энг ёмон ҳамроҳдир”, дейишди. Шунда айтдилар: “Жоним қўлида бўлган Зотга қасамки, ҳар бирингизнинг ичингиздаги нафсингиз ана ўша ҳамроҳингиздир”. (“Тафсири Мунийр”дан).
Шу боисдан Юсуф алайҳис-салом ҳам: “Мен нафсимни ҳар қандай айб-нуқсондан пок деб айтмайман, яъни, мен бошқаларни қоралаб ўзимни оқламоқчи эмасман. Зотан, агар Оллоҳ таоло паноҳ бермаса, ҳар қандай инсон нафсига эргашиб ёмон йўлга кириб кетиши мумкиндир. Фақат Роббим раҳм қилган инсонларгина нафсларининг қулларига айланиб қолмайдилар. Зора мен ҳам Оллоҳнинг Марҳамати билан нафснинг ёмонлигидан омонда бўлган кишилар қаторида бўлсам. Чунки Парвардигорим кулларининг айбу нуқсонларини Кечиргувчи, Марҳаматли Зотдир”, деди.

54. Подшоҳ айтди: “(Юсуфни) ҳузуримга келтирингиз, мен уни ўзимнинг хос кишиларимдан қилиб олурман”. Бас, қачонки у билан сўзлашгач, “Сен бу кун бизнинг даргоҳимизда ўз ўрнига эга бўлган ишончли кишидирсан”, деди.
Қачонки Миср мамлакатининг подшоҳи Райён ибнул-Валид саройдаги аёллардан сўраб-суриштириб, Юсуф алайҳис-саломнинг покиза инсон эканини, туҳмат билан зиндонбанд қилинганини аниқлагач, дарҳол уни зиндондан озод қилиб саройга келтиришни буюрди ва энди Юсуф ҳокимнинг қули эмас, балки мамлакат подшоҳининг хос кишиси бўлишини айтди. Бас, Юсуф алайҳис-салом саройга кириб келганида подшоҳ унинг беқиёс гўзал ҳусну жамолини кўриб лол қолди, у билан суҳбатлашганида эса, ҳуснидан ҳам гўзал ахлоқ-одобига ва тенгсиз илм-маърифат соҳиби эканига гувоҳ бўлди, ҳамда: “Эй Юсуф, бугундан бошлаб сен бизнинг даргоҳимизда юксак мартабали, хукумат ишларини юргизишда тўла ишонч ва ваколатга эга бўлган кишисан”, деди.
“Тафсири Бағавий” ва “Тафсири Қуртубий”да ривоят қилинишича, ўша суҳбатда подшоҳ кўрган туши ва унинг таъбири ҳақида Юсуфнинг ўз оғзидан эшитмоқчи эканини айтган эди, Юсуф алайҳис-салом деди: “Хўп бўлади эй подшоҳ! Сен тушингда Нил дарёси соҳилидан чиқиб келаётган еттита семиз сигирни кўрдинг. Улар жуда чиройли кулранг-қашқа сигирлар эди. Келар эканлар, елинларидан сутлари тизиллаб оқар эди. Сен у сигирларга маҳлиё бўлиб қараб турган вақтингда, баногоҳ Нилнинг суви бирдан қуриб ерга сингиб кетдида, унинг қаъридаги ботқоқдан жуда хунук ориқ етти сигир чиқиб келди. Уларнинг на қорни ва на елини бор эди. Фақат иржайган тишлари кўриниб турар, туёқлари ҳам итнинг оёғига ўхшар эди. У даррандалар чиқибоқ, дарё соҳилидаги семиз сигирларга ташландилар ва бир зумда уларнинг териларини парчалаб, гўштларини еб битирдилар, ҳатто суякларигача майдалаб ташладилар. Сен бу мудҳиш воқеага қараб, қандай қилиб ориқ сигирлар семиз баҳайбат сигирлардан ғолиб бўлдилар ва уларни еб битирганларидан кейин ҳам этларига заррача эт қўшилмасдан ўша ориқликларича қолдилар, деб ҳайрон бўлиб турган пайтингда тўсатдан кўз ўнгингда бошқа бир манзара намоён бўлди: Бир жойда ёнма-ён еттита ям-яшил буғдой бошоғи билан яна бошқа еттита қуриган қоп-қора бошоқ турган эмиш. Бирдан қаттиқ шамол турибди-да, қуруқ бошоқлар яшил бошоқлар устига эгилиб, уларни ҳам қуритиб куйдириб қоп-қора қилиб юборибди. Тушинг шу жойга келганда сен қўрқиб уйғониб кетдинг”.
Подшоҳ ҳайратга тушиб: “Эй Юсуф, сен менинг кўрган тушимни ўзимдан ҳам аниқ ва жонлироқ қилиб айтиб бердинг. Энди бу туш ҳақида нима дейсан, менга қандай маслаҳат берасан?” деган эди, Юсуф алайҳис-салом айтди: “Менинг раъйим шуки, сен мана шу етти мўл-кўлчилик йилларида озиқ-овқатни жамлаб олгин, ҳамма ерларингга экин эккин. Бу йилларда агар тош ёки қуруқ кесакустига уруғ сепсанг ҳам униб-ўсаверади, Оллоҳ таоло унга барака бераверади. Сўнгра ҳосилни ўриб олгач, янчмасдан бошоқ ва поясида қолдиргин, ҳамда улкан омборлар қуриб, ўша жойга жойлаб қўявергин. Кейин вақти келганида дон-дунлар одамлар учун таом бўлса, бошоқ ва поялар чорва ҳайвонлари учун озуқа бўлади. Фуқароларингга буюргин, йиққан ҳосилларидан бешдан бирини сенинг омбор хазиналарингга келтириб тўксинлар, шунда сен жамлаган озиқ-овқат Миср ва ҳатто унинг атрофидаги аҳолига ҳам етарли бўлади. Ҳали чор-атрофдан одамлар сенинг олдингга бор бойликларини кўтариб, озиқ-овқат сўраб келадилар ва хазинангда бошқа бирон подшоҳга насиб этма-ган мислсиз бойлик тўпланади”.
Юсуфдан бу сўзларни эшитган подшоҳ: “Сен айтган бу буюк тадбирни амалга оширишда менга ким ёрдам бера олади? Агар бутун Миср аҳлини тўплаганда ҳам ундай ишончли одамни топа олмайманку?” деган эди, -

55. (Юсуф алайҳис-салом) деди: “(У ҳолда) мени шу ер хазиналари устига қўйгин. Шак-шубҳасиз, мен (уларни) тўла-тўкис сақлагувчи ва (тўғри тасарруф қилишни) билгувчи кишиман”.
Яъни, Юсуф алайҳис-салом подшоҳ кўрган тушни таъбир қилиб бериш билан бирга унга келажак етти мўл-кўлчилик йилларидан кейин кутилаётган етти қаҳатчилик йилларида мамлакат аҳолисини ва чорва ҳайвонларини очарчиликдан нобуд бўлиб кетишдан омон сақлаб қолиш чора-тадбирлари ҳақида жуда доно маслаҳатлар ҳам берганида, подшоҳ айтилган тадбирларни амалга оширишга ўзи ёлғиз ожизлик қилишини, бунингустига атрофидаги аъёнлари орасида бирон доно-билимдон киши йўқ эканини айтгач, Юсуф алайҳис-салом: “У ҳолда ердан чиқадиган ҳосилни йиғиб, омбор-хазиналарда сақлаш ишини менга топширгин, чунки мен келажак етти йил ичида йиғиб-териб олинадиган ҳосилнинг бирон донини ҳам нест-нобуд қилмасдан авайлаб сақлашни ҳам, уларни тўғри тасарруф қилишни ҳам жуда яхши биламан”, деди.
Уламолар ояти каримадаги Оллоҳ таолонинг улуғ пайғамбарларидан бири айтган бу сўзлардан бир неча ҳукмларни олганлар:
Улардан биринчиси, киши агар ўзида бирон амал ёки мансабда адолатни рўёбга чиқариш қобилияти борлигини аниқ билса, ўша мансабга ўз номзодини таклиф этиши дурустдир.
Иккинчиси, мусулмон инсон бирон ғайридин ёки золим подшоҳ берган лавозимда ишлаши ҳам дурустдир. Чунки Юсуф алайҳис-салом ўзи учун хазинабонлик мансабини сўраган вақтида подшоҳ Райён ибнул-Валид Миср фиръавнларидан бири эди. У мазкур воқеалардан анча муддат ўтгач, Юсуф пайғамбарнинг даъватлари ва Ҳақ таолонинг ҳидояти билан иймон келтириб, дунёдан мусулмон ҳолда ўтгани ривоят қилинади.
Учинчи ҳукм, киши танимаган инсонлар уни таниб, баҳолашлари учун ўзида бор бўлган хислат, фазилат, билим-тажрибалари ҳақида тортинмасдан айтиб, ўзини танитиши жоиздир.

56-57. Мана шу тарзда Биз Юсуфга (Миср) заминидан хоҳлаган жойига тушиб ўз ҳукмини ўтказадиган имконият ато этдик. Биз Фазлу Марҳаматимизни Ўзимиз хоҳлаган кишиларга етказурмиз ва чиройли амал қилгувчи зотларнинг ажр-мукофотини зое қилмасмиз. Албатта иймон келтирган ва тақво эгалари бўлган зотлар учун Охиратда ажр-мукофот янада яхшироқ бўлур.
Ушбу оятларда Ҳақ таоло Юсуф алайҳис-салом мисолида чиройли амал қилгувчи ва тақво эгаси бўлган мўмин бандаларини ҳаёти дунёнинг ўзида ҳам албатта мукофотлаши, Охиратда эса уларга буюк ажр - мангу саодат ато этиши ҳақида хабар беради.
Дарҳақиқат, Юсуф алайҳис-саломнинг ҳаёти ибрат олгувчилар учун буюк ибратдир. У Зот гўдаклик чоғидан оғалари берган озор-азийятларнинг барчасига сабр қилди, аввал кудуқ қаърида, сўнгра зиндонда бошига тушган азобларга чидади, нопок йўлга қадам босмасдан ўз иффатини сақлади ва оқибатда Оллоҳтаолонинг Буюк Марҳаматига сазовор бўлди - қуллик ва асирликдан халос бўлиб, Миср мамлакатининг барча худудларига қўли етадиган, ўзи хоҳлагандек ҳукм юргиза оладиган юксак мақом-мартабага эришди. Мамлакат шоҳи Райён ибнул-Валид Юсуф алайҳис-саломнинг тенгсиз ақлу заковатини, ҳалол-пок ва ниҳоят даражада билимдон инсон эканини кўриб, Миср шаҳрининг ҳокими Қитфийр ўрнига ҳоким қилиб тайинлади ва Қитфийр вафот қилганидан кейин Юсуфни унинг беваси Зулайхога уйлантириб қўйди. Никоҳ кечасида Юсуф Зулайхонинг ёнига кирар экан: “Сен бир вақтлар истаган ҳаром хоҳишдан мана бу ҳалол никоҳяхшироқ эмасми?” деган эди, Зулайхо: “Эй ростгўй Зот, мени маломат қилмагин. Мен ўзинг кўриб турганингдек, гўзал, кўркам аёл эдим, эрим эса аёлларга яқинлаша олмайдиган заиф киши эди, сен бўлсанг, Оллоҳ ато этган тенгсиз ҳусн соҳиби эдинг, шунинг учун нафсим ғалаба қилиб ўша хато йўлга қадам босган эдим”, деди. Маълум бўлишича, Зулайхо ҳали-ҳануз бокира экан Оллоҳтаоло уларга икки фарзанд ато этди.
Қачонки подшоҳ мамлакат ишларининг барчасини Юсуф алайҳис-саломга топшириб қўйгач, у Миср тахтида адолат билан ҳукм юргиза бошлади. Бу ҳақда “Тафсири Бағавий”, “Тафсири Қуртубий” ва бошқа тафсир китобларида шундай ривоят қилинади: Юсуф алайҳис-салом даставвал ишни одамларни Исломга - Танҳо Оллоҳга иймон келтириб, Ёлғиз Унга ибодат қилишга даъват қилишдан бошлади. Одамлар Юсуф алайҳис-саломни ҳақ пайғамбар деб иймон келтирдилар ва ҳар ишда адолат қилишини кўриб эркагу аёлларнинг барчаси у зотни яхши кўриб қолдилар.
Ибн Аббос розияллаҳу анҳумо, Ваҳб, Суддий ва бошқа муфассирлар айтадилар: “Қачонки мўл-кўлчилик йиллари киргач, Юсуф алайҳис-салом барча экинзорларни ўнглаб тузатишни ва деҳқончиликни кенг йўлга қўйишни буюрди. Ҳосил йиғиб-териб олингач, нест-нобуд қилмай ғалла учун махсус курилган улкан омборларга жамлашни амр қилди. Биринчи йили шундай мўл-хосил йиғилдики, тайёрлаб қўйилган хазина-омборларга сиғмай қолди.
Кейин яна кетма-кет олти йил давомида мисли кўрилмаган даражада кўп ғалла йиғилди ва қурилган янги-янги омборларга поя ва бошоқлари билан жамлаб кўйилаверди. Шу тарзда етти йил ўтгач, кутилмаганда қаҳатчилик ва очарчилик бошланди.
Ҳикмат аҳли айтади: “Очарчилик ва қаҳатчиликнинг икки аломати бордир. Биринчиси, киши еб тўймайдиган ва одатдагидан тез қорни очадиган бўлиб қолади, иккинчиси, озиқ-овқат бирдан йўқ бўлиб, уни топиш жуда қийин бўлиб қолади”. Юсуф алайҳис-саломнинг замонида мана шу икки аломат бирданига юзага чиқди. Кунлардан бирида одамлар эркагу аёл, ёшу қари барчаси эрталаб “қорним оч, қорним оч”, деб уйғонадилар. Улар ердилар, аммо ҳеч тўймасдилар. Ҳатто подшоҳнинг ўзи ҳам ярим кечада “Очман, очман”, деб уйғониб кетди. Шунда Юсуф: “Очарчилик йиллари бошланди”, деди ва бутун Миср мамлакатининг аҳолисига: “Энди ҳеч ким экин экмасин, акс ҳолда эккан дони зое бўлиб, ҳеч қандай ҳосил ололмай қуруқ қолади”, деб жар солдирди. У йиллар мана шудай таърифлаб бўлмас даҳшат билан кириб келди.
Қаҳатчилик йилларининг биринчиси тугамасдан одамлар ўтган етти мўл-кўлчилик йилларида уйларига йиғиб-тўплаган бор ғаллаларини еб тугатдилар. Шундан сўнг Миср аҳли қўлларидаги бор нарсаларини бериб Юсуфдан таом сотиб ола бошладилар.
Биринчи йили тўплаган олтин-кумуш ггулларини бериб эвазига таом сотиб олдилар ва мисрликларнинг бор пули Юсуфнинг кўлига ўтди. Иккинчи йили бор зеб-зийнат ва қимматбаҳо тошларини бериб эвазига таом олдилар. Учинчи йили чорва-ҳайвонларини ҳам таомга алмаштириб битирдилар. Тўртинчи йили қул ва чўриларини озиқ овқатга алмаштириб юбордилар. Бешинчи йили уй-жой ва деҳқончилик қиладиган далаларини ҳам таом эвазига Юсуфга бериб юбордилар. Олтинчи йили очликдан ўлмаслик учун одамлар фарзандлари ва аёлларини қул қилиб сотган бўлсалар, еттинчи йили ўзлари ҳам биронталари қолмай Юсуф алайҳис-саломнинг қулларига айландилар. Ҳамма: “Юсуфдан кўра кучлироқ, қудратлироқ бирон подшоҳ йўқ”, дея бошлади. Шунда Юсуф алайҳис-салом Миср подшоҳига: “Роббим менга ато этган бу сир-синоатга нима дейсан? Энди буларнинг барчаси сеникидир, нима қилишни буюрасан?” деган эди, подшоҳ: “Мен ишни сенга топширганман, ўзинг хоҳлаган ишни қилгин, биз эса сенга тобеъмиз. Мен сенга қуллик ва итоат этишдан ор қилмасман. Мени ҳам ўз кул ва хизматкорларингдан бири деб билгин”, деди. Бас, Юсуф алайҳис-салом айтди: “Мен бу инсонларни қул қилиб олиш учун очликдан қутқарганим йўқ, ўзим ҳам уларнинг устига бир бало бўлиш учун бошларига тушган балодан халос қилганим йўқ, мен Оллоҳ таоло гувоҳлигида ва сенинг гувоҳлигингда Миср аҳлининг ҳар бирини кулликдан озод қилдим, барча молу-мулкларини ўзларига қайтардим, сенга ҳам мен кўрсатган йўлда юришинг шарти билан подшоҳлигингни қайтариб бердим”.
Ривоят қилишларича, ўша очарчилик йилларида Юсуф алайҳис-салом бирон марта тўйиб овқатланмас, одамлар: “Бутун Миср ерининг хазина омборлари қўлингда бўла туриб ўзинг оч юрасанми?” деганларида, “Мен агар тўқ юрадиган бўлсам очларни унутиб қўйишдан қўрқаман”, деб жавоб қилар экан. Ўша йилларда очарчилик атроф-жавонибдаги юртларга ҳам тарқалган бўлиб, кўп жойлардан Мисрга озиқ-овқат излаб одамлар кела бошладилар. Миср подшоҳининг хазиналарида озиқ-овқат сероб эканлиги ҳақидаги хабарлар Канъон заминига ҳам етиб боргач, Яъқуб алайҳис-салом ўғилларини ўша тарафга юборди. Қуйидаги оятларда сўз шу ҳақда боради.

58. Юсуфнинг оға-инилари (Мисрга) келишиб, ҳузурига кирганларида, уларни таниди. Улар эса (Юсуф алайҳис-салом)ни танимаган эдилар.
Ибн Аббос розияллоху анхумо айтади: “Оға-инилари Юсуфни қудуққа ташлаб юборганларидан кейин орадан роппа-роса қирқ йил ўтган эди. Шунинг учун улар Юсуф алайҳис-саломни танимадилар. (Қолаверса, улар Юсуфни ўша кудуқ қаърида ҳалок бўлиб кетган деб ўйлар эдилар).
Оға-инилари кириб келганларида Юсуф алайҳис-салом ўзининг таниганини уларга билдирмай: «Сизлар кимсизлар, қаердан келдингиз?», деб сўраган экан. Шунда улар: «Бизлар Шом мамлакатининг Канъон деган юртиданмиз. Ўзимиз чорвадорларданмиз. Озиқ-овқат ахтариб келдик», деб жавоб қиладилар. Юсуф алайҳис-салом: «Эҳтимол, бизнинг юртимизга жосуслик учун келгандирсизлар», дейди. Улар айтадилар: «Оллоҳ сақласин! Бизлар ўзининг энг суюкли боласидан айрилиб ғам-андуҳда қолган бир пайғамбарнинг ўғилларимиз. Бизлар ҳаммамиз ўн икки ўғилмиз. Бу ерга келган ўнтамиз бир ота-онаданмиз. Йўқолган инимиз билан унинг биродари эса бизнинг ота бир, она бошқа иниларимиз бўлади. Ўша инимиз биз билан ўйнаб саҳрога чиққанида йўқолиб қолган эди, шу сабабдан унинг биродарини отамиз бизларга ишонмай ўзи билан олиб қол-ди». Бу сўзларни эшитгач, Юсуф алайҳис-салом аъёнларига уларнинг барча эҳтиёжларини қондиришни амр этади.

59-60. Қачонки (Юсуф алайҳис-салом) уларни керакли нарсалари (озиқ-овқат) билан тўла таъминлагач, деди: “Ўша ота бир бўлган иниларингизни менинг ҳузуримга келтирингиз! Ахир мен (сизларга) энг яхши мезбон бўлиб, (дон-дунларни) тўла қилиб ўлчаб бераётганимни кўрмаяпсизларми? Бас, агар уни менинг ҳузуримга олиб келмасангизлар (яъни, мени алдасангизлар), у ҳолда менинг даргоҳимда сизлар учун бир қадоқ ҳам нарса йўқдир - (овора бўлиб) менинг яқинимга ҳам келмай қўя қолинглар”.
Ўша қаҳатчилик йилларида чор-атрофдан Мисрга озиқ-овқат сотиб олиш учун қўлларидаги бор нарсаларини кўтариб келадиган кишиларни дон-дун билан таъминлашга Юсуф алайҳис-саломнинг ўзи шахсан бош-қош бўлар ва ҳар бир кишига бир йил учун олтмиш соъ (икки юз қирқ килога яқин) дондан ортиқ нарса бермас эди. Аммо қачонки унинг ўн оғаси ўнта туяга миниб ва яна икки туяни етаклаб келишиб, ўз юртларида қолган кекса оталари ва кенжа укалари учун ҳам озиқ-овқат олиб кетмоқ-чи эканликларини айтишганида, Юсуф уларга ўша ўн икки туя кўтаргани-ча дон-дун ортиб берди, ҳамда: “Сўзларингизга қараганда оталарингиз энг кенжа укаларингизни сизларга ишонмай ўзи билан олиб қолибди. Демак, сизлардан кўра уни кўпроқ яхши кўрар экан. Бас, агар менга айтганларингиз рост бўлса, келгуси сафар келганларингизда албатта ўша укаларингизни ҳам ўзларингиз билан бирга олиб келинглар, мен уни бир кўрайин, сўзларингиз ростлигини билайин. Мана, ўзларингиз кўриб турибсизлар, мен сизларни камоли иззат-икром билан меҳмон қилиб, муҳтож бўлган нарсаларингизни ортиғи билан ўлчаб бериб, ҳожатларингизни равон қилмоқдаман, агар яна келганларингизда ўша укаларингизни ҳам ўзларингиз билан олиб келсангизлар, албатта уни ҳам худди мана шундай иззат-икром билан кутиб оламан ва сўраган нарсаларингизни бера-ман. Аммо агар уни олиб келмайдиган бўлсангизлар, яхшиси менинг ҳузуримга яқин ҳам келманглар. Чунки у ҳолда менга айтган барча сўзларингиз ёлғон экани маълум бўлади ва мен сизларга бир қадоқ ҳам нарса бермайман”, деб уларни огоҳлантирди.
Албатта Юсуф алайҳис-саломнинг бу тадбири Оллоҳтаолонинг амри-ваҳийси билан бўлган эди. Чунки акс ҳолда Юсуфдек солиҳ фарзанд отасининг хабарини эшитган заҳоти унинг олдига учиб борган бўлар эди. Аммо Ҳақ субҳонаҳу ва таолонинг Иродаси бошқа бўлди. У Зот севикли пайғамбари Яъқуб алайҳис-салом бошига тушган синов янада комил бўлишини хоҳлади, зотан, У бандалари устида Ўзи хоҳлагандек ҳукм қилур.

61. Улар: “Отасидан у(ни биз билан қўшиб юбориши) ҳақида ўтиниб сўраймиз. Албатта бизлар (сен буюрган ишни) қилгувчимиз”, дедилар.
Яъни, оғалари Юсуф алайҳис-салом уларга кўрсатган иззат-икром ва хайр-саховатдан бениҳоя миннатдор бўлиб, оталари олдига қуруқ қўл билан қайтмаётганларидан шодланиб, шундай огир қаҳатчилик замонида оилалари учун бир йиллик егулик топиб келганларини кўрган Яъкуб алайҳис-саломнинг уларга ишончи ортиб, келгуси сафарларида кенжа укалари Биняминни ҳам улар билан бирга жўнатишга рози бўлишидан умидвор бўлганлари учун Юсуф алайҳис-салом билан хайрлашаётган чоғларида унга: “Албатта биз сен айтган ишни қиламиз, келгуси сафар отамизга ялиниб-ёлвориб йўлини топиб, укамиз Биняминни ҳам бирга олиб келамиз ва ҳузурингда айтган сўзларимизнинг рост эканини исботлаймиз”, деб ваъда қилдилар.

62. (Юсуф алайҳис-салом ўзининг тарозибон) йигитларига: “Уларнинг (донга алмаштириш учун келтирган) нарсаларини юкларининг ичига (қайтариб) солиб қўйинглар. Шояд уйларига қайтган вақтлари-да, у (нарсалари)ни таниб қолиб яна қайтиб келсалар”, деди.
Яъни, Юсуф алайҳис-салом, гарчи оғалари унга: “Албатта биз сен айтган ишни қилгувчимиз”, деб ваъда берган бўлсалар-да, кўнгли хотиржам бўлмай эҳтиёт юзасидан уларни яна Мисрга қайтиб келишга мажбур қиладиган бир йўлни топди - хизматкорларига оғаларининг дон сотиб олиш учун келтирган олтин-кумушларини олиб кетаётган озиқ-овқатлари ёнига билдирмасдан қайтариб солиб кўйишга буюрди.
Юсуфнинг бу тадбири уламолар томонидан турлича тафсир қилинган. Улардан бирида: Юсуф отаси ва оға-инилари ҳақи тўланмаган таомни емасликларини аниқ билгани учун яна қайтиб келсинлар деб уларнинг озиқ-овқат сотиб олиш учун келтирган нарсаларини ўзларига билдирмасдан юклари орасига солиб кўйди, дейилса, яна бирида: Келгуси сафар келганларида таом сотиб олишга ишлатсинлар, деб шундай қилган, дейилади. Айрим муфассирлар: “Юсуф муҳтож отаси ва оға-иниларидан берган таоми учун ҳақ олишни ўзи учун ор деб билган”, дейдилар. Бошқалари эса: “Юсуф алайҳис-салом токи оғалари уйларига борганларида унинг кўрсатган фазлу марҳаматини билишгач, яна қайтиб келишга рағбат қилишларидан умидвор бўлиб улар келтирган нарсаларни қайтариб юборган”, дейдилар. (“Маолимут-танзил”ва “Ал-жомиъли аҳкомил-Куръон” тафсирлари).
“Тафсири Мунийр”да айтилишича, Юсуф алайҳис-салом оғаларидан кенжа укалари Биняминни ҳам ўзлари билан олиб келишларини илтимос қилар экан, албатта Биняминдан ажралиш кекса ва хаста отаси Яъқуб алайҳис-салом учун оғир мусибат бўлишини билган. Эҳтимолки, Ҳақ таоло Ўзининг пайғамбари Яъқубни яна бир бор имтиҳон қилиш - нақадар сабр-бардошли эканини синовдан ўтгазиш учун Юсуф алайҳис-саломга шундай йўл тутишни ваҳий қилгандир.

63. Энди қачонки улар оталарининг олдига қайтиб келишгач, дедилар: “Эй ота, (бундан кейин) бизларга бир қадоқ ҳам (озиқ-овқат) берилмайдиган бўлди. Бас, биз билан бирга инимизни ҳам юборгин. Фақат ана ўшандагина озиқ-овқат ола билар эканмиз. Бизлар албатта уни муҳофаза қилгувчимиз”.
Яъни, улар ўз юртлари Канъонга оталари Яъкуб алайҳис-саломнинг олдига қайтиб келибоқ, келтирган озиқ-овқатларини туяларидан туширишга ҳам сабрлари чидамай Юсуф алайҳис-саломга берган ваъдаларини амалга оширишга киришиб: “Эй ота, биз борган Миср мамлакатининг подшоҳи жуда яхши киши экан. У бизларга шундай иззат-икром кўрсатдики, агар у Яъқуб авлодларидан, яъни, ўзимизнинг туғишган ака-укамиз бўлса ҳам бизни бунчалик иззат-икром қилмас эди”, дедилар. Бу сўзларни эшитиб Яъқуб алайҳис-салом: “Келгуси сафар борганларингда Миср подшоҳига мендан салом айтинглар ва: “Отамиз бизга кўрсатган иззат-икром ва хайр-саховатларинг учун сенинг ҳақингга дуолар қилмоқда”, деб айтинглар деган эди, ўғиллари: “Эй ота, бундан кейин бизларга бир қадоқ ҳам озиқ-овқат берилмайдиган бўлди. Миср подшоҳи иброний тилда сўзлаганимиз учун аввал бизларни жосус деб ўйлади. Шундан кейин биз унга ўзи-миз ҳақимизда сўзлаб, кимнинг фарзандлари эканимизни айтганимиздан ва инимиз Бинямин тўғрисида хабар берганимиздан сўнг у: “Агар келгуси сафар ўша иниларингиз Биняминни ҳам ўзларингиз билан бирга хузуримга олиб келмасангизлар, яъни, мени алдаган бўлсангизлар, у ҳолда менинг даргоҳимда сизлар учун бир қадоқ хдм нарса йўқдир, овора бўлиб яқинимга ҳам келмай қўя қолинглар”, деди. Шунинг учун агар яна Мисрга борадиган бўлсак, инимизни ҳам биз билан юборгин, бизлар уни албатта эҳтиёт қилиб, ҳифзу ҳимоямизда сақлаймиз”, дейишди. (“Тафсири БағавшГдан).

64. (Яъкуб) деди: «Мен уни сизларга ишонмайман. Магар илгари унинг биродарини ишонганимдек ишонаман (яъни, ўшанда ҳам менга берган ваъдаларингизга хиёнат қилган эдингиз. Бас, бу сўзларингизга қандоқ ишонай? Лекин мен Ёлғиз Оллоҳнинг сақлашига ишонаман, холос). Зотан, Оллоҳ энг яхши Сақлагувчидир ва У Зот меҳрибонларнинг Меҳрибонрогидир».
Ояти карима “Ал-муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобида шундай тафсир қилинади: Яъқуб алайҳис-салом ўғиллари унга: “Биняминни биз ўз ҳифзу ҳимоямизда сақловчимиз, уни ҳам биз билан бирга Мисрга юборгин”, деганларида уларга айтди: “Сизлар Биняминнинг акаси Юсуф ҳақида ҳам худди мана шу сўзларни айтган эдингиз, сўнгра қилар ишларингизни қилдингиз. Бас, энди мен сизларнингўзингизга ҳам, сўзингизга ҳам ишона олмайман. Балки мен Ёлғиз Оллоҳга ишонурман, Унинг Ўзига суянурман, бас, барча ишни Оллоҳ таолога топширурман. “Зотан, Оллоҳ энг яхши Сақлагувчидир ва У Зот меҳрибонларнинг Меҳрибонроғидир”. Яъни, сизларнинг ҳимоянгиздан Оллоҳ таолонинг ҳифзу ҳимояси яхшироқдир, чунки У энг Меҳрибон Зотдир. Шояд, У Ўз Фазлу Марҳамати билан кенжа фарзандимни ҳифзу ҳимоясида сақлар ва Юсуфдан жудо бўлиш билан бошимга тушган мусибат устига яна бир мусибат қўшмас”. Яъқуб алайҳис-саломнинг бу сўзларидан кўнглида кенжа ўғли Биняминни оғалари билан Мисрга юборишга мойил экани сезилади. У бу ишда қаҳатчилиқцан ниҳоят даражада қийналган оиласи учун манфаат борлигини билгани, қолаверса, унга оғалари Биняминга Юсуфга ҳасад қилганлари каби ҳасад қилмасликлари маълум бўлгани ва энг муҳими, Ёлғиз Оллоҳга таваккул қилгани сабабли ўғилларининг раъйини қайтармади.

65. Қачонки улар (олиб келган) юкларини очиб кўришгач, (озиқ-овқатга алмаштириб келиш учун олиб борган) нарсалари қайтариб юборилганини кўриб, дедилар: “Эй ота, (ахир бу) биз истаган нарсаку! Мана, олиб борган нарсаларимиз ўзимизга қайтарилибди. (Энди сен бизларга инимизни ҳам қўшиб юборсанг), яна оиламизга озиқ-овқат келтирурмиз, инимизни муҳофаза қилиб (бориб келурмиз) ва (унинг учун ҳам) бир туя юкни ортиқроқ олурмиз. Анави (биз келтирган озиқ-овқат эса) озгина нарсадир”.
Яъни, ўғиллари Яъқуб алайҳис-саломга сафар таассуротлари ҳақида сўзлаб, Юсуф алайҳис-салом уларга кўрсатган иззат-икром ва мурувватни таърифлаш билан бирга унинг қўйган шартини - келгуси сафар фақат укаларингиз Биняминни ҳам бирга олиб келсаларингизгина мендан озиқ-овқат оласизлар, деганини ҳам айтиб беришганидан кейин келтир-ган юкларини туяларидан тушириб оча бошладилар ва юклар орасида озиқ-овқат сотиб олиш учун олиб борган нарсалари ҳам турганини кўриб: “Эй ота, мана Миср подшоҳи озиқ-овқат харид қилиш учун олиб борган тангаларимизни ҳам юкларимизга қўшиб қайтариб юборибди. Бизга ҳеч ким қила олмайдиган шунча иззат-икромлар кўрсатиб, яна устига сўраб борганимиз озиқ-овқатларни ҳам ҳақ олмасдан эҳсон қилиб юборган ки-шидан ҳам саховатлироқ ким бор? Биз бундан ортиқ яна нима истаймиз? Ҳеч шак-шубҳа йўқки, агар биз иккинчи марта укамиз Биняминни ҳам ўзимиз билан бирга олиб борадиган бўлсак, - уни кўз қорачиғимиздек асраб-авайлаймиз, ҳеч хавотир олмагин - у ҳолда албатта туяларимиз кўтарганча озиқ-овқат олиб келамиз ва Бинямин учун яна бир туя юкни кўпроқ келтирамиз. Чунки Миср подшоҳи егулик сўраб борган ҳар бир киши учун бир туя озиқ-овқат беради, ундан кўпайтирмайди ҳам, озай-тирмайди ҳам. Шунинг учун укамиз билан бирга яна бир марта Мисрга бориб келишимизга ижозат бергин. Ахир анави келтирган дон-дунимиз барибир бизнинг катта оиламиз учун озлик қиладику”, дедилар.

66. (Яъқуб) айтди: «Агар (қароқчилар ё бошқа тўсиқларга дуч келиб) мағлуб бўлиб, ҳалокатга учрамасангизлар, албатта уни (Биняминни) менинг олдимга келтиришингиз ҳақида Оллоҳ номидан васиқа келтирмасангизлар, (яъни, Оллоҳ номига қасам ичмасангизлар) уни ҳаргиз сизлар билан бирга юбормасман». Энди қачонки (ўғиллари) унга ўз аҳд-паймонларини беришгач, (Яъқуб): «Бу айтаётган сўзларимизга Оллоҳ Вакил-Гувоҳдир», деди.
Албатта, Яъқуб алайҳис-салом ўғилларидан бу қадар қаттиқ қасам ичишларини талаб қилишга ҳақли эди. Чунки аввал ўғиллари Юсуфни даштга олиб чиқиш учун рухсат сўраганларида уларнинг қуруқ сўзларига ишониб бир марта оғзи куйган ва бунинг учун ҳали-ҳанузгача қаттиқ афсус-надоматда эди. Шу боисдан ўғиллари ундан кенжа ўғли (Юсуфнинг туғишган укаси) Биняминни ҳам улар билан бирга Мисрга боришига рухсат беришини сўраганларида, улардан агар қиладиган сафарларида бошларига бирон бало-мусибат тушиб ҳалок бўлиб кетмасалар ёки ўтиб бўлмайдиган бирон тўсиққа дуч келиб ҳаммалари қолиб кетмасалар, албатта Биняминни унинг олдига соғ-омон олиб келишга Оллоҳ таолонинг номи билан аҳд-паймон қилишларини талаб қилди ва агар шундай қасамёд қила олмасалар, ҳаргиз Биняминни улар билан юбормаслигини айтди. Энди қачонки ўғиллари худди Яъқуб улардан талаб қилганидек Оллоҳ номига қасамёд билан аҳд-паймон беришгач, уларни: “Мана шу айтаётган сўзларимизга, яъни, қилган қасамёдингизга Оллоҳ таолонинг Ўзи Гувоҳдир. Бас, агар сизлар берган аҳд-паймонларингизга вафо қилсангизлар, У Зот сизларни энг гўзал мукофот билан мукофотлайди, аммо агар аҳдга вафо қилмай хиёнат кўчасига кирадиган бўлсангизлар, албатта У сизларни энг қаттиқ жазо билан жазолаши аниқ”, деб огоҳлантирди.

67. (Сўнг уларни сафарга кузатар экан), айтди: «Эй ўғилларим, (Мисрга) бир дарвозадан кирманглар, бошқа-бошқа дарвозалардан киринглар! Мен сизлардан Оллоҳнинг бирон (ҳукмини) қайтара олмайман. Ҳукм Ёлғиз Оллоҳнинг Ҳукмидир. Мен фақат У Зотнинг Ўзига таваккул қилганман - суянганман. Таваккул қилгувчилар Унинг Ўзигагина таваккул қилсинлар - суянсинлар!».
Яъқуб алайҳис-саломнинг ўғилларига қилган бу насиҳати, аксари му-фассирлар айтишларича, эҳтиётан, уларга одамларнинг кўзлари тегмасин, деган мақсадда айтилган эди. Чунки улар ҳусну жамолда тенгсиз Юсуф алайҳис-саломнинг оға-инилари - гўзал ва баркамол йигитлар эдилар. Шунинг учун оталари агар барчалари шаҳарга бир дарвозадан бир вақтда кирадиган бўлсалар, кўрганларнинг суқи кирмасин, деб, Мисрга кирадиган тўрт дарвозадан бўлиниб-бўлиниб киришлари лозимлигини уқтирди.
Кўз тегиши бор нарса эканлиги Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган саҳиҳ ҳадисларда ҳам айтилгандир.
Имом Бухорий Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Кўз ҳақдир”, дедилар. Яна бир ҳадисда: “Кўз кишини қабрга, туяни қозонга туширади”, деб огоҳлантирганлари айтилади. Демак, кўздан, назардан эҳтиёт бўлиш Шариати Исломийяда буюрилган ишлардандир. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнингўзлари ҳам набиралари Ҳасан ва Ҳусайн розияллоҳу анҳумога паноҳ сўраб: “Мен Оллоҳнинг том-комил Сўзлари билан сизларга ҳар қандай жин ва зараркурандадан, барча суқ назарлардан паноҳ сўрайман”, деб дуо қилар ва: “Иброҳим ҳам ўғиллари Исмоил ва Исҳоққа, (барчаларига Оллоҳнинг салавот ва саломи бўлгай), мана шундай паноҳ сўрар эди”, дердилар. (Бухорий, Насоий ва Ибн Можжа Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят ҳилишган).
“Танвирул-азҳон” ва “Тафсири Мунийр”да Оиша ва Уббода ибн Сомит розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: Уббода айтди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг олдиларига эрталаб кирганимда қаттиқ оғриётган эдилар. Кечки пайт кирганимда эса у зотни соппа-соғ ҳолда кўрдим. Айтдиларки: “Ҳузуримга Жаброил алайҳис-салом келиб менга дам солиб кетди. У деди: “Мен сизга барча ёмонликдан ва ҳасадгўй кўздан паноҳ беришини сўраб Оллоҳнинг Исми билан дам солурман, Оллоҳ Сизга шифо берур”. Бас, маълум бўладики, ҳар қандай иш, жумладан, бировга ёмонлик етиши ёки кўз тегиши ҳам, Ёлғиз Оллоҳнинг Ҳукми - Иродаси билан бўлади, демак, уни дафъ қилиш, паноҳ бериш ҳам Ёлғиз Унинг Қўлидадир. Шу боисдан Яъқуб алайҳис-салом ҳам ўғилларига эҳтиёткорлик чораларини кўришни буюрар экан: “М[ен сизлардан Оллоҳнинг бирон (ҳукмини) қайтара олмайман. Ҳукм Ёлғиз Оллоҳнинг Ҳукмидир. Мен фақат У Зотнинг Ўзига таваккул қилганман - суянганман. Барча таваккул қилгувчилар Унинг Ўзигагина таваккул қилсинлар - суянсинлар!” деди.

68. (Қачонки Юсуфнинг оға-инилари) оталари буюрган тарафлардан (Мисрга) кирганларида бу ишлари улардан Оллоҳнинг бирон ҳукмини қайтаргувчи бўлмади. (Бу) фақат Яъқубнинг дилидаги (фарзандларига нисбатан меҳр-шафқатдан пайдо бўлган) бир эҳгиёж эдики, у ўша (эҳтиёжи)ни қондирган эди, холос. Зотан, у Биз (ваҳий орқали) берган таълимимиз сабабли (чуқур) билим соҳибидир. Лекин одам-ларнинг кўпи (буни) билмайдилар.
Яъни, дарҳақиқат, Юсуф алайҳис-саломнинг оға-инилари оталари Яъқуб алайҳис-салом буюрганидек, шаҳарнинг турли дарвозаларидан ки-ришлари улардан Оллоҳтаолонинг бирон ҳукмини дафъ қила олгани йўқ. Оталари уларни қанчалар эҳтиёт қилмасин, барибир Оллоҳ таоло ирода қилган иш бўлди - гарчи улар Мисрга эҳтиёт чораларини кўриб бешикаст, тўкис-тугал ҳолда кирган бўлсалар-да, у ердан кенжа укалари Биняминни Юсуф алайҳис-салам ҳузурида қолдириб чиқиб кетишга мажбур бўлдиларким, бу воқеа тафсилоти қуйидаги оятларда баён қилинади.
Ояти каримада таъкидланганидек, албатта, Яъқуб алайҳис-салом Ҳақ таоло у Зотга ваҳий орқали берган таълими боис ҳақиқий билим соҳиби бўлгани учун ҳеч қандай тадбир тақдирни ўзгартира олмаслигини жуда яхши билар эди. Демак, унинг фарзандларини олис сафарга кузатар чоғида уларга ўргатган тадбири ҳам бир тарафдан оталик меҳр-шафқати сабабли бўлса, бошқа тарафдан бу ишнинг оқибат-натижаси қандай бўлишини Ёлғиз Оллоҳ таолонинг тақдир ва Иродасига топшириб, “Эҳтиёткорликни маҳкам тутинглар!” (Нисо сураси, 102-оят) деган Амри Илоҳийга бўйсинган ҳолда айтилган бир сўз эди. Зотан, бандаларнинг вазифаси, қандай иш бошламасинлар, қўлларидан келганча унинг чора-тадбирига киришиб, асбоб-анжомини пухта қилиб, сўнгра бу ишнинг нати-жаси қандай бўлиши Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Иродасига боғлиқ эканига аниқ ишонишдир ва Жаноби Ҳақдан бошлаган ишларининг оқибатини хайрли қилишини сўраб дуо-илтижода бўлишдир. Аммо кўп одамлар мана шу ҳақиқатни билмайдилар.
Ояти каримада Ҳақ таоло бандаси Яъқуб алайҳис-саломни “билим соҳиби” деб шарафлайди. Суфён бу иборани: “Яъқуб билган илмига амал қилгувчидир. Чунки билганига амал қилмаган кимса олим эмас”, деб тафсир қилган. (“Маолимут-танзил” тафсиридан).

69. Қачонки улар Юсуфнинг ҳузурига кирганларида, у инисини бағрига босиб: “Мен сенинг оғангман. Энди улар (яъни, оғаларимиз) қилгувчи бўлган нарса (яъни, уларнинг ўтмишда қилган ҳасад-адоватлари)дан ғам чекмагин”, деди.
“Жомиул-баён”, “Маолимут-танзил” ва бошқа тафсирларда шундай ривоят қилинади: Оғалари Юсуф алайҳис-саламнинг қасрига киришгач, унга Биняминни кўрсатиб: “Мана бу кенжа укамиз бўлади, уни ҳам хузурингга олиб келдик”, деган эдилар, Юсуф: “Жуда чиройли ва тўғри иш қилибсизлар, албатта мен бу ишларингиз учун сизларга ўз миннатдорчилигимни билдирурман”, деди ва уларни иззат-икромларини ўрнига кўйиб, зиёфатга чорлади. Улардан ҳар икки кишига алоҳида дастурхон ёзилган эди. Бинямин ёлғиз ўзи қолиб кўзларига ёш келди ва: “Агар оғам Юсуф ҳаёт бўлганида, албатта мен у билан бирга ўтирар эдим”, деди. Шунда Юсуф: “Иниларингиз ёлғиз қолибди у билан мен бирга ўтира қолай”, деди-да, укасини ўзи меҳмон қила бошлади. Ётар пайти бўлгач, оға-ларига қараб: “Ўн киши экансизлар. Сизлар учун икки кишилик хоналар тайёрлаб кўйилди, иккита-иккитадан бўлиб ўша хоналарда тунайсизлар. Мана бу иниларингиз ёлғиз экан, у менинг хонамда тунайди”, деди. Бас, қачонки Юсуф бир туғишгани Бинямин билан ёлғиз қолгач, уни бағрига босиб, хуш бўйини тўйиб ҳидлади ва ундан отаси ҳақида ва оиласи тўғрисида сўради. Бинямин: “Ўн ўғлим бор, улардан ҳар бирига йўқолган оғам Юсуфнинг исмига ўхшаш исмлар қўйганман”, деган эди, Юсуф алайҳис-салом: “Истайсанми, ўша ҳалок бўлган оғангнинг ўрнига мен сенга оға бўлай”, деди. Бинямин: “Сендек оғани ҳеч ким топа олмайди-ку, аммо сен отам Яъқуб ва Онам Роҳийлнинг фарзанди эмассанда”, деди. Шунда Юсуф йиғлаб юборди, ўрнидан туриб укасини қучоқлади ва: “Мен сенинг оғанг Юсуфман. Энди сен оғаларимиз ўтмишда қилган ҳасад-адоватларидан асло ғам чекмагин. Оллоҳнинг Ўзи бизга марҳамат кўргузиб соғ-саломат юз кўриштирди. Аммо бу сўзларимни оғаларимизга билдирмагин”, деди.
Каъб айтади: “Қачонки Юсуф Биняминга: “Мен сенинг оғангман”, дегач, Бинямин: “Энди мен сендан ҳеч қачон ажралмайман”, деди. Унинг бу сўзларини эшитган Юсуф: “Сен Отамиз мени йўқотиб кўйганида қандай ғам-кулфатда қолганини биласанку. Энди мен сени ҳам ўзим билан олиб қолсам унинг ҳоли нима бўлади? Қолаверса, сени бу ерда олиб қолиш учун мен сенинг бўйнингга жуда оғир бирон жиноятни қўйишим керак бўлади”, деган эди, Бинямин: “Сен мени қандай жиноятда айбласанг ҳам парво қилмайман. Нима бўлганда ҳам энди мен сендан бир қадам ҳам ажралмайман”, деди. Юсуф айтди: “У холда мен ўзим ишлатадиган қиммат баҳо қадаҳни сенинг туянгдаги юкнинг ичига солдириб кўяман, сўнгра қайтар чоғларингизда қадаҳим ўғирлангани ҳақида жар солдираман. Фақат мана шу йўл билангина мен сени йўлдан тўхтатиб, ўзим билан олиб қолишим мумкиндир”.
Бинямин: “Шундай қила қолгин”, деди.

70. Бас, қачонки (Юсуф) уларни керакли нарсалари билан таъминлагач, инисининг юки орасига (билдирмай ўзининг) қадаҳини солиб қўйди. Сўнгра эса жарчи: «Эй карвон эгалари, (тўхтанглар), аниқки, сизлар ўғрисизлар», деб жар солди.
Албатта, Юсуф алайҳис-салом укаси Биняминни ўзининг ёнида олиб қолиш учун қўллаган бу тадбир - укасининг юки орасига ҳеч кимга билдирмай ўзига тегишли бўлган қадаҳни солдириб кўйиши, сўнгра бегуноҳ одамлар ўғриликда айбланиб, кетаётган йўлларидан қайтариб саройга олиб келиниши ва шу баҳона билан Бинямин оғаларидан ажралиб Мисрда қолиб кетиши сабабли Яъқуб алайҳис-салом бошига ғам-кулфат тушиши - бу ишларнинг барчаси Юсуфнинг ўзи ўйлаб топган ҳийла эмас, балки Оллоҳ таоло томонидан ваҳий қилинган бир ҳикматли тадбир эдики, бу ҳақда қуйидаги оятлардан бирида Жаноби Ҳақ: “Биз Юсуфга мана шундай ҳийла-тадбирни билдирдик”, деб очиқ айтди. (76-оят).
Барча нарсани Билгувчи, ҳар бир иши Ҳикмат бўлган Ҳақ таоло мазкур тадбирда Юсуф ва Бинямин учун ҳам, оғалари учун ҳам, оталари Яъкуб алайҳис-салом учун ҳам манфаат ва хайрият борлигини билгани учун ушбу ҳийлани Юсуф алайҳис-саломнинг қалбига солди.
Айрим уламолар: “Юсуфнинг оғаларига гарчи мазкур воқеада айбсиз бўлсалар-да, “Аниқки, сизлар ўғрисизлар”, деб хитоб қилиниши бежиз эмаслигини, балки улар бу воқеалардан қирқ йил муқаддам отадан болани ўғирлаганлари - Яъкуб алайҳис-саломни севикли фарзандидан жудо қилганлари учун ҳам ўша ўғирланган фарзанд - Юсуф алайҳис-саломнинг ўзи уларни: “Аниқки, сизлар ўғрисизлар”, деб айблашга ҳақли эди”, дейдилар.

71.    (Жарчилар карвон ортидан етиб келишгач, карвондагилар) уларга боқиб: «Нима йўқотдингизлар?», дедилар.
Юсуфнинг оға-инилари уларнинг ортларидан қувиб келиб: “Аниқки, сизлар ўғрисизлар”, деган жарчиларга: “Нималарингиз ўғирланди?” демасдан: “Нима йўқотдингизлар?” дейиш билан ҳали айби исботланмаган кишиларга ўғрилик нисбатини бериш инсоний муомала одобига тўғри келмаслигини англатмоқчи бўлдилар ва дарҳақиқат, карвон эгаларининг бу сўзлари подшоҳ одамларига таъсир қилди, уларнинг муомала йўсинлари ўзгариб, юмшоқ сўзлай бошладилар. (“Ал-муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобидан).

72.    Улар айтдилар: «Подшоҳнинг қадаҳини йўқотдик. Уни келтирган кишига бир туя юк (мукофотдир). Мен бунга кафилман».
Карвон аҳлининг саволига уларнинг ортидан етиб келиб тўхтатган подшоҳ одамларидан бири - подшоҳнинг жарчиси жавоб қилиб, подшоҳнинг нарсаси ўғирланди ёки уни сизлар ўғирлагансизлар, демади, балки: “Подшоҳимизнинг кумушдан ясалган, чети гавҳарлар билан зийнатланган бир қимматбаҳо қадаҳи йўқолиб қолди. Ана ўша қадаҳни ким бизни тафтиш қилишга мажбур этмасдан ўз ихтиёри билан топширса, унга бир туя кўтаргудек микдорда дон мукофот қилиб берилади. Мен ўша қадаҳни бизга келтирган кишига айтилган мукофот албатта берилишига кафилман”, деди.

73.    Улар дедилар: “Оллоҳга қасамки, (биз ўғри эмасмиз). Ахир биз бу ерга бузғунчилик қилиш учун келмаганимиз сизларга аниқ маълум-ку! Биз ҳеч қачон ўғрилик қилган эмасмиз”.
Дарҳақиқат, Юсуфнинг оғалари тўғри ва ҳалол кишилар эканликлари Миср аҳлига ҳам маълум бўлиб қолган эди. Чунки улар ҳеч қачон бировнинг ҳаққини емас, ўзгаларга бирон зиён етказмас эдилар. Ҳатто Мисрга кирар эканлар, бировларнинг экинзорларидан ўтлаб қўймасин, деб туяларининг оғизларига халта кийдириб қўяр эдилар. Қолаверса, Мисрга қилган биринчи сафарларида дон-дун сотиб олиш учун олиб келган тангаларини Юсуф алайҳис-салом уларга билдирмай юкларининг ичига со-либ қўйганида уйларига қайтиб борганларидан кейин топиб олиб, мана бу иккинчи сафар келишларида ўша топиб олган тангаларини ҳам қайтариб олиб келган кишилар бировнинг нарсасига кўз олайтиришлари ҳеч ақлга сиғмайдиган иш эди. Шунинг учун ҳам уларни ўғри деб гумон қилганларида ниҳоят даражада ҳайратга тушдилар ва: “Ё Оллоҳ, наҳотки сизлар бизни бировнинг нарсасини ўғринча олади деб ўйласангизлар?! Худо ҳаққи биз бу ерга бузгунчилик - ўғрилик қилиш учун келмаганмиз. Биз илгари ҳам ҳеч қачон ўғрилик қилган эмасмиз!” дедилар.

74.    “Агар ёлғончи бўлиб чиқсангизлар, у ҳолда (ўғрининг) жазоси нима бўлур?” дедилар (жарчилар).
Яъни, подшоҳнинг одамлари карвон эгаларидан: “Агар сизларнинг: “Биз ўғри эмасмиз”, деган сўзларингиз ёлғон экани маълум бўлиб қолса ва ўғирланган қадаҳ юкларингиз ичидан чиқиб қоладиган бўлса, у ҳолда айтинглар-чи, сизларнинг шариатингизда ўғрига қандай жазо берилади?” деб сўраган эдилар, -

75.    Улар дедилар: “Унинг жазоси, ўша (ўғирланган нарса) кимнинг юки орасидан топилса, бас, ана ўша кимса (ушланиб қул қилиниши) унинг жазосидир. Бизлар (бировнинг молини ўғирлаш билан ўзгаларга) зулм қилгувчи кимсаларни мана шундай жазолаймиз”.
Юсуфнинг оғалари ўзларининг ўғрилик иллатидан пок эканликларига тўла ишонганлари учун ва Юсуф алайҳис-салом томонидан қилинган тадбирдан тамоман бехабар ҳолда ўзларининг шариатларидаги, яъни, Иброҳим алайҳис-саломдан бошлаб Яъқуб алайҳис-саломгача амал қилиб келган шариатдаги ўғрилик қилган кимсага бериладиган жазо нима эканини айтиб бердилар. Дарҳақиқат, уларнинг қонунларида ўғри кимнинг молини ўғирлаган бўлса, ўша кишига бир йил қул қилиб берилар эди. Миср подшоҳининг ҳукмида эса ўғри дарраланиб, ундан ўғирланган нарсасининг икки баробар қийматида жарима ундириб олинар ва қўйиб юборилар эди. Юсуф алайҳис-салом укаси Биняминни ўзининг ёнида олиб қолиш учун ҳам йўқолган қадаҳ кимнинг юкидан чиқадиган бўлса, уни дарраламасдан, жарима солмасдан, аксинча, Яъқуб алайҳис-саломнинг шариатига биноан тутқин қилиб, Мисрда олиб қолишни кўзлаб оғаларидан ўз юртларида жорий бўлган қонун ҳақида сўратган эди. Қачонки улар айтиб беришгач, йўлларидан қайтарилиб саройга олиб келиндилар ва Юсуф алайҳис-саломнинг кўз ўнгида уларнинг юклари тафтиш қилина бошлади.

76. Бас, (Юсуф алайҳис-саломнинг хизматкори ахтаришни) унинг биродари (Бинямин)нинг идишидан илгари уларнинг (яъни, бошқа оға-иниларининг) идишларидан бошлади. Сўнгра уни (Юсуфнинг) биродари идишидан “топиб” олди. Юсуф учун Биз мана шундай ҳийла-тадбир қилдик. (Чунки Миср) подшоҳининг динида у биродарини (ўғрилик қилгани учун қул қилиб) олиб қола олмас эди. Магар Оллоҳнинг хоҳиши билан (мазкур ҳийла-тадбир воситасидагина олиб қолди). Биз Ўзимиз хоҳлаган кишиларни (юксак) даражаларга кўтарурмиз. Ҳар бир илм соҳибининг устида (ундан устунроқ) билимдон бордир.
Қатода айтади: “Бизга зикр қилинишича, Юсуфнинг хизматкорлари тафтиш қилишни оға-иниларнинг каттасидан бошлади. Юсуф алайҳис-салом ҳар бир оғасининг юки очилиб текширила бошлаганида уларни ноҳақ тафтиш қилаётгани учун Оллоҳ таолодан мағфират сўрар эди. То қачон навбат Биняминнинг юкини тафтиш қилишга етиб келганида у: “Мен бу йигит қадаҳни олган деб ўйламайман”, деди. Аммо оғалари: “Оллоҳга қасамки, то унинг юкини ҳам текширмагунингча биз бу ердан кетмаймиз. Чунки фақат мана шундагина сенинг дилинг ҳам, бизнинг дилимиз ҳам ёруғ бўлади”, дейишди. Шунда хизматкорлар Биняминнинг юкини очиб, ундан қадаҳни олдилар. Бу ҳолни кўриб Юсуф оғаларининг бошлари ҳаёдан ерга эгилди. Улар Биняминга қараб ўз тилларида: “Эй Роҳийлнинг боласи, нима иш қилиб қўйдинг-а?! Сен бизни шарманда қилиб, юзимизни ерга қаратдингку! Эй ўғри, подшоҳнинг қадаҳини ўғирлашга сени нима мажбур қилди? Сенинг оғанг Юсуфдан ҳам бошимизга бало келган эди, мана энди сен ҳам бошимизни балога кўйдинг, қачон сенларнинг ёмонликларингдан қутуламиз-а?!” деган эдилар, Бинямин: “Йўқ, ундоқ эмас, аксинча доим Роҳийл (Юсуф ва Биняминнинг онаси)нинг болалари бошига сизлар бало келтирасизлар. Оғамни олиб кетиб сахрода ҳалок қилган ҳам сизларку! Мен ўғри эмасман. Эҳтимол, бу қадаҳни менинг юким орасига ўтган сафар келганларингизда сизларнинг юкларингиз орасига келтирган тангаларингизни солиб кўйган киши солиб қўйгандир”, деди. Шундай қилиб Бинямин Мисрда қул қилиб олиб қолинадиган бўлди. Ҳақ таоло айтади: “Юсуф учун Биз мана шундай ҳийла-тадбир қилдик”. Ушбу Илоҳий тадбир бундан қирқ йил муқаддам Юсуфнинг оғалари унга қарши қилган ҳийланинг жазоси эди. Ўшанда Яъқуб алайҳис-салом унга кўрган тушини айтиб берган суюкли фарзанди Юсуфга: “Эй ўғилчам, бу тушингни ҳаргиз оғаларингга сўзлай кўрма, токи улар сенга қарши бирон ҳийла қилмасинлар”, деб уни огохдантирган эди. (5-оят). Аммо бу туш мазмунидан хабардор бўлиб қолган оғалари Юсуфга қарши турли ҳийлалар қилиб, унинг бошига қандай кулфат-балолар солишгани сурайи карима оятларида баён қилинди. Мана энди вақти келиб Ҳақ таоло солиҳ бандаси Юсуф учун шундай тадбир қилдики, натижада Оллоҳтаолонинг Хоҳиш-Иродаси билан Бинямин Миср мамлакатида жорий бўлган қонун билан эмас, балки Яъқуб алайҳис-саломга буюрилган шариатда амал қилинадиган қонун билан Юсуф алайҳис-салом ёнида қоладиган бўлди. Энг ажабланарлиси, Юсуф учун жуда ёқимли бўлган бу ҳукмни у эмас, балки унинг оғалари чиқардилар. Юқоридаги икки оятда айтилганидек, улардан ўғрининг жазоси нима бўлур, деб сўралганида, ўзлари ўғрининг жазоси шуки, у кимнинг нарсасини ўғирлаган бўлса, ана ўша кишига қул қилиб берилур”, деган эдилар. Худди мана шу сўзлари сабабли улар ўз қўллари билан Биняминни Юсуф ҳузурида қолдириб кетишга мажбур бўлдилар, яъни, бу можарода ҳам Юсуфнинг кўли баланд келди, Зотан, Оллоҳ таоло мартабасини баланд қилиб қўйган кишини ҳеч ким оёқ ости қила олмайди. Ҳақ таолонинг: “Биз Ўзимиз хоҳлаган кишиларни (юксак) даражаларга кўтарурмиз”, деган Сўзи мана шу ҳақиқатни баён қилади.
“Ҳар бир илм соҳибининг устида (ундан устунроқ) билимдон бордир”. Ибн Аббос розияллоху анхумо ушбу Илоҳий жумлани барча билим-донлар устида Танҳо Билгувчи Зот - Оллоҳ таоло бордир, деб тафсир қилади. Яъни, илм тубсиз денгиз ва чексиз осмон каби бепоёндир, унинг чек-чегарасини фақат Бир Билгувчи билади, Ундан ўзга ҳеч ким барча нарсани билмайди. Бас, бирон бир соҳада билим ва тажрибага эга бўлган киши ҳеч қачон: “Бу фанни ҳеч ким мендан яхшироқ билмайди”, деб ўзидан кетмаслиги керак. Чунки албатта ундан билимдонроқ, яъни, Оллоҳ таоло ундан кўра баландроқ даражага кўтарган кишилар чиқиб қолиши мумкин.
Демак, илм соҳиби бўлган инсон, агар у чиндан ҳам илм соҳиби бўлса, бир умр Ҳақтаолонинг: “Сизларга жуда оз илм берилгандир”. (Ал-Исро сураси, 85-оят) деган Сўзини ёдидан чиқармаслиги ҳамда: “Эй Пок Парвардигор, биз фақат Сен бизга билдирган нарсаларнигина биламиз. Албатта Сен Ўзинг Илм ва Ҳикмат Соҳибисан”. (Бақара сураси 32-оят) деб нидо қилган малоикалардан ибрат олиши лозимдир.
Ўрганаётганимиз ояти карима Юсуф алайҳис-салом мисолида илм исташ, олим бўлиш энг олий мартаба ва юксак даража эканига ҳамда Жаноби Ҳақ Ўзи севган бандаларини илм ва ҳикматда ана шундай юксак даражаларга кўтариши ҳақ эканига далолат қилади.

77. Улар: «Агар бу (Бинямин) ўғрилик қилган бўлса (эҳтимол, чунки) илгари унинг биродари (Юсуф) ҳам ўғрилик қилган эди», дедилар. Бас, Юсуф (оғалари айтган бу сўзларни) ичига ютиб, уларга билдирмади. Ва: (ўзича) «Сизлар (мен ва укамдан кўра) ёмонроқ - тубанроқ мартабададирсизлар. Оллоҳ сизлар айтаётган нарсани Билгувчироқдир», деди.
Табарий, Қуртубий, Бағавий ва бошқа муфассирлар ўз тафсирларида нима сабабдан Юсуфнинг оғалари уни ўғрилик қилганликда айблаганлари хусусида турли ривоятларни келтирганлар: Саид ибн Жубайрдан ривоят қилинишича, Юсуф гўдаклик чоғида онаси Роҳийл унга: “Сен бобонг (Роҳийлнинг отаси ҳақида сўз боради) сиғинадиган бутни унга билдирмасдан олгинда, синдириб ташла. Зора у бутпарасликни тарк этса”, деганида Юсуф ўша бутни яширинча олиб чиқиб майдалаб ахлатхонага ташлаб юборган эди. Оғалари мана шу ишни ўғрилик демоқчи бўладилар.
Муҳаммад ибн Исҳоқ, ибн Жарир ва бошқалар Мужоҳиддан ривоят қилишларича эса, Юсуфнинг онаси Роҳийл вафот қилганидан кейин уни аммаси (Исҳоқ алайҳис-саломнинг катта қизи, Яъкуб алайҳис-саломнинг опаси) уйига олиб кетади ва унга меҳр қўйиб тарбиялай бошлайди. Аммо орадан бир оз вақт ўтгач, суюкли фарзандини соғиниб Яъқуб алайҳис-салом келади ва: “Опажон, Юсуфни ўзимга қайтариб бергин, Оллоҳга қасамки, мен усиз бир соат ҳам тура олмайман”, деб ялиниб-ёлворади. Бу сўзни эшитганидан сўнг Юсуфни жондилидан яхши кўриб қолган опаси Яъкубга: “Уни яна бир неча кун менинг олдимда қолдиргин, унга тўйиб, кўнглим бир оз таскин топсин, кейин олиб кетаверасан”, дейди-ю, Яъкуб кетгач, Юсуфни унга бериб юбормаслик йўлини излай бошлайди ва топади ҳам: унга отаси Исҳоқ алайҳис-саломдан бир камар мерос бўлиб қолган эди, (уларнинг шариатида вафот қилган кишининг хос буюми унинг ўғил ёки қизлигидан қатъий назар катта фарзандига қолар эди). У аёл ўша камарни яшириб қўйган жойидан олади-да, Юсуфнинг белига кийимлари ичидан тақиб қўяди. Кейин эса хизматкорларига: “Отамдан қолган камарни йўқотиб қўйдим, қаранглар-чи, уни ким олган экан”, дейди. Камар топилмагач, “Энди оиламиз аъзоларини ҳам яхшилаб текширинглар”, деб буюради ва хизматкорлар у камарни Юсуфнинг белида боғланган ҳолда топадилар. Шунда кампир ҳаммага ўғри қўлга тушса қул қилиниши ҳақидаги қонунларни эслатиб: “Бу бола энди менинг кулимга айланди, бас, энди уни ўзим хоҳлагандек тасарруф қиламан”, деб жар солади.
Суюкли ўғлини олиб кетиш учун келган Яъқуб алайҳис-салом бу хабарни эшитгач: “Агар ростдан ҳам шу ишни қилган бўлса, энди у сеники, ўзинг хоҳлаган ишни қил”, деб қайтиб кетади. Шундай қилиб Юсуф алайҳис-салом то аммасининг вафотигача унинг қўлида қолади. Сўнгра, орадан қирқ йилга яқин муддат ўтганидан кейин оғалари Юсуфни ўғрилик қилишда айблар эканлар, ана ўша воқеани назарда тутадилар, ҳолбуки у ишда гўдак ёшидаги Юсуфнинг заррача айби бўлмай, аммасининг унга нисбатан бўлган ҳаддан зиёда меҳрининг қурбонига айланган эди, холос. Қуртубий ўз тафсирида: “Биняминнинг юки орасига ўзига тегишли бўлган қадаҳни солиб қўйишни Юсуф ўша аммасидан ўрганган эди”, дейди.
“Бас, Юсуф (оғалари айтган бу сўзларни) ичига ютиб, уларга билдирмади. Ва (ўзича): Сизлар (мен ва укамдан кўра) ёмонроқ-тубанроқ мартабададирсизлар, Оллоҳ сизлар айтаётган нарсани Билгувчи-роқдир”, деди.
Яъни, Юсуф алайҳис-салом уни ва укасини ўғриликда айблаётган оғаларининг сўзларини эшитганда бундай ҳақоратдан ниҳоят даражада дили оғриди, аммо ғазабини ичига ютиб, уларга билдирмади ва кўнглидан: “Ахир ўзингизнинг аҳволингиз сизлар ўғри деб туҳмат қилаётган кишилар аҳволидан ёмонроқ-тубанроқку! Ахир оталарингиздан инингизни ўғирлаб-алдаб олиб чиқиб қудуққа ташлаб юборган, сўнгра оталарингиз олдига қайтиб боргач: “Укамизни бўри еб кетди”, деб ёлғон сўзлаган сизлар эмасми?! Албатта, Оллоҳ таоло иш сизлар таърифлаётгандек эмаслигини, бизнинг шаънимизга айтаётган сўзларингиз туҳмат ва бўҳтон эканлигини жуда яхши Билгувчидир”, деган сўзлар ўтди.

78. Сўнг улар дедилар: «Эй азиз зот, унинг (Биняминнинг) жуда ҳам қари отаси бор. Сен унинг ўрнига бизлардан биримизни олиб қолгин. Зотан, бизлар сенинг чиройли амал қилгувчи зотлардан эканлигингни кўрмоқдамиз».
Яъни, қачонки Юсуф алайҳис-саломнинг оғалари энди Бинямин Миср ҳокимининг қулига айланганини англашгач, оталарига: “Бизлар албатта, уни (Биняминни) муҳофаза қилгувчимиз (яъни, соғ-омон қўлингга олиб келиб топширамиз)” (63-оят) деб берган ваъдалари ёдларига тушиб, қай йўл билан бўлса ҳам Биняминни ўзлари билан бирга олиб кетиш учун Юсуфга ёлвора бошладилар.
Қуртубий ўз тафсирида: “Оғалари Юсуфга “эй Азиз” деб хитоб қилганларининг боиси ўша вақтларда Юсуф Азизи Миср, яъни, Миср ҳокими эди”, дейди. Азиз сўзининг луғавий маноси эса азиз, кудратли зот, деганидир.
Улар гўё шундай дедилар: “Эй азиз, муҳтарам зот, отамиз жуда ҳам кексайиб, мана шу кенжа ўғлига боғланиб қолган, уни ҳаддан ортиқ яхши кўради. У гўдаклик чоғида йўқолиб қолган боласини эслаганида фақат мана шу кенжа фарзандини кўриб бир оз таскин-тасаллий топади. Шунинг учун ёлвориб сўраймиз, сен бизга бир яхшилик қилгин - Биняминни озод қилиб кекса отасининг олдига юборгин ва унинг ўрнига орамиздан хоҳлаган кишингни қул қилиб олиб қолгин. Бизлар ҳузурингга келганимиздан буён сени одамларга фақат яхшилик қиладиган инсон эканглигингни кўрмоқдамиз.

79. (Юсуф алайҳис-салом) айтди: “Оллоҳ сақласин! Биз нарсамизни кимнинг идишидан топган бўлсак, фақат ўшани олиб қолурмиз. Акс ҳолда, шак-шубҳасиз, золим кимсалардан бўлиб қолурмиз”.
Яъни, Юсуф алайҳис-салом: “Ахир биз: “Сизларнинг шариатингизда ўғрига қандай жазо берилади?” деб сўраганимизда сизларнинг ўзингиз: “Унинг жазоси ўша (ўғирланган нарса) кимнинг юки орасидан топил-са, бас, ана ўша кимса (ушланиб кул қилиниши) унинг жазосидир”, деб жавоб бердингизку. (75-оят). Рост шундай экан, энди нарсамизни идишидан топиб олган кимсадан бошқа бировни қул қилиб олиб қолишдан бизни ХудонингЎзи асрасин. Агар биз нарсамизни олмаган одамни - гарчи ўзининг розилиги билан бўлса-да - олиб қоладиган бўлсак, у ҳолда биз ҳам золим ҳокимлар қаторига тушиб қолишимиз аниқку! Нега сизлар мендан золимлардан бўлишни талаб қилмоқдасизлар?!” деди.
Ояти каримада зикр қилинган Юсуф алайҳис-салом айтган сўзнинг зоҳирий маъноси шундай бўлса ҳам, бу сўзнинг аслий мазмуни муфассирлар айтишларича, куйидагичадир: “Бир буюк ҳикмати бордирки, Оллоҳим ваҳий орқали менга Биняминни ўз ҳузуримда олиб қолишни буюрди. Бас, агар мен ундан бошқа бировни олиб қоладиган бўлсам, у ҳолда албатта Илоҳий ваҳийга хилоф иш қилганим учун золимлардан бўлиб қолурманки, бундай ҳолга тушишдан мени Оллоҳнинг Ўзи асрасин”. (“Тафсири Мунийр”дан).
Эътибор қилинса, ояти каримада Юсуф алайҳис-салом “нарсамизни ким ўғирлаган бўлса”, демади, балки ёлғон сўзламаслик учун: “нарсамизни кимнинг идишидан топган бўлсак”, деди. Шунингдек, “ўшани қул қилурмиз” дейиш ўрнида “ўшани олиб қолурмиз”, дейилгани ҳам бағоят фасоҳат билан Юсуфда укаси Биняминни қул қилиш нияти йўқ эканига далолат қилади.

80. Энди қачонки ундан умидлари узилгач, (оға-инилар) бир четга чиқиб хуфёна маслаҳатлашдилар. Уларнинг катталари айтди: «Оталарингиз сизларнинг устингизда Оллоҳдан васиқа (яъни, аҳд-паймонингизни) олиб қолганини унутдингизми?! Илгари Юсуф тўгрисида ҳам шундай сусткашлик қилган эдинглар. Бас, мен то отам изн бермагунича ёки Оллоҳ менинг фойдамга ҳукм қилмагунича (яъни, инимиз озод бўлмагунича) мана шу ердан ҳаргиз жилмайман. У Зот энг яхши ҳукм қилгувчидир.
Яъни, қачонки Юсуф алайҳис-салом оғаларига рад жавобини бериб, уларнинг Биняминни ўзлари билан бирга олиб кетишдан бутунлай умидлари узилгач, улар Юсуф сўзларини эшитмайдиган холироқ бир жойга бориб, паст овозда маслаҳат қила бошладилар. Шунда оға-иниларининг каттаси - бундан қирқ йил муқаддам улар Юсуфни унга бўлган ҳасад-адоватлари сабабли ўлдириб юбормоқчи бўлганларида “уни ўлдириш ўрнига қудуққа ташлаб юбора қолайлик”, деган ва мана шу сўзи билан Юсуфнинг ҳаёт қолишига сабаб бўлган оғаси шундай деди: “Эй биродарларим, отамиз Яъкуб, ундан Биняминни ҳам биз билан бирга Мисрга юборишини сўраганимизда биздан ҳар қандай ҳолда, агар йўлда бирон ҳалокат ё фалокатга учраб барчамиз ўлиб кетмасак, Биняминни соғ-омон унинг ҳузурига қайтариб олиб боришимиз ҳақида Оллоҳ Исми билан қасамёд қилишимизни талаб қилгани ва барчамиз унга шундай аҳд-паймон берганимиз ёдларингиздан чиқдими?! Ёки илгари ёшлик пайтларингизда Юсуф хусусида йўл кўйган хатоларингизни - отангизга берган аҳд-паймонингизни бузиб уни қудуққа ташлаб юборганларингизни ва қайтиб бориб: “Юсуфни бўри еб кетди”, деб отангизни алдаганларингизни унутиб қўдингизми?! Ўша қилмишларингиз сабабли қирқ йилдан буён отангизнинг кўз ёши тўхтамай, ғам-андуҳ асири бўлиб қолдику! Энди Биняминни ҳам бу жойга ташлаб ўзимиз қайтиб борадиган бўлсак, у қандай ҳолга тушади?! Бизчи, ўзимиз қай юз билан Биняминсиз унинг кўзига кўринамиз?! Бас, мен то отамнинг ўзи қайтишимга изн бермагунича ёки Оллоҳ таоло менинг фойдамга ҳукм қилиб, укам Биняминни ўзим билан олиб қайтмагунимча мана шу ердан - Мисрдан бир қадам ҳам жилмайман.
Ҳукм қилгувчиларнинг энг Яхшиси Оллоҳ таолодир (яъни, энг тўғри, энг адолатли ҳукм Оллоҳ таолонинг Ҳукмидир)”.
Сўзловчининг бу сўнгги сўзи замирида Оллоҳ таолога дуо-илтижо мазмуни мужассамдир. У мана шу сўзлари билан ўзининг қарорини, яъни, ҳеч қачон Биняминни ташлаб Мисрдан чиқиб кетмаслигини укаларига билдиргач, уларга буюрди: -

81. Сизлар эса оталарингиз олдига қайтиб, айтинглар: «Эй ота, дарҳақиқат, ўғлинг ўғрилик қилди. Биз фақат кўрган-билган нарсамизга гувоҳлик бердик. (Олдин сенга уни асрашни ваъда қилганимизда) ғайбни (яъни, келажакда нима ишлар бўлишини) билмаган эдик”.
Шундай қилиб, Юсуф алайҳис-саломнинг оғалари ўзаро маслаҳат қилишгач, оға-иниларнинг энг каттасини Мисрда, Биняминнинг ёнида қолдириб, қолганлари оталарининг олдига қайтиб бордилар ва дедилар: “Эй отажон, ўғлинг Бинямин Миср подшоҳининг қадаҳини ўғирлаб ўзининг юки ичига жойлаб олган экан, подшоҳ одамлари изимиздан қувиб келиб топиб олдилар ва уни бизнинг шариатимизда жорий бўлган қонун билан қул қилиб олиб қолдилар.
Биз фақат ўғирланган қадаҳ Биняминнинг юки ичидан чиқариб олинаётганини ўз кўзларимиз билан аниқ кўриб-билганимиздан кейингина ўғрилик содир бўлганига гувоҳлик беришга мажбур бўлдик. Биз яна сенга берган ваъдамизга вафо қила олмадик, укамиз Биняминни муҳофаза қилиш қўлимиздан келмади. Чунки сенга Оллоҳ Исми билан аҳд-паймон берган вақтимизда ғайбда - келажакда нима ишлар бўлишини билмаган эканмиз”.
Муфассирлар ушбу сўнгги жумлани турлича тафсир қилганлар:
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо: “Бу ўринда ғайбдан мурод туннинг зулматидир. Улар оталарига: “Биз ўғлингнинг кундузлари кўз ўнгимизда нима ишлар қилганини кўриб-билиб турдик-ку, аммо ғайбда - тун қоронғусида нималар қилганини билмадик, эҳтимол, ўша ҳеч ким кўрмайдиган вақтда у қадаҳни ўғирлаб, юклари ичига жойлаб қўйгандир”, демоқчи бўлганлар”, деб тафсир қилган бўлса, Мужоҳид ва Қатода: “Улар: “Эй ота, биз сенга аҳд-паймон берган вақтимизда ўғлинг ўғрилик қилишини ва мана шундай ёмон аҳволга тушиб шарманда бўлишимизни билмаган эдик, агар билганимизда ҳаргиз уни ўзимиз билан олиб кетмаган бўлар эдик”, демоқчи бўлганлар”, деб тафсир қиладилар. Икрима бўлса ушбу жумлани тамоман бошқача шарҳлайди. Унинг айтишича, улар оталарига:
“Биз ғайбни - кўз ўнгимизда содир бўлмаган ишларни идрок қила олмаймиз. Эҳтимол, ўша қадаҳ тун қоронғусида Биняминга билдирмасдан унинг юклари ичига солиб қўйилгандир”, демоқчи бўлганлар. (“Ал-жомиъ лиаҳкомил-Куръон”ва “Маолимут-танзил”тафсирлари).
Улар сўзларида давом этиб яна шундай дедилар: -

82. “(Эй ота), сен биз бўлиб қайтган шаҳардан ва биз бирга келган карвондан сўраб-суриштиргин. Албатта бизлар рост сўзлагувчилармиз».
Яъни, “Эй ота, агар сен бизнинг сўзимизга ишонмайдиган бўлсанг, у ҳолда Мисрга одам юбориб ўша ердаги кишилардан сўратгин, бу воқеа Мисрда ҳамманинг оғзида юрибди, ёки ўзинг биз билан бирга бориб Мисрдан озиқ-овқат олиб келган карвон аҳлидан сўраб кўргин, ҳаммалари биз айтган сўзлар чиппа-чин ҳақиқат эканини тасдиқлайдилар”.
Юсуф алайҳис-саломнинг оғалари неча йиллар аввал бўлиб ўтган ўша аянчли воқеадан, яъни, Юсуфни далага олиб чиқиб кетиб, “сўнгра уни бўри еб кетди”, деб ўзлари қайтиб келганларидан кейин Яъқуб алайҳис-салом уларга ишонмай қолганини билганлари учун кенжа укалари Бинямин ҳақида айтган сўзларини мисрликлар ҳам, улар билан бирга Мисрга бориб озиқ-овқат сотиб олиб келган Яъқуб алайҳис-саломнинг кўшнилари ҳам тасдиқлашларини айтдилар. Чунки улар энди ростгўйлик йўлига кирганлари сабабли барча воситалар билан ўзларидан ёлғончи деган тамғани олиб ташлашни истар эдилар. Зотан, Шариати Исломийяда ҳам киши бирор ишда ўзи ҳақ бўла туриб бошқалар ундан бадгумон бўлишларидан хавотир олса, дарҳол ўзидан шак-шубҳа ёки бадгумонни дафъ этишга ҳаракат қилиши чиройли саналади. Бунга қуйидаги ҳадиси шариф ибратли бир мисолдир. Бир куни ғира-шира пайтида Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам масжидга бориш учун чиққанларида ортларидан чиққан аёллари София онамизни қайтариб турган эдилар, нарироқдан ўтиб кетаётган икки киши Пағамбаримизни кўриб қадамларини тезлатдилар. Шунда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам уларга: “Шошманглар, бу аёлим София бинти Ҳуяй бўлади”, дедилар. Улар гўё: “Ё Расулуллоҳ, наҳотки биз Сиздан гумон қилсак”, дегандек, “Субҳоналлоҳ”, дейишганида, “Шайтон инсондан қон юрадиган жойларда - томирларида юради, мен сизларнинг қалбингизга яна у бирон ёмон гумон ташламасин, деб, кўрқдим”, дедилар. (Бухорий ва Муслим ривояти).

83. (Улар Яъқуб алайҳис-саломнинг олдиларига келиб шу сўзларни айтишгач), у деди: “Йўқ, сенларга ҳавойи-нафсларинг бирон (ёмон) ишни чиройли қилиб кўрсатган. Энди (менинг ишим) чиройли сабр қилмоқдир. Шоядки, Оллоҳ уларнинг (яъни, Юсуф, Бинямин ва катта ўғлимнинг) барчаларини бағримга қайтарса. Албатта У Зот Билим ва Ҳикмат Соҳибидир”.
Яъқуб алайҳис-салом Бинямин ҳақида бу нохуш хабарни келтирган ўғилларига яна, узоқ йиллар олдин улар Юсуф ҳақидаги ўта нохуш хабар билан унинг кўйлагини қонга бўяб келтирган вақтларида айтган сўзларини айтди. У гўё шундай деди: Йўқ! мен сенларнинг бу сўзларингга ҳам ишонмайман! Сенларга яна нафсларинг худди Юсуф воқеасидаги каби ўзларинг ўйлаб қўйган бирон ҳийла-найрангни чиройли қилиб кўрсатган! Агар шундоқ бўлмаса, сенлар Миср подшоҳига: “Бизнинг шариатимизда ўғирлик қилган кимса кимнинг нарсасини ўғирлаган бўлса, ўшанинг қулига айланади”, деб фатво берармидинглар?! Ахир у подшоҳ бундай қонундан бехабар эдику! Энди менинг кўлимдан ҳеч нарса келмайди. Энди менинг ишим Оллоҳнинг қазо ва қадарига рози бўлиб, Ёлғиз Оллоҳдан ўзга бирон кимсага бошимга тушган мусибатлардан шикоят қилмай чиройли сабр қилмоқдир. Зора Оллоҳнинг Ўзи фарзандларимнинг ҳаммасини - Юсуфни ҳам, Биняминни ҳам, “Биняминсиз отамнинг олдига қайтмайман”, деб Мисрда қолган катта ўғлимни ҳам бағримга қайтарса. Чунки Ёлғиз У кекса ёшимда бошимга тушган бу мусибатларни Билгувчи, бандалари устида қандай ҳукм қилса Ҳикмат билан Қилгувчидир”.
Ояти каримада зикр қилинган “чиройли сабр” қандай сабр экани ҳақида суранинг 18-ояти тафсирида ало қадри ҳол айтилди.

84. Кейин улардан юз ўгириб: «Эй Юсуф устидаги дарду ҳасратларим-а!» деди ва ғам-алам ютавериб у зотнинг кўзлари оқарди (ожиз бўлиб қолди).
Яъни, Яъқуб алайҳис-салом ўғиллари келтирган яна бир нохуш хабардан ранжиб, уларга тескари қараб олди ва: “Эй Юсуф устидаги дарду ҳасратларим-а! Қайларда қолдинг болам”, деб йиғлай бошлади. Юсуфини йўқотиб кўйганидан буён тинмасдан қирқ йил давомида ҳасрат чекаве-риб, ичидаги дарду ғамини Ёлғиз Оллоҳдан ўзга бирон кимсага айтмасдан ичига ютавериб (Ҳасани Басрий раҳматуллоҳи алайҳдан қилинган ривоятга кўра эса, Яъқуб ва Юсуфнинг қайта топишгунларича орадан ўтган муддат саксон йил бўлиб, мана шу йиллар мобайнида бирон кун Яъқубнинг кўз ёши тўхтамаган экан), унинг кўзлари ожиз бўлиб, кўрмай қолди.
Муфассирлар: “Яъкуб алайҳис-салом каттаўғли ва Биняминнинг Мисрда тутқин бўлиб қолганлари ҳақидаги хабарни эшитганида уларнинг эмас, Юсуфнинг номини тилга олиб йиғлашига сабаб, Яъқуб учун энг катта мусибат Юсуфдан айрилиб қолгани эди, қолаверса, у икки ўғлининг ҳаёт ва соғ-саломат эканликлари, бир кун келиб оталари қучоғига қайтишлари аниқ эди, аммо Юсуф тўғрисида бўлса, фақат Оллоҳ таолонинг Фазлу Марҳаматидан умидвор бўлишдан бошқа бирон умид нишони йўқ эди”, дейдилар.
Яъқуб алайҳис-салом ўз замонида Оллоҳтаолонинг энг азиз ва мукаррам бандаси, пайғамбари бўлгани ҳолда Яратган унинг кўриш неъматидан маҳрум қилиб қўйиши ҳам, албатта, беҳикмат эмасдир. Уламолар: “Ҳар гал ўғилларини кўрганида дарди янгиланмасин деб ва Охират диёрида Ҳақ таолонинг жамолини кўришга мушарраф бўлсин деб У Зот Яъқубнинг кўзини ожиз қилиб қўйди, чунки хабарларда ворид бўлдики, Жаноби Ҳақ субҳонаҳу ва таоло Жаброил алайҳис-саломга: “Эй Жаброил Мен кўзларини ожиз қилиб қўйган бандаларимга қандай мукофот ато этилишини билурмисан?” деган эди, у: “Эй Пок Парвардигор, биз фақат Сен бизга билдирган нарсаларнигина биламиз”, деди. Шунда Жаноби Ҳақ айтди: “Уларнинг мукофоти Менинг ҳовлимда (яъни, жаннатда) мангу қолиш ва Менинг Юзимни кўришдир”.
Оллоҳ таолонинг пайғамбарларидан Исҳоқ, Яъқуб ва Шуайб алайҳи-муссалом, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг асҳобларидан Барро ибн Озиб, Жобир ибн Абдуллоҳ, Ҳассон ибн Собит, Саъд ибн Абу Ваққос, Аббос ибн Абдул-Мутталиб, Абдуллоҳ ибн Аркам, Абдуллоҳ ибн Аббос, Абдуллоҳ ибн Умайр, Абдуллох ибн Абу Авфо, Утбон ибн Молик, Утба ибн Масъуд Ҳузамий, Усмон ибн Омир, Уқайл ибн Абу Толиб, муаззин Амр ибн Умму Мактум ва Қатода ибн Нўъмон розияллоху анҳумнинг кўзлари аввал-бошдан ёки кейин ожиз бўлиб қолгани ривоят қилинади. (“Танвирул-азҳон ” тафсиридан).
Ояти каримадан бошларига мусибат тушган кишилар кўз ёш тўкишларининг, йиғлашларининг кароҳияти йўқ экани маълум бўлади. Бу ҳақда ҳадиси шарифда ҳам баён қилингандир: Анас розияллоҳу анху айтди: “Биз Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан бирга у зотнинг ўғиллари Иброҳимни эмизиб тарбияловчи Абу Сайф Қаййиннинг хонадонига кирдик. Расулуллоҳ Иброҳимни кўлларига олиб ўпдилар ва ҳидладилар. Сўнгра иккинчи бор у уйга кирганимизда, Иброҳим жон таслим қилаётган эди. Бу ҳолни кўриб Расулуллоҳнинг кўзларидан ёш оқа бошлади. Шунда Абдур-Раҳмон ибн Авф розияллоҳу анҳу: “Сиз ҳам-а, ё Расулуллоҳ”, деган эди, “Эй Ибн Авф, бу меҳр”, дедилар ва яна йиғладилар, сўнгра: “Кўз ёш тўкади, қалб ҳасрат чекади, аммо фақат Роббимизни рози қиладиган сўзларнигина айтамиз, эй Иброҳим, албатта биз сендан ажралиб қолаётганимиздан ҳасратдамиз”, дедилар. Иброҳим Мадинада ўн саккиз ойлигида вафот қилди. (Бухорий ва Муслим ривояти).
Яна бир ривоятда айтилишича, Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам қизларидан бирининг боласи жон бераётганида йиғладилар. Шунда бир киши: “Ё Расулуллоҳ, Сиз бизни йиғидан қайтарган эдингиз-ку, ўзингиз йиғлаяпсиз?” деган эди, “Мен сизларни йиғидан қайтарган эмасман, балки мен сизларни хурсандчилик вақтларида ҳам, хафалик-мусибат вақтларида ҳам аҳмоқона бақир-чақир қилишдан қайтарганман”, дедилар. (“Тафсири Мунийр”дан).

85. (Шунда ўғиллари): «Оллоҳга қасамки, сен то ақл-ҳушингдан ажралиб ётиб қолгунингча ё бир йўла ҳалок бўлгунингча Юсуфни эслайверадиган бўлдинг», дедилар.
Ўғиллари бу сўзларини Яъкуб алайҳис-саломга раҳмлари келганидан айтдилар. Улар ёшликларида йўл кўйган мудҳиш хатолари билан ўзлари оталарини мана шундай аянчли аҳволга солиб қўйганликлари учун жуда қаттиқ афсусланар эдилар, аммо қудуққа ташлаб юборганларидан кейин дом-дараксиз кетган Юсуфни топишдан мутлақо умидлари узилганлиги сабабли узоқ йиллар аввал рўй берган ўша мусибатни Яъқуб алайҳис-салом ҳеч унута олмаётганидан, балки аксинча, йиллар, ўн йиллар ўтсада, бирон кун кўз ёши тийилмай тинимсиз йиғлайвергани ва “Юсуфим-а, Юсуфим”, деб ҳасрат чекавергани учун ҳатто кўзлари ҳам кўрмай қолганидан, агар бу қайғу-ҳасрат тўхтамасдан давом этаверадиган бўлса, у ҳолда оталарини оғир дардга дучор қилиб тўшакка михлаб қўйишидан, ёки ҳатто унинг ҳалокатига сабаб бўлишидан қўрққанлари учун ояти каримада мазкур бўлган сўзларини айтдилар. Улар гўё шундай дедилар: “Отажон, нега сен қандай воқеа рўй берса ҳам Юсуфни эслаб йиғлайверасан? Мана биз нима сабабдан Бинямин ва катта оғамиз биз билан бирга қайтмасдан Мисрда қолганларини айтиб берсак ҳам сен яна “Юсуф, Юсуф”, деб йиғламоқдасан. Худо ҳаққи, агар бу оху нолаларингни тўхтатмасанг, кўрқамизки, сен ақлу хушингдан ажралиб ётиб қолурсан ёки ўтганлар ёнидан жой олурсан. Шунинг учун сендан ёлвориб сўраймиз, Юсуфни эслайверишни ва унинг номини такрорлаб йиғлайверишни бас қилгин”.

86. У айтди: «Мен бошимга тушган кулфат, ғамдан Ёлғиз Оллоҳгагина шикоят қилурман ва мен Оллоҳ(нинг Лутфу Раҳмати)дан сизлар билмайдиган нарсаларни билурман.
“Тафсири Табарий”да ривоят қилинишича, Яъқуб алайҳис-саломнинг олдига бир қўшниси кириб: “Эй Яъқуб, нега сен ҳали отангнинг ёшига етмай туриб бунчалар ич-этингни еб, нураб кетмоқдасан?” деб ҳол-аҳвол сўраганида, у: “Оллоҳ таоло бошимга солган мусибат - Юсуфнинг ғами мени еб битирди”, деди. Шунда Ҳақ таоло: “Эй Яъқуб сен бандаларимга менинг устимдан шикоят қиляпсами?!” деб ваҳий юборди. Бас, Яъқуб: “Ё Роббим, катта хатога йўл қўйибман, Ўзинг мени мағфират қилгин”, деб илтижо қилган эди, Жаноби Ҳақ: “Мен сени кечирдим”,деди. Ўша воқеадан кейин ким Яъқубдан ҳол сўраса, “Мен бошимга тушган кулфат ва ғамдан Ёлғиз Оллоҳгагина шикоят қилурман”, деб жавоб берадиган бўлди.
“Тафсири Бағавий”да эса ояти карима тафсирида Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан мана бу ривоят келтирилибди: Яъкуб алайҳис-саломдан: “Эй Яъқуб, нима сенинг кўзингни ожиз ва белингни камон қилиб қўйди?” деб сўралганида у: “Юсуф ҳасратида йиғлайвериб кўзим ожиз булиб қолди, унинг укаси Бинямининг ғамида белим камон бўлди”, деди. Шунда Оллоҳ таолодан: “Эй Яъкуб, сен Менинг устимдан бировларга шикоят қиляпсанми?! Иззат ва Қудратимга қасамки, то сен Менинг Ўзимга дуо-илтижо билан шикоят қилмагунингча ғам-кулфатингни бошингдан кетказмайман”, деган эди, ўша ондаёқ Яъқуб: “Мен бошимга тушган кулфат, ғамдан Ёлғиз Оллоҳгагина шикоят қилурман”, деди. Бас, Оллоҳ таолодан яна ваҳий келди: “Иззат ва Қудратимга қасамки, агар у икки ўғлинг ўлган бўлганларида ҳам, албатта Мен уларни сен учун қабрларидан чиқарган бўлур эдим, (яъни, сен албатта уларни соғ-омон ҳолларида кўрурсан). Мен сизларнинг (эй Яъқуб хонадони), фақат бир ишларингиздан ғазабландим (яъни, бошларингизга тушган бало-мусибатларнинг боиси ўша ишларингиздир). Кунлардан бирида сизлар кўй сўйиб турган вақтингизда дарвозангиз олдига бир мискин келиб турган эди, сизлар сўйган қўйларингиздан унга бирон нарса бермадингизлар. Ҳолбуки, менга бандаларим ичида энг суюклилари пайғамбарлар, сўнгра мискинлардир. Бас, сен эй Яъқуб, таом тайёрлагин-да, унга мискинларни чақиргин”. Яъқуб алайҳис-салом дарҳол таом тайёрлаб: “Кимда-ким рўзадор (яъни, оч) бўлса, бу кеч Яъқуб хонадонида меҳмон бўлсин”, деб жар солдирди.
Ривоят қилинишича, мана шу воқеадан кейин Яъқуб алайҳис-салом нонушта қилганида ҳам “ким нонушта қилмоқчи бўлса, Яъқубнинг ёнига келсин”, деб жар солдирар, кечки таом вақтида ҳам “ким кечки таом ейишни истаса, Яъқубнинг ёнига келсин”, деб жар солдирар ва ҳар гал нонушта ва кечки таомни мискинлар билан ер эди.
“Ва мен Оллоҳ(нинг Лутфу Раҳмати)дан сизлар билмаган нарсаларни билурман”. Шунинг учун У Зот менга Лутфу Марҳамат кўргазиб, “Юсуфимни бир кўрсам эди”, деган орзуйимга етказишидан умид-ворман”.
“Танвирул-азҳон” тафсирида ривоят қилинишича, Юсуф алайҳис-салом фаришта Жаброил алайҳис-саломдан: “Эй Жаброил, Яъкуб тўғрисида маълумотинг борми?” деб сўраганида у: “Ҳа, Оллоҳ таоло унга гўзал сабр ато этди ва уни сенинг дарду ғамингда тинимсиз ҳасрат чекишга мубтало қилди”, деди. “У чекаётган ғам-аламнинг миқдори қанча?” сўради Юсуф. “Болаларидан айрилиб қолган етмиш онанинг ғам-аламига баробар”, деди Жаброил. Шунча ғам-аламга сабр қилишининг ажри борми?” “Унга юз шаҳиднинг ажри берилур. Чунки у бирон соат ёмон гумон қилмади ва Оллоҳ таолонинг Лутфу Раҳматидан умид узмади”.
Ривоят қилишларича, ўлим фариштаси Азроил алайҳис-салом Яъқуб алайҳис-саломни зиёрат қилди. Яъқуб ундан: “Эй хушбўйли, гўзал суратли малак, сен боламнинг жонини олиб руҳлар оламига қўшдингми?” деб сўраган эди, у: “Йўқ”, деди. Шундан кейин Яъқубнинг жони ором олиб, Юсуфни яна кўришига ишонди ва ўғилларига: “Мен Юсуф кўрган туш ўнгидан келишига ишонаман, ҳали биз сизлар билан бирга албатта Юсуфга худди у бир вақтлар тушида кўрганидек, сажда-таъзим қилурмиз”, деди. (“Маолимут-танзил”тафсиридан).
Суддий раҳимахуллоҳ эса, ушбу оят тафсирида шундай деди: “Қачонки ўғиллари қайтиб келиб Миср подшоҳининг сийрат-аҳлоқи ҳақида ҳабар берганларида, Яъкуб алайҳис-саломнинг кўнгли бир нарсани сезиб: “Ўша подшоҳ Юсуф эмасмикан”, деган хаёлга борди ва ўғилларига буюрди: -

87. Эй ўғилларим, боринглар, Юсуф ва унинг биродарини сўраб-суриштиринглар ва Оллоҳнинг Раҳматидан ноумид бўлманглар. Зеро, Оллоҳнинг Раҳматидан фақат кофир қавмгина ноумид бўлур».
Яъни, эй ўғилларим, сизлар дарҳол изларингизга қайтиб, Миср мамлакатига боринглар-да, у ердан Юсуф ва укаси Биняминни даракланглар, иншооллоҳ, албатта уларнинг икковини ҳам топурсизлар. Сизлар ҳаргиз Оллоҳ таолонинг Раҳмат-Марҳаматидан, яъни, бандаларининг хатоларини кечириб юборишидан ва уларга меҳнат-машаққат ортидан кенгчилик ва роҳатлар ато этишидан ноумид бўлманглар. Чунки Оллоҳнинг Раҳма-тидан ноумид бўлиш фақат кофир қавмнинг ишидир.
Ибн Аббос розияллоху анхумо айтади: “Мўмин Оллоҳ таоло томонидан доимо яхшилик устидадир. Бало-мусибатли кунларда Ундан умидини узмайди, кенг-роҳатли кунларда эса Унга ҳамд айтади”.
Ояти карима тафсирида Розий шундай дейди: “Билгилки, Оллоҳ таолонинг Раҳматидан ноумид бўлиш фақат уч ҳолатдагина содир бўлади. Биринчиси, инсон бошига тушган бало-мусибатни ҳатто Оллоҳ таоло ҳам кетказишга қодир эмас, деб эътиқод қилса, иккинчиси, Оллоҳ менинг бошимга тушган мусибатдан бехабар, деб ўйласа, учинчиси, Оллоҳ бандаларига раҳм-шафқат кўргазмайдиган бахил, деб билса. Аёнки, бу уч ҳолатдан ҳар бири очиқ куфрдир. Демак, Оллоҳ таолонинг Раҳмат-Марҳаматидан фақат динсиз кимсаларгина ноумид бўладилар. (“Тафсири Розий”дан)”

88. (Улар оталаридан бу сўзларни эшитгач, озиқ-овқатга алмаштириш учун бор бисотларини олишиб, яна Миср томонга равона бўлишди). Энди қачонки (Мисрга етиб келиб Юсуф алайҳис-саломнинг) ҳузурига киришгач, дедилар: «Эй улуғ зот, бизни ва аҳли оиламизни очарчилик ушлади. Бизлар (бу сафар дон-дунга алмаштириб кетиш учун ҳузурингга) ўтмас матоларни олиб келдик. Бизларга етарли ўлчовда (озиқ-овқат) бергин ва бизларга хайр-садақа қилгин! Оллоҳ, шак-шубҳасиз, хайр-садақа қилгувчиларга ажр-мукофотлар ато этур».
Юсуф алайҳис-салом оғаларининг бу сўзларини эшитиб, уларнинг бировлардан садақа сўрайдиган даражада ночор аҳволга тушиб қолганларидан ниҳоят даражада таъсирланиб кўз ёшларини тўхтата олмай қолди. Қолаверса, Яъкуб алайҳис-салом, кўп тафсир китобларида ривоят қилинишича, ўғиларидан Миср мамлакатининг подшоҳига, яъни, Юсуф алайҳис-саломга бир мактуб бериб юборган эдики, у хатда шундай сўзлар ёзилган эди: “Иброҳим Халилуллоҳнинг ўғли Исҳоқ Забийҳуллоҳнинг ўғли Яъқуб Исроилуллоҳдан Миср мамлакатининг подшоҳига дуойи саломдан кейин маълум бўлсинки, бизнинг хонадон кўп кулфат ва балоларга гирифтор бўлди: Бобом Иброҳим кўл-оёқлари боғланиб оловга отилди, аммо Оллоҳ таоло: “Эй олов, сен Иброҳим учун салқин ва омонлик бўл!” (Анбиё сураси, 69-оят), деган Амри билан уни оловдан соғ-омон чиқарди. Отам Исхоқ бўлса, қўл-оёқлари боғланиб, томоғига ўткир пичоқ қадалди, аммо Оллоҳ таоло унинг ўрнига кўқцан бир кўчқор тушириб, ана ўша жонивор курбонлик қилинди ва отам омон қолди (айрим ривоятларда Иброҳим алайҳис-салом тушида Исмоилни эмас, Исҳоқни қурбонлик қилишга буюрилган, дейилади). Мен бўлсам, менинг бир ўғлим бор эди, болаларимнинг энг суюклиси эди. Ана ўша ўғлимни оғалари сахрога олиб чиқиб кетиб, сўнгра менга унинг қонга бўялган кўйлагини олиб келдилар-да, “укамизни бўри еб кетди”, дедилар. Ўша ондан буён унинг фироқида тинимсиз йиғлайвериб кўзларим кўр бўлиб қолди. Ундан кейин яна бир ўғлим бор эди, йўқолган боламнинг она бир укаси бўлар эди, қачон акасини эслаб эзилсам, укасини кўриб бир оз тасаллий топар эдим. Аммо сен, эй подшоҳ, мени ўша кенжа ўғлимдан ҳам жудо қилдинг, уни ўғрилик қилган деб қамаб қўйибсан. Биз ўғрилик қилмаймиз - бизнинг хонадондан ҳеч қачон ўғри чиқмаган ва чиқмайди ҳам! Бас, агар сен менга ўғлим-ни қайтариб юбормайдиган бўлсанг, у ҳолда мен сени шундай дуойибад қиламанки, бу қарғиш сенинг пушти камарингдан тарқайдиган етти авлодга етади! Вас-салом!”
Отасини мактубини ўқигач, Юсуф алайҳис-салом тамомила ўзини йўқотди ва ортиқ ўзининг кимлигини яшириб юришга тоқат қила олмаслигини сезиб, оғаларига - унинг олдига йўқчиликдан зорланиб, ҳеч ким олмайдиган ўтмас матоларини бирон егуликка алмаштириб берармикан, деган илинжда кўтариб келиб: “бизларга хайр-садақа қилгин”, деб тиланиб турган оғаларига боқиб -

89. Деди: «Сизлар ёш-нодон вақтларингизда Юсуф ва унинг биродарига (қандай ёмонликлар) қилганларингизни энди билгандирсизлар?»
Яъни, “эй оғаларим, сизлар илгари, жоҳил-нодон пайтларингизда Юсуфга қилган ёмонликларингиз - уни кудуқ тубига ташлаб юбориш билан ҳалок қилмоқчи бўлганларингиз, отаси ва туғишган укасидан жудо қилганларингиз, ундан сўнг Биняминга қилган қўпол-қаттиқ муомалаларингиз ва ниҳоят уни ва оғаси Юсуфни ўғри деб тухмат қилганларингиз - жаҳолат билан қилган бу қилмишларингиз ота-онага оқ бўлиш эканини, қариндош-уруғлар ўртасини узиб бир-бирларига бегона қилиб юбориш эканини энди тушиниб етгандирсизлар, йўл қўйган у мудҳиш хатоларингизни англаб Яратганга тавба қилгандирсизлар?”
Албатта, Юсуф алайҳис-салом бу сўзларни оғаларини мискин ва ғариб ҳолда кўриб уларга раҳми келганидан, холис насиҳат билан уларни тавба қилишга чорлаш мақсадида айтди ва мана шу сўзлари билан уларга ўзининг кимлигини ошкор қилиб қўйди.
Юсуф оғаларига уларнинг қилган барча қилмишлари ҳақида вақти келганда албатта айтиб бериши ҳақида Ҳақ таоло бундан қирқ йил аввал, Юсуф қудуқ қаърида йиғлаб ўтирганида ваҳий орқали “Сен, албатта, (вақти келиб, оғаларинга) бу қилмишлари ҳақида айтиб берурсан. Улар (ўшанда сен Юсуф эканингни) сезмайдилар ҳам”, деб хабар берган эди. (15-оят тафсирига қаралсин).

90. Улар: “Албатта, сен Юсуфнинг ўзисанку, (тўғрими)?” деб сўрадилар. У: «Ҳа, мен Юсуфман, бу эса биродаримдир. Оллоҳ бизга марҳамат кўргузди (яъни, шунча йиллик айрилиқ азобидан кейин бизни яна бирлаштирди). Дарҳақиқат, кимда-ким Оллоҳдан қўрқиб, (бошига тушган балоларга) сабр қилса, албатта Оллоҳ бундай чиройли амал қилгувчи кишиларнинг ажру мукофотини зое қилмас», деди.
Заҳҳок Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривот қилади: Қачонки Юсуф юқоридаги оятда зикр қилинган сўзларини айтгач, оғаларига қараб табассум қилган эди, улар унинг тизилган гавҳардек тишларини кўриб, аввал уни укалари Юсуфга ўхшатдилар, сўнгра барчалари бир оғиздан: “Албатта сен Юсуфнинг ўзисанку, тўғрими?” деб сўрадилар. (“Маоли-мут-танзил” тафсиридан).
Шунда Юсуф ўзини оғаларига танитиб, ҳақиқатдан ҳам ўша укалари Юсуф эканини айтди ва ёнида турган Биняминга ишора қилиб: “Мана, Оллоҳ таолонинг Марҳамати билан туғишган укам иккимиз узоқ йиллик айрилиқдан кейин яна топишдик, хор эдик азиз бўлдик, ёлғизлик азобидан халос бўлиб, соғ-саломат юз кўришдик. Зотан, кимда-ким тақво билан покиза ҳаёт кечирса, Оллоҳ таолонинг ғазаб ва азобига гирифтор қиладиган гуноҳ-маъсиятлардан ўзини сақласа ҳамда бошига тушган бало-кулфатларга сабр қилса, ана ўша чиройли амал қилгувчи инсондир. Чиройли амал қилгувчи бандаларининг ажр-мукофотини эса, Оллоҳ таоло на ҳаёти дунёда ва на Охиратда зое қилмаслиги аниқдир”, деб, бу сўзлари билан оғаларига ўтмишда Юсуф ва Биняминга қилган ёмонликларини яна бир марта эслатди ҳамда уларни ва келажакда ушбу бениҳоя гўзал ва ибратли қиссани ўқийдиган барча инсонларни ҳар қандай зулм-зўравонлик ва хиёнаткорликнинг охири вой бўлиши, тақво ва сабр фазилатларига эга бўлишнинг эса, албатта оқибати хайрли бўлиши ҳақида огоҳлантирди.
Ояти каримада Жаноби Ҳақ Юсуф алайҳис-саломнинг тақволи, сабрли, демак, чиройли амал қилгувчи бандаларидан бўлганига шаҳодат беради ва бу билан ажр-мукофоти ҳеч қачон зое бўлмайдиган чиройли амалнинг асоси тақво ва сабр эканини яна бир бор таъкидлайди.

91. Улар дедилар: «Оллоҳга қасамки, Оллоҳ сени бизлардан афзал қилмишдир. Биз эса, шак-шубҳасиз, адашгувчилардан бўлдик».
Яъни, оғалари Юсуф алайҳис-саломни таниб, унинг ҳақ сўзларини эшитишгач, ўзларининг ёшлик пайтларида Юсуфга қилган ёмонликларини ва ундан сўнг укаси Биняминга қандай зулмлар қилганларини, кейин, орадан кўп йиллар ўтгандан кейин улар хор-зор бўлиб егулик бирон нарса топиш илинжида Мисрга келганларида, Юсуф уларни таниб туриб ўзини танитмай, уларнинг қилган ёмонликларига ёмонлик билан жавоб қилмай, балки аксинча, беқиёс хайр-саховатлар кўргазганини эсладилар ва: “Оллоҳга қасам билан айтамизки, Оллоҳ биз оға-инилар ичидан сени танлади ва сенга гўзал сурат ва сийрат, илм ва ҳилм, сабр ва тақво, яна қанча фазилатлар бериб, бизлардан афзал қилди. Биз бўлсак, сени ёмон кўриб, сенга ҳасад қилиб, мана шу ҳасад-адоват туфайли ҳатто сени ўлдириб юбормоқчи бўлиб қаттиқ адашдик. Шунинг учун ҳам Оллоҳ таоло сени азиз қилиб, шундай юксак мартабалар ато этди, бизларни эса хор-зор қилиб, ҳузурингга садақа сўраб келадиган мискинлар қаторига тушириб қўйди”, дедилар.
Оғаларининг бу сўзларидан ёшликларида жаҳолат ва нодонлик билан қилган қилмишларига афсус-надомат чекаётганларини, йўл қўйган барча хатоларидан сидқи дил билан тавба қилганларини англаган Юсуф алайҳис-салом -

92. Деди: «Бу кун сизлар айбланмайсиз. Оллоҳ сизларни мағфират қилгай. У Зот раҳм қилгувчиларнинг Раҳмлироғидир.
Юсуф алайҳис-салом оғаларига - барча қилмишларини бўйинларига олиб, энди бизга қандай оғир жазо берилар экан, деб қўрққанларидан бўйинларини эгиб турган оғаларига бугун улар ҳеч қандай айб билан айбланмасликларини эълон қилибгина қолмай, уларнинг ҳақларига дуо ҳам қилиб: “Оллоҳ сизларни мағфират қилгай. У Зот раҳм қилгувчиларнинг Раҳмлироғидир”, деди.
Оллоҳ таоло пайғамбарлик учун танлаган бандалари мана шундай ҳалим ва раҳмдил инсонлар бўлиб, бу бобда ҳам барча элчи ва пайғамбарларнинг сарвари албатта Ҳазрати Муҳаммад Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламдирларки, у зотнинг мислсиз ҳалимликларини кўриб саҳобайи киром ҳам лол қолганлар.
Ибн Аббос розияллоху анхумодан ривоят қилинди: Макка фатҳ қилиниб, мусулмонлар қўлига ўтган кунда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам Байтуллоҳни тавоф қилдилар, сўнгра Каъба эшигининг устунларини ушлаб туриб, Масжидул-Ҳаромга йиғилган одамларга қараб - уларнинг орасидан Расулуллоҳнинг сафдошлари бўлган саҳобайи киром ҳам, Пайғамбар алайҳис-саломни ва у зотга иймон келтирган мўминларни Маккадан қувиб чиқарган, мусулмонларга жуда кўп ёмоликлар қилган мушриклар ҳам бор эди, - ана ўша одамларга қараб: “Ваъдасига вафо қилган, қулига ёрдам қилган ва ҳизб-тўдаларни Бир Ўзи мағлуб қилган Оллоҳга ҳамд-санолар бўлсин”, дедилар. Сўнгра жангда мағлуб бўлган мушриклардан: “Эй Қурайш жамоаси, нималарни ўйламоқдасизлар (яъни, ҳаммаларингизни қатл қилиб юборишимними ёки гуноҳларингиздан ўтиб, кечириб юборишимними ўйламоқдасизлар)?” деб сўрадилар. Улар: “Бизлар фақат яхшиликни ўйламоқдамиз. Чунки сен бизнинг улуғ биродаримизсан, улуғ биродаримизнинг ўғлисан, ҳақиқатан сен ғолиб бўлдинг, нима қилсанг қодирсан”, дедилар. Шунда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Мен сизларга биродарим Юсуф айтган сўзларни айтурман: “Бу кун сизлар айбланмайсиз. Оллоҳ сизларни мағфират қилгай. У Зот раҳм қилгувчиларнинг Раҳмлироғидир”, дедилар. Умар розияллоҳу анҳу айтади: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг бу сўзларини эшитиб, уялганимдан терлаб кетдим. Чунки мен Маккага кирган вақтимизда мушрикларга: “Бугун биз сизлардан шундай ўч олайликки”, деган эдим”. (“Тафсири Куртубийдан).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг бу сўзларини эшитган қурайшликлар худди қабрларидан қайта тирилиб чиққандек чиқиб кетдилар ва Исломни қабул қилдилар”. (“Дурул-мансур”тафсиридан).

93. “Сизлар мана бу кўйлагимни олиб бориб, отамнинг юзига ташлангиз, кўзлари очилур. (Сўнг) барчаларингиз аҳли оилаларингиз билан бирга менинг олдимга келинглар»!
Қачонки Юсуф алайҳис-салом оғаларига ўзини танитиб, оғалари уни таниганларидан кейин улардан: “Мен йўқолиб қолганимдан кейин отам қандай аҳволга тушди?” деб сўраган эди, улар: “Сени эслаб тинмай йиғлайверганидан кўзлари кўрмай қолди”, дедилар. Шунда Юсуф ўзининг кўйлагини оғаларига бериб: “Мана шу кўйлагимни олиб бориб отамнинг юзларига ёпсангизлар, кўзлари очилиб кетса ажабмас. Сўнгра отамни олиб, барчаларингиз оила, фарзандларингиздан биронтасини қолдирмасдан олиб менинг олдимга Мисрга кўчиб келинглар”, деди. Дарҳақиқат, қуйида келадиган оятларда хабар берилишича, Юсуфнинг кўйлаги юзига теккан заҳоти Яъқуб алайҳис-саломнинг кўзлари очилади ва Яъқуб, яъни, Исроил, фарзанд ва набираларининг барчасини, яъни, Бани Исроил қавмини олиб Канъон юртидан Мисрга, Юсуфнинг ёнига кўчиб борадилар. Канъондан чиққан вақтларида Бани Исроил қавмининг адади етмиш кишидан ортиқ эди. Улар Мисрга келиб ўрнашганларидан кейин ўзларидан кўпайиб орадан кўп асрлар ўтгач, Мусо алайҳис-салом билан бирга Мисрдан чиқиб кетаётганларида эса, бани Исроил қавмининг ададлари бир ривоятда айтилишича, олти юз минг беш юз етмиш кишига етган эди. (“Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобидан).
Ҳасан раҳимаҳуллоҳ: “Юсуф алайҳис-саломга унинг кўйлаги отасининг кўзи очилишига сабаб бўлишини Оллоҳ таоло ваҳий билан билдирган эди”, дейди.
Мужоҳид айтади: “Юсуфга ўз кўйлагини отасига юборишни Жаброил алайҳис-салом буюрди. Бу кўйлак аслида Иброҳим алайҳис-саломнинг кўйлаги эди. Иброҳим кофир подшоҳ Намруднинг буйруғи билан кийимлари ечиб олиниб, яланғоч ҳолда оловга ташланганида Жаброил алайҳис-салом Оллоҳнинг Амри билан жаннат ҳариридан бўлган бир кўйлакни келтириб, унга кийдириб кўйган эди.
Иброҳим алайҳис-салом вафот қилганидан сўнг у кўйлак Исҳоқ алайҳи-саломга мерос бўлиб қолган, Исҳоқдан кейин эса, Яъқуб алайҳис-саломга қолган эди. Яъқуб у кўйлакни бир бўлак қамишнинг ичига жойлаб, оғзини беркитиб, кўз тегмасин, деб ҳуснда тенгсиз бўлиб ўсаётган севикли фарзанди Юсуфнинг бўйнига осиб қўйган, Юсуф қудуққа ташлаб юборилганида ҳам бўйнида ўша қамиш тумори бор эди. Жаброил Юсуфга: “Ана ўша кўйлагингни отангга қайтариб юборгин, чунки унда жаннатнинг бўйи бор. Жаннат бўйи қандай хаста ва дардманнинг димоғига кирса, у дарҳол шифо топади”, деди. Шундан кейин Юсуф алайҳис-салом оғалари орқали кўйлагини отасига бериб юборди. (Ал-Жолшъ тиҳкомил-Қуръон” Маолимут-танзил” ва “Мунийр”тафсирлари).
Юсуф алайҳис-салом кўйлагини катта оғаси Яҳузога топширганида у Юсуфга: “Мен бир вақтлар сенинг кўйлагингни бўрининг қонига бўяб, “Мана шу Юсуфнинг қони, уни бўри еб кетди”, деб алдаб, отамни чексиз ғам-кулфатга солган эдим, мана энди сенинг кўйлагингни олиб бориб отамни шод қилиш ҳам менга насиб қилди”, деганича оёқ яланг, бош яланг ҳолида шошганича Мисрдан Канъонга қараб йўл олди. (“Танвирул-азҳон” тафсири).

94. Карвон (Мисрдан) чиқиши биланоқ оталари (Яъқуб алайҳис-салом ўз уйларида туриб, ҳузуридаги кишиларга): «Мен Юсуфнинг бўйини туймоқдаман. Агар мени ақлдан озган демасангизлар (албатта Юсуф тирик, деган сўзимни сизлар ҳам тасдиқлаган бўлур эдингизлар)», деди.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Юсуф алайҳис-саломнинг оғалари келган карвон Мисрдан чиқиб йўлга тушиши билан бир шамол туриб, саксон фарсах, айрим ривоятларда саккиз кунлик масофа нарида жойлашган Канъон юртида ўғлимдан хабар келармикан, деб Миср йўлига кўз тикиб ўтирган Яъқуб алайҳис-саломга Юсуфнинг бўйини етказди.
Розий айтади: “Яъқубга ўғли Юсуфнинг бўйи етказилиши Илоҳий мўъжиза тарзида рўй бергандир. Чунки бундай узоқ масофадан бўй-ҳид етиб келиши ақл бовар қилмайдиган ҳодиса. Бас, бу ҳодиса Яъқуб пайғамбарга ато этилган Илоҳий мўъжизалардан бири дейилиши тўғри бўлади. (“Тафсири Розий”дан).
“Маолимут-танзил”да ривоят қилинишича, сабо шамоли Парвардигордан Яъқуб алайҳис-саломга ўғиллари хушхабар етгазишларидан олдин Юсуфнинг бўйини етказишга ижозат сўради. Изн берилгач, шамол эсиб Яҳузо олиб кетаётган Юсуфнинг кўйлагини елпиб ўтдида, шамол тезлигида Юсуфнинг бўйини Яъқубнинг димоғига етказди. Бас, Яъқуб Ер юзида Юсуфнинг кўйлагидан ўзга жаннатнинг ҳиди келиб турадиган нарса йўқлигини билгани учун ёнидаги набира ва хизматкорларига: “Мен Юсуфнинг бўйини туймоқдаман”, деди.

95.    (Улар) айтдилар: “Оллоҳга қасамки, сен (ҳали ҳам ўша) эски хатойингда турибсан”.
Яъни, Яъкуб алайҳис-саломнинг сўзларини эшитган қариндош-уруғлари Юсуф аллақачон вафот қилиб кетган деб ишонганлари учун унинг бу сўзига қаттиқ эътироз билдириб: “Сен Юсуфни ҳаддан ортиқяхши кўрганинг ва уни қаттиқ соғинганинг учун “Юсуфни тирик”, деб, узоқ йиллар олдин дунёдан ўтиб кетган одамнинг қайтиб келишини кутмоқдасан, унинг вафот қилганига ишонмасдан ҳали ҳам ўша эски хатойингдан ҳеч воз кеча олмаяпсан”, дедилар.
Қатода айтади: “Ўғиллари Мисрга кетганидан кейин Яъқуб алайҳис-саломнинг ёнида қолган аҳли-оилалари ва набиралари Оллоҳ таолонинг пайғамбарига бундай қўпол-қаттиқ сўзлашларига, у зотга бу қадар кескин дашном беришларига сабаб, уларнинг барчаси “Юсуфни болалик чоғида бўри еб кетган”, деган сўзни эшитган ва орадан қанча замон ўтса-да, Юсуфдан бирон дарак чиқмагани учун ана ўша сўзга қаттиқ ишониб қолган эдилар”. (Ал-мук,татаф мин уювнит-тафосийр” китобидан).

96.    Энди қачонки хушхабар етказувчи келиб, уни (яъни, Юсуфнинг кўйлагини Яъқубнинг) юзига ташлаши билан унинг кўзлари очилди. «Сизларга мен Оллоҳ(нинг Лутфу Раҳмати)дан сизлар билмайдиган нарсаларни билурман, демаганмидим», деди у.
Яъни, Яъқуб алайҳис-саломнингтўнғич фарзанди Яхузо Мисрдан йўлга чиққан карвонлари ҳали Канъон юртига кириб келмасидан Юсуф бериб юборган кўйлакни олиб келиб отасининг юзига ёпган эди, шу онда Юсуф алайҳис-салом айтган мўъжиза юз берди - Яъқуб алайҳис-салом у кўйлакни олиб ҳидлаб сўнг кўзларига босиши билан дарҳол кўр бўлиб қолган кўзлари очилиб, аниқ-тиниқ кўра бошлади, заиф бўлиб қолган жисми-жонига қайтадан кувват кириб, кекса одам гўё ёшариб кетгандек бўлди ва қирқ йилдан ортиқ уни бирон нафас тўхтамай муттасил эзиб келган қайғу-ғами бир лаҳзада шод хуррамликка айланди. Шунда у карвон билан етиб келган фарзандларига қараб: “Эй ўғилларим, мен сизларни Мисрга юборган ва Оллоҳнинг Раҳматидан ҳеч умид узмай Юсуфни излашга буюрган чоғимда сизларга: “Мен Оллоҳнинг Лутфу Раҳматидан сизлар билмаган нарсаларни билурман”, демаганмидим. Ана ўша билган нарсам - Оллоҳ таоло менга ваҳий билан Юсуфнинг ҳаёт эканини ва яқин кунларда уни яна бағримга қайтаришини билдирган эди”, деди.
“Дуррул-мансур” тафсирида Ҳасандан ривоят қилинишича, Яъқуб алайҳис-салом унга биринчи бўлиб хушхабарни етказган ўғли Яҳузодан: “Юсуфни қандай ҳолда қолдириб келдинг?” деб сўраган эди, у: “Юсуф ҳозир Мисрнинг подшоҳи”, деди. Яъқуб: “Мен унинг подшоҳлигини нима қиламан? Мен сендан уни қандай дин устида қолдирдинг (яъни, у қайси динга эътиқод қилар экан?) деб сўрамоқдаман”, деган эди, Яҳузо: “У Ислом динидадир”, деди. Шунда Яъқуб алайҳис-салом: “Мана энди неъмат - келтирган хушхабаринг комил бўлди”, деди.
“Тафсири Мунийр”да хушхабарни етказган кишига суюнчи бериш пайғамбарлардан қолган одат эканига далолат қиладиган бир ривоят келтирилибди: Яъкуб алайҳис-салом севикли фарзанди Юсуфнинг ҳаёт экани ҳақида хушхабар келтирган катта ўғли Яхузога суюнчи бермоқчи бўлди, аммо уйидан ҳеч нарса топа олмагач, унинг ҳаққига шундай дуо қилди: “Оллоҳ таоло сенга ҳаётингнинг сўнгги соатида келадиган ўлим мастликлари - машаққатларини осон қилгай!” Ушбу дуода ҳар бир инсоннинг бошига тушиши муқаррар бўлган оғир соатда енгиллик сўралгани учун Яҳузога энг тансиқ, энг бебаҳо суюнчи бўлган эди.
Хушхабар келтирувчига суюнчи бериш одати Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг асҳоблари (Оллоҳ уларнинг барчасидан рози бўлсин) орасида ҳам жорий бўлган одат экани имом Бухорий ва Муслим ривоят қилган кўламли бир ҳадиси шарифда айтилгандир. Тавба сурасининг 118-ояти тафсирида келтирилган мазкур ҳадисда Табук ғазотига Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан бирга бормасдан беузр Мадинада қолган уч ансорий саҳобанинг тавбалари Ҳақ таоло томонидан қабул қилиниши кечиктирилганида улар жуда ёмон ҳолга тушиб, ҳатто мусулмонлардан ҳеч ким улар билан гаплашмай, жамиятдан бир муддат узилиб қолган вақтларида баногоҳ, Ҳақ таоло уларнинг тавбалари қабул бўлгани ҳақида оят нозил қилганини эшитиб, бу хушхабардан қандай шод бўлганлари тўғрисида ўша уч саҳобийдан бири Каъб ибн Молик розияллоҳу анҳу ҳикоя қилди: “Шу тарзда яна ўн кун ўтгач, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам одамларга биз билан сўзлашишни манъ этганларига эллик кун тўлгач, тонг маҳали уйимнинг томида бомдод намозини ўқиб, Оллоҳтаоло зикр қилганидек, юрагим сиқилиб, кенг Ер кўзимга тор кўриниб ўтирган эдим, баногоҳ Салъ тоғи томонидан баланд овозли бир жарчининг: “Эй Каъб ибн Молик, сенга хушхабар”, деганини эшитдим. Эшитдим-у Оллоҳга сажда қилган ҳолда йиқилдим. Билдимки, Илоҳий Марҳамат келибди. Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам бомдод намозидан кейин Оллоҳ таоло бизнинг тавбамизни қабул қилганини эълон қилибдилар. Одамлар бизнинг учовимизга ҳам бу хушхабарни етказиш учун чопибдилар. Мен томонга қараб Аслам қабиласидан бир киши чопиб келиб тоғ устидан баланд овозда қичқирган экан. Унинг овози болтадан ҳам ўткирроқ эди! У хушхабар келтирувчига устимдаги икки кийимимни ҳам ечиб суюнчи қилиб кийдириб юбордим. Оллоҳга қасамки, ўшанда шу икки кийимдан бошқа кийимим йўқ эди”.
Шунингдек, ўрганаётганимиз ояти карима мазмунидан бошларидан ғам-кулфатлари ариган ёки узоқ кутган орзуларига эришган кишилар шод-хуррамлик қилишлари, элга дастурхон ёзиб хайр-саховатлар кўрсатишлари ҳам шаръан дуруст бўлган ишлардан экани малум бўлади. Бу хусусда саҳобайи киром ҳаётидан келтирилган хабарларда ҳам айтилгандир. Масалан, “Тафсири Мунийр”да ушбу ояти карима тафсирида Умар розияллоҳу анҳу Бақара сурасини ёд олганида шукронасига бир туя сўйгани ривоят қилинади.

97. Улар дедилар: «Эй ота, (Оллоҳдан) бизларнинг гуноҳларимизни мағфират қилишини сўрагин! Дарҳақиқат, бизлар хато қилгувчилардан бўлдик».
Яъни, Яъқуб алайҳис-салом қирқ йиллаб кўз тутган фарзандининг ҳолидан хабар топиб, бутун аҳли байти билан шод-хуррамликка кўмилиб турган вақтда ўғиллари - ўша отани боласидан жудо қилган, акани укасидан айирган ўғиллари жоҳилликларида йўл қўйган мудҳиш хатоларига минг афсус ва надоматлар билан: “Отажон, дарҳақиқат биз жуда катта хатога йўл қўйдик, Оллоҳ таолога осий-гунохкор бўлдик, қилган барча гуноҳларимиз бўйнимизда, қилмишларимизга минг пушаймонмиз, ҳаммамиз чин дилдан тавбалар қилдик, Сен бизнинг меҳрибон отамизсан ва Оллоҳ таолонинг пайғамбарисан. Шунинг учун ўзинг Оллоҳ таолодан бизнинг гуноҳларимизни мағфират қилишини сўраб бергин”, деб ялиниб ёлвора бошлаган эдилар -

98. У айтди: «Албатта, мен яқинда Парвардигоримдан сизларни мағфират қилмоғини сўрайман. Зотан, Ёлғиз У Зот Мағфират қилгувчи, Меҳрибондир».
Аксари муфассирлар айтадилар: “Яъқуб алайҳис-салом ўғиллари ҳаққига дарҳол мағфират сўрамасдан дуо қилишни саҳар вақтига қолдирди, чунки саҳар пайти дуолар ижобат қилинадиган вақтдир. Абу Ҳурайрадан ривоят қилинган ҳадиси шарифда ҳам бу ҳақда хабар берилгандир: Расулуллоҳ соллолоху алайҳи ва саллам дедилар: “Роббимиз таборака ва таоло ҳар кечанинг охирги учдан бири қолганида қуйи осмонга тушиб: “менга дуо қиладиган ким бор, Мен унинг дуосини ижобат қилурман, Мендан сўрайдиган ким бор, мен унга сўраганини берурман, мендан мағфират тилайдиган ким бор, мен уни мағфират қилурман”, дейди. (Бухорий ривояти).
Бас, қачонки ваъда қилинган саҳар пайти бўлганида, Яъқуб алайҳис-салом намозга турди ва ундан фориғ бўлгач, қўлларини кўтариб Оллоҳ азза ва жаллага илтижо қилди: “Оллоҳим, Ўзинг мени Юусуф ҳақида қилган бесабрликларимни кечиргин. Болаларимни ҳам укалари Юсуфга қилган ёмонликларини мағфират қилгин”. Бас, Оллоҳ таоло унга ваҳий қилдики, “Мен сени ҳам, уларнинг барчаларини ҳам гуноҳларингизни мағфират қилдим”. (“Тафсири Бағавий”дан).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Яъқуб алайҳис-салом ўғилларининг ҳаққига дуо қилишни жумъа кечасининг саҳар пайтига қолдирган.
Термизий ривоят қилган ҳадисда Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Биз Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларида ўтирган эдик, Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу кириб келиб: “Ё Расулуллоҳ, отам ҳам, онам ҳам Сизга фидо бўлсин, ушбу Қуръон қалбимдан чиқиб кетиб, уни тиловат қилишга кучим етмай қолаяптику”, деди. Шунда Расулуллоҳ сололлоҳу алайҳи ва саллам: “Мен сенга шундай сўзлар ўргатиб қўяйки, Оллоҳ таоло сенга ва сен кимларга ўргатсанг, ўшаларнинг барчасига у сўзларни фойдали қилур ва билган нарсаларингни қалбингда барқарор қилур”, дедилар. Алий: “Ҳа, ё Расулуллоҳ, ўргатиб қўйинг”, деган эди, айтдилар: “Қачон жумъа кечаси бўлганида, агар кечанинг охирги учдан бири қолганида тура олсанг, (тургинда, намоз ўқигин, сўнгра қалбингдаги барча ҳожатларингни сўраб, Оллоҳтаолога дуо-илтижолар қилгин), чунки бу соат (кеча ва кундуз фаришталари) ҳозир бўладиган соатдир ва бу соатда қилинган дуо мустажобдир. Биродарим Яъқуб алайҳис-салом ҳам ўғилларига.” Албатта мен яқинда Парвардигоримдан сизларни мағфират қилмоғини сўрайман”, деганида жумъа кечасини назарда тутгандир”.
Шаъбийдан ривоят қилинишича, Яъқуб алайҳис-салом ўғилларига: “Мен яқинда Парвардигоримдан сизларни мағфират қилмоғини сўрайман”, деганининг мазмуни: “Мен аввал Юсуфни кўриб, ундан сўрай, агар у сизларни афв қилган бўлса, ана шундан кейин мен Парвардигоримдан сизларни мағфират қилмоғини сўрайман”, деганидир. (“Тафсири Қуртубий”дан).

99. Энди қачонки (манзилга етиб келишиб) Юсуфнинг ҳузурига (чодирига) кирганларида, у ота-онасини бағрига босиб: «Иншооллоҳ, Мисрга тинч-омон киринглар», деди.
Ривоят қилинишича, Юсуф алайҳис-салом отасини барча аҳли оила, қариндош-уруғлари билан кўчириб келиш учун икки юз туя ва керакли жиҳозларни оғаларининг карвонига қўшиб юборган эди. Бас, Яъқуб алайҳис-салом Миср сафарига ҳозирлик кўриб, оила азоларини тўплаб, эркак-аёл бўлиб етмиш икки ёки етмиш уч киши йўлга тушдилар. Юсуф алайҳис-салом ҳам тўрт минг кишилик лашкар ва аъёнлари билан отасининг йўлига пешвоз чиқиб, шаҳар четига чодирлар қуриб қондош-қариндошларини интизор бўлиб кутиб турди. Манзилга яқинлашар экан, катта ўғли Яҳузога суяниб келаётган Яъқуб алайҳис-салом сонсиз лашкарлар ва уларга эргашиб чиққан одамларни кўриб: “Эй Яҳузо, бу Миср фиръавнининг одамларими”, деган эди, у: “Эй отажон, йўқ, бу ўғлинг Юсуф, Мисрнинг улуғларини олиб йўлингга мунтазир бўлиб турибди”, деди. Бас, қачонки ота-бола рўбарў келишгач, уловларидан тушдилар, қучоқлашдилар, йиғлашдилар. Сўнгра Юсуф отасини ва ҳоласи Лайёни бағрига босиб, улар учун махсус тикланган чодирга олиб кирди. (Ояти каримада зикр қилинган “ота-она”дан мурод, Юсуфнинг отаси ва холасидир. Чунки Юсуфнинг онаси Роҳийл кенжа ўғли Биняминни туққанидан кейин боланинг чилласи чиқмай туриб вафот этган ва Яъқуб алайҳис-салом унинг синглиси Лайёга уйланган эди. Отадан кейин амаки ота ўрнида бўлгани каби, онадан кейин хола ҳам меҳр-шафқатда она каби бўлгани учун ояти каримада уни она деб аталди). Шундан кейин Юсуф уларни шаҳар ичкарисига таклиф қилиб: “Мана энди иншооллоҳ, хеч қандай хавф-хатарсиз, тинч-омон ҳолда Мисрга киринглар”, деди. Суфёни Саврий раҳматуллоҳи алайҳ айтади: “Қачонки, Яъқуб ва Юсуф алайҳимас-салом бир-бирларини дийдорига етишиб, қучоқлашиб, кўзларидан шодлик ёшларини тўкишгач, Юсуф: “Эй отажон, Сен мени йўқотиб қўйганингдан кейин йиғлайве-риб кўзларинг кўрмайдиган бўлиб қолибди. Ахир Сен Қиёмат Куни албатта учрашишимизни билмасмидинг?” деган эди, Яъқуб алайҳис-салом: “Йўқ, эй болам, билар эдим, аммо мен сен ғурбатда динингдан ажраб қолиб, Қиёмат Кунида ўртамиз тўсилиб қолишидан қўрқдим”, деди

100. (Кейин, Мисрга кириб Юсуф алайҳис-саломнинг саройига келган-ларидан сўнг), у ота-онасини ўзининг тахтига чиқарди ва улар (яъни, ота-она ва оға-инилари Юсуф алайҳис-саломга) сажда - таъзим қилган ҳолларида йиқилдилар. У деди: «Эй отажон, бу (қирқ йил) илгари кўрган тушимнинг таъбирику! Парвардигорим уни рост қилди. Дарҳақиқат, У Зот менга (буюк) инъом қилди - мени зиндондан чиқарди, шайтон мен билан ога-иниларим орасини бузиб иғво қилганидан кейин, мана, сизларни чўлу саҳродан (Мисрга эсон-омон ҳолингизда) келтирди. Албатта Парвардигорим Ўзи хоҳлаган нарсани сездирмай амалга оширгувчи Зотдир. Албатта Унинг Ўзигина Билим ва Ҳикмат Соҳибидир.
Уламолар ояти каримада тақцим ва таъхир борлигини - аввал бўлган воқеа кейин, кейингиси аввал зикр қилинганини айтадилар. Яъни, Яъкуб алайҳис-салом ва унинг барча оила аъзолари Оллоҳ таолонинг Хоҳиш-Иродаси билан соғ-саломат Мисрга етиб келиб, Подшоҳ саройига киришгач, Яъқуб, унинг аёли Лайё ва ўн бир оға-инининг ҳаммалари Юсуфга сажда-таъзим қилишга йиқилдилар, сўнгра Юсуф ота-отасини ўзининг ёнига - баланд ва муҳгашам тахтга чиқариб ўтқизгач, болалик хотиралари ёдига тушиб: “Эй отажон, ҳозир рўй берган воқеа - сизларнинг сажда қилишларингиз - мен ёш болалик чоғимда, бундан қирқ йил олдин кўрган ва Сенга сўзлаб берган тушимнинг таъбиридир. Мана шунча йил ўтгач, Парвардигорим ўша тушни хақиқатга айлантирди, тушимда қандай кўрган бўлсам, хушимда ҳам худди ўша воқеага гувоҳ бўлиб турибман”, деди.
Юсуф алайҳис-салом кўрган туш ҳақида хабар берилган 4-оят тафсирида ҳам айтиб ўтилганидек, ота-она ва оға-иниларининг Юсуфга сажда қилишлари ибодат саждаси эмас, таъзим-улуғлаш маъносидаги сажда эди.
“Тафсири Куртубий”да Қатода Ҳасандан ривоят қилишича, улар қилган сажда бошни ерга қўйиб қилинадиган сажда бўлмай, ўша замоннинг одатича, одамлари бир-бирлари билан саломлашганларида бош ва гавдаларини эгиб рукуда турган каби таъзим қилишлари эди.
Суфёни Саврий, Заҳҳок ва бошқалар эса: “Юсуфнинг ота-она ва оға-инилари қилган сажда бизга маълум бўлган одатдаги сажда бўлиб, улар шу тарзда саломлашар эдилар”, дейдилар. Қатода айтади: “Улар подшоҳ-лар хузурига кирганларида мана шундай сажда қилар эдилар, уммати Исломийяга эса, Оллоҳ таоло жаннат аҳлининг саломларини ато этди, яъни, мусулмонлар учрашганларида бир-бирларига эгилиб-букилмайди-лар, балки жаннат аҳли жаннатларда қандай саломлашсалар, худди ўша тарзда, гавдаларини тик тутган ҳолларида “Ассалому алайкум, ва алайкум ассалом”, дейдилар”.
Юсуф алайҳис-салом ота-онаси ва оға-иниларининг унга сажда қи-лаётганларини кўриб титраб кетди ва дафъатан, бундан қирқ йил илгари кўрган тушини эслади. Ўшанда у Яъқуб алайҳис-саломга: “Эй отажон, мен тушимда ўн бир юлдузни, яна қуёш ва ойни кўрибман. Улар менга сажда қилишаётган эмиш”, деган эди (4-оят). Энди у отасига ўша туши ўнгга айланганини айтиб, орадан ўтган қирқ йил мобайнида бошига тушган ғам-кулфатлар ҳақида сўзлаб берар экан, оғалари уни қудуққа ташлаб юборганлари ҳақида лом-мим демай, Яратган Ўз Лутфу Карами билан уни зиндон азобидан халос қилганини, оғалари билан ўрталарига шайтон оралаб, қанча иғволар қилмасин, Меҳрибон Парвардигор уларнинг барчаларини чўлу сахроларда кўчманчи бўлиб қийналиб юрган жойларидан шаҳарга, Юсуф ҳузурига келтириб, ҳаммаларини бир жойга жамлаб қўйганини, ҳар бир иши Ҳикмат бўлган Билгувчи Зот Ўзи хоҳлаган бандаларига мана шундай буюк неъматларни сездирмасдан, аста-секин ато этишини сўзлаб, Яратганга шукроналар айтди.
“Танвирул-азҳон” ва “Ал-муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобла-рида ривоят қилинишича, Юсуф алайҳис-салом Миср мамлакатининг подшоҳи Райён унга ишониб топширган мамлакат хазиналарини Яъқуб алайҳис-саломга кўрсатиб юрар экан, қоғозлар сақланадиган хазинани кўрганида Яъкуб Юсуфга қараб: “Эй болам-а, бунчалар бағринг тош бўлмаса! Шунча кўп қоғозга эга бўла туриб, менга бир парча қоғозга ўзингнинг ҳол-аҳволинг, соғ-омонлигинг ҳақида хат ёзиб юбора олмабсан-да”, деган эди, Юсуф: “Отажон бу менинг қўлимдаги иш эмас эди, чунки Жаброил менга шундай қилишни буюрди. Ўзинг унга мендан яқинроқсан, сўраб кўргин”, деди. Яъқуб алайҳис-салом Жаброил алайҳис-саломдан сўраган эди, у: “Бу Оллоҳ таолонинг Амри эди. Эслайсанми, сен Юсуфни оғалари билан далага юбораётганингда: “Уни бўри еб кетишидан қўрқаман”, деган эдинг. Ана ўшанда Оллоҳ таоло: “Сен бўридан эмас, Мендан қўрқсанг бўлмасмиди”, деди ва сенинг маълум бир муддат Юсуфнинг ўлик ёки тириклигидан бехабар ҳолда бўлишингни амр қилди”, деди.
Ушбу ривоятдан Юсуф алайҳис-салом турган жойидан унча олис бўлмаган масофада бўла туриб Яъқуб алайҳис-салом нима сабабдан шунча узоқ муддат - қирқ йилдан кўпроқ вақт мобайнида унинг тақдиридан бехабар қолганининг сирри-ҳикмати аён бўлади.
Тарихчилар ёзишларича, Яъқуб алайҳис-салом суюкли фарзанди Юсуфнинг ёнида йигирма тўрт йил шод-хуррамликда бахтли-саодатли ҳаёт кечирди. Қачонки ўлим соати яқинлашганда Юсуфга: “Агар ўлсам, мени Шом мамлакатига - туғилган юртимга олиб бориб, отам Исҳоқ алайҳис-саломнинг ёнига дафн этгин”, деб васият қилди. Бас, Яъкуб алайҳис-салом вафот этгач, Юсуф алайҳис-салом отасини Шомга олиб бориб, ўзи васият қилган жойга дафн этди ва бир муддат тургач, Мисрга қайтиб келди. Юсуф алайҳис-салом отаси ўтганидан кейин яна йигирма уч йил яшади. Қачонки умри битиб бораётганини сезгач, Ёлғиз Ҳай-ю Қайюм - азалий Тирик ва абадий Тургувчи Зотдан бошқа ҳеч ким мангу яшамас-лигини, жамийки мавжудот бир кун ўлимга маҳкум эканини жуда яхши билгани учун кўнгли бу фоний дунёдан боқий Охират диёрига кетишни қўмсаб, деди: -

101. Парвардигорим, Ўзинг менга мулку давлатдан (буюк насиба) ато этдинг, яна тушларнинг таъвил-таъбирларидан таълим бердинг. Эй, осмонлар ва Ерни Яратгувчиси, дунё-ю Охиратда Ўзинг Хожамдирсан. (Умрим битиб, Сен Ўзинг белгилаб қўйган ажалим етганида) мусулмон ҳолимда жонимни олгин ва мени ҳам солиҳ бандаларинг қаторига қўшгин».
Қатода айтади: “Юсуфдан бошқа бирон пайғамбар Оллоҳ таолодан ўлим сўраган эмас”. (“Маолимут-танзил”тафсиридан).
Яна айтдиларки, Юсуф ўлимни орзу қилгани йўқ, балки мусулмон ҳолда вафот этишни орзу қилди, яъни, у Оллоҳ таолога: “Қачон ажалим етиб келса, мусулмон ҳолда жонимни олгин”, деб илтижо қилди.
Саҳл ибн Абдуллоҳ Тустарий: “Ўлимни фақат уч тоифа одам орзу қилади. Биринчиси, ўлимдан кейин бўладиган ишлардан бехабар жоҳил кимса, иккинчиси, Оллоҳ таолонинг тақдиридан қочмоқчи бўлан кимса, учинчиси, Оллоҳ азза ва жалланинг жамолини кўришга муштоқ бўлган инсон”, деди.
Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган саҳиҳ ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам буюрдилар: “Сизлардан биронтангиз бошига тушган зиён (яъни, касаллик ёки мусибат) сабабли ўлимни орзу қилмасин! Агар ҳеч чидай олмай орзу қиладиган бўлса, у ҳолда: “Оллоҳим, модомики мен учун ҳаёт хайрли бўлса, менга ҳаёт бергин, агар мен учун вафот қилиш хайрли бўлса, жонимни олгин”, деб дуо қилсин!” (“Сиҳоҳи ситта - олти саҳиҳҳадислар тўплами”нинг барчасида ривоят ҳилинган).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анхудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда эса у зоти бобаракот соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Сизлардан биронтангиз ўлимни орзу қилмасин ва келишидан илгари ўлим сўраб дуо қилмасин! Чунки сизлардан ҳар бир киши вафот қилиши билан амали узилади ва албатта мўминнинг умри унга фақат яхшиликни зиёда қилади”, деб буюрдилар. (Бухорий ва Муслим ривояти).
Бас, шундай экан, Юсуф алайҳис-салом ўлимни, амаллари узилишини орзу қилган бўлиши ҳақиқатдан узоқдир. (“Тафсири Куртубий”дан).
Аммо бошига ўлим келган соатда уни соғиниб, хушнуд ҳолда кутиб олиш бахтли бандаларнинг насибасидир.
Бухорий, Муслим, Термизий, Насоий ва бошқалар ривоят қилган ҳадиси шарифда Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким Оллоҳга рўбарў бўлишни яхши кўрса, Оллоҳ ҳам унга рўбарў бўлишни яхши кўради ва ким Оллоҳга рўбарў бўлишни ёмон кўрса, Оллоҳ ҳам унга рўбарў бўлишни ёмон кўради”, деган эдилар, саҳобайи киром алайҳимур-ризвон: “Ё Расулуллоҳ, ҳаммамиз ҳам ўлимни ёмон кўрамизку”, дейишди. Шунда Ҳазрат: “Ундоқ эмас, (яъни, бу иш сизлар тушунгандек эмасдир), лекин мўмин ўлим тўшагида ётганида Оллоҳтаоло ҳузуридан унинг қаерга қайтаётгани ҳақида хушхабар бергувчи бир фаришта келади, ана ўша вақтда унинг учун ҳеч нарса Оллоҳни кўришдан суюклироқ бўлмай қолади, бас, Оллоҳ таоло ҳам унга рўбарў бўлишни яхши кўради. Фисқу фужур қилгувчи ибодатсиз ёки динсиз кимса эса, ўлим тўшагида ётганида кўз ўнгига бир огоҳлантиргувчи фаришта келиб, унинг қандай азобга бораётганини айтади, ана ўша вақтда у ўлишни, Оллоҳнинг азобига рўбарў бўлишни жуда ёмон кўради, бас, Оллоҳ таоло ҳам унга рўбарў бўлишни ёмон кўради”, дедилар.
Ояти каримада Юсуф алайҳис-салом аввало унга мулку давлат, илму маърифат ато этган Оллоҳ таолога ҳамду санолар айтиб, сўнгра осмону заминни йўқдан бор қилган Ул Зотга муножот қилиб: “Менинг ҳар икки дунёдаги Дўстим, Хожам, Мададкорим, барча ишларимнинг Эгаси Ёлғиз Ўзингсан, Сендан бошқа хожам йўқ, Ўзинг мени ҳузурингга борар вақтим етиб келганида мусулмон ҳолимда жонимни олгин ва мени Охират диёрида солиҳ бандаларинг қаторига кўшгин, (яна бир ривоятда) менга солиҳ бандаларинг бўлмиш ота-боболарим Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ ва Яъқуб алайҳимус-салом ёнларидан жой ато этгин”, деб дуо илтижо қилган эди. Дарҳақиқат, Оллоҳ таоло Ўзининг солиҳ бандаси ва пайғамбари қилган сўнгги дуони ҳам ижобат этди ва Юсуфнинг Миср заминидан боболари ёнига олиб бориб дафн этишни Ўзинингяна бир элчиси Мусо алайҳис-салом зиммасига юклади. Аммо бу иш содир бўлишига ҳали оз эмас, кўп эмас, роса тўрт юз йил вақт бор эди! Чунки Юсуф алайҳис-саломнинг Мисрга кириб келиши билан Мусо алайҳис-саломнинг Мисрдан чиқиб кетиши ўртасида роппа-роса тўрт юз йил ўтган эди. Ажабо! Юсуфнинг кўрган туши қирқ йилдан кейин ўнгга айлангани каби унинг қилган дуоси тўрт юз йилдан сўнг амалга ошгани Юсуф қиссаси ҳақиқатдан хам дунёдаги энг гўзал ва ибратли қисса эканининг, яъни, унинг ажойиботлари ҳеч туганмаслигининг яна бир мисоли эмасми?
“Тафсири Бағавий”да айтилишича, Юсуф алайҳис-салом мазкур дуосидан кейин орадан бир ҳафта ҳам ўтмай бир юз йигирма ёшида вафот этди ва мармар тобутга солиниб... Нил дарёсининг қаърига дафн этилди. Бунга сабаб, Миср заминига баракот киришига сабаб бўлган Юсуф алайҳис-саломни Нил дарёсининг ҳар икки соҳилидаги одамлар ўз маҳаллаларига дафн этилишини хоҳлар эдилар. Чунки ҳаммалари бу улуғ инсон ётган жойга баракотлар ёғилишидан умидвор эдилар. Шунингучун Мисрни қоқ иккига бўлиб оқиб ётган Нил дарёсининг ҳар икки соҳилидагилар Юсуфнинг жасадини талашиб, ўрталарида уруш чиқиш хавфи пайдо бўлгач, ўзаро келишиб, уни Нилнинг ўртасига дафн қилдилар, орадан тўрт юз йил ўтгач, Юсуф алайҳис-саломнинг авлодларидан бўлган Мусо алайҳис-салом Бани Исроил қавми билан Фиръавн зулмидан қочиб Мисрдан чиқиб кетар экан, ўзининг бобокалонларидан бўлан Юсуф алайхис-саломнинг жасадини дарё қаъридан чиқариб олиб, ўзи билан бирга олиб кетди ва Шоми шарифга олиб бориб, боболари Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ ва Яъкуб алайҳимус-саломнинг ёнларига дафн этди. Шундай қилиб, Ҳақ таоло сўзлаб берган бу бениҳоя гўзал қисса ўз ниҳоясига етди.

102. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), бу (гўзал қисса) Биз Сизга ваҳий қилаётган ғайб хабарларидандир. (Чунки Сиз Юсуфнинг оға-инилари) макр-ҳийла билан режаларини тузиб иттифоқ қилишаётган пайтларида уларнинг ёнларида ҳозир эмасдингиз.
Ушбу ояти каримада Жаноби Ҳақ субҳонаҳу ва таоло Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламга хитоб қилиб, у зоти бобаракотга Юсуф алайҳис-саломнинг кўрган-кечирганлари зикр қилинган бу бемисл гўзал қиссани Унинг Ўзи ваҳий билан билдирганини айтади ва Юсуф алайҳис-салом яшаган замонда, хусусан Юсуфнинг оғалари уни кудуқ қаърига ташлаб ҳалок қилиб юбориш ҳақида хуфёна режа тузаётган вақтларида Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам уларнинг ёнида турмаганларини алоҳида таъкидлайди.
Ояти карима Муҳаммад алайҳис-салом Оллоҳнинг Элчиси эканликларини инкор қилаётган мушрикларга Илоҳий раддиядир. Чунки уларга Пайғамбар алайҳис-саломнинг бирон кимсадан сабоқ олиб ўқимаганлари жуда яхши маълум эди. Бас, яна ўша уммий - хат-саводи бўлмаган зот уларга минг йилдан зиёд вақт илгари яшаб ўтган Юсуф алайҳис-салом, унинг отаси Яъкуб алайҳис-салом ва оға-инилари ҳақида энг майда тафсилотларигача бу қадар гўзал ва бетакрор тарзда сўзлаб беришларининг ўзи Ҳазрати Муҳаммад бу қиссани фақат Оллоҳ томонидан нозил бўлган ваҳий орқали билганликларига, демак, у зот Оллоҳ таолонинг Элчиси ва Пайғамбари эканликларига ҳеч инкор қилиб бўлмайдиган Илоҳий далилдир.
“Маолимут-танзил”, “Танвирул-азҳон” ва бошқа тафсир китобларида ривоят қилинишича, Қурайш мушриклари ва яхудлар Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саламни мулзам қилиб таҳқирлаш учун У Зотдан Юсуф қиссасини сўзлаб беришларини сўрашди ва ўзларича: “Муҳаммад бу қадимий қиссани қаёқдан билар эди”, деб ўйлашиб: “Агар сен бизга ана ўша қиссани айтиб бера олсанг, бизлар албатта сенинг пайғамбар эканлигингга иймон келтирамиз”, деб ваъда ҳам қилишди. Аммо қачонки Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салам Оллоҳ таоло ғойибдан ваҳий қилган бу гўзал қиссани сўзлаб берганларида эса, кофирлар Муҳаммад алайҳис-салом айтиб берган бу қисса Оллоҳ таоло Мусо алайҳис-саломга нозил қилган Таврот Китобида зикр қилган Юсуф қиссасига мувофиқ эканини аниқ кўриб-билиб турсалар-да, берган ваъдаларинингустидан чиқмадилар, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга иймон келтирмадилар. Шунда у зот маҳзун бўлиб қолганларида, Ҳақ таоло мана бу ояти каримани нозил қилди -

103. Гарчи Сиз (барча одамларнинг иймон келтиришларини) жуда истасангиз-да, одамларнинг кўплари мўмин эмасдирлар.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ўз Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга таскин-тасаллий бериб, у зотга ва барча мўминларга Ўзи белгилаб кўйган Илоҳий такдир сирларидан бирини баён қилади ва бу билан динсиз кимсаларнинг ғайбдан келган Илоҳий ваҳийни эшитиб-билиб туриб ҳам иймон келтирмаётганларига ҳаддан ортиқ қайғурмасликка буюради. Яъни, Пайғамбар алайҳис-салом ва у зотнинг ворислари бўлмиш уламолар одамларга Дини Исломни етказишга ҳар қанча уринмасинлар, дунёдаги ҳар бир инсон мусулмон бўлишни қанчалар истамасинлар, фақат Оллоҳ таоло Тўғри Йўлга ҳидоят қилган инсонларгина уларнинг даъватларига қулоқ солиб, Ислом Йўлига юрадилар, қолганлари эса, оят-мўъжизаларга гувоҳ бўлиб турсалар-да, Ҳақ Сўзни эшитиб, ҳатто тушуниб турсалар-да, динсизликларидан қайтмайдилар ва уларнинг саноғи то Қиёмат қадар мусулмонлар ададидан кўпроқ бўлади. Ҳақ таоло бу ҳақда бошқа оятларда ҳам хабар бергандир: “Аниқки, Биз ушбу Қуръонда одамлар учун барча мисол-ибратлардан баён қилдик. Лекин одамларнинг кўплари фақат куфрнигина ихтиёр этдилар”. (Ал-Исро сураси, 89-оят). “Албатта, у (Қуръон) Парвардигорингиз томонидан келган Ҳақиқатдир. Лекин одамларнинг кўплари иймон келтирмайдилар”. (Ҳудсураси, 17-оятдан).
Ушбу оятларда Ҳақ таоло Пайғамбар алайҳис-саломга ҳамда барча мўминларга иймон энг бебаҳо ва энг тансиқ Илоҳий неъмат эканини, бу улуғ неъматни Жаноби Ҳақ фақат Ўзи ҳоҳлаган-суйган бандаларигагина ато этишини таъкидлайди. “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), аниқки, Сиз ўзингиз суйган кишиларни ҳидоят қила олмассиз, лекин Оллоҳ Ўзи хоҳлаган кишиларни ҳидоят қилур. У ҳидоят топгувчи зотларни яхшироқ Билгувчидир.” (Қасас сураси, 56-оят).
Бас, энг бахтли, комил инсон - қалбида иймони бор, Ислом Йўлида барқарор инсондир. Чунки уни Оллоҳ таоло кўплар орасидан танлаб, Ўзининг Тўғри Йўлига ҳидоят қилгандир. Бундай инсонларнинг саноғи динсизлардан оз бўлиши эса, асло уларнинг заифлигини билдирмайди, чунки ҳар бир комил инсон мингларга татийди. (“Танвирул-азҳон” тафсири).

104. Ҳолбуки Сиз, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Оллоҳ нозил қилган ваҳийни етказаётганингиз учун улардан бирон ажр-ҳақ сўрамайсиз. Бу (Қуръон) барча оламлар учун бир Эслатмадир.
Яъни, ҳеч шак-шубҳа йўқки, ушбу Қуръон ўзининг оятлари қатига ҳар бир инсон учун ҳам дунё, ҳам Охиратида асқотадиган - унинг нажотига сабаб бўладиган улуғ манфаатларни жамлаган Буюк Илоҳий Эслатмадир. Демак, ақли расо инсонлар ушбу Китобдаги ҳар қанча мол-дунё сарфлаб ҳам топиб бўлмайдиган ҳақ хабарларни, энг адолатли хукмларни, бутун дунё одамлари жамланиб ҳам айта олмайдиган панду насиҳатларни, мухтасар қилиб айтилса, Яратганнинг Ўзи кўрсатиб кўйган Тўғри Йўлни қабул қилишлари, ушбу Китоб кўрсатмаларига амал қилишлари ва шудай Буюк Эслатмани нозил қилгани учун Ҳақ таолога шукроналар айтишлари вожибдир. Қолаверса, Сиз эй Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам, Оллоҳ таоло ваҳий қилган бу Буюк Китобни етказаётганингиз муқобилида улардан бирон ҳақ сўраёганингиз йўқку! Бас, агар у динсиз кимсалар ҳақиқатан ҳам ўзлари даъво қилаётганларидек ақлли кишилар бўлганларида, албатта, ушбу Қуръонга Каломуллоҳ деб иймон келтириб, бу Буюк Эслатмадан фойдаланган бўлар эдилар. Лекин улар ақлсиз кимсалардир. Бас, Сиз уларнинг иймон келтирмаётганларидан, Оллоҳнинг Йўлига юрмаётганларидан маҳзун бўлманг.

105. Осмонлар ва Ерда (Оллоҳнинг Борлиги ва Бирлигига далолат қилгувчи) қанчадан-қанча оят-аломатлар бордир. (Лекин) улар бу оятлардан юз ўгирган ҳолларида ўтиб кетаверадилар.
Дарҳақиқат, динсизлик том маънодаги ғафлатдир. Кофир, мушрик кимсалар Қуръони Азимдек Буюк Мўъжизадан ғафлатда бўлганлари ва бу Азиз Китобдаги эслатма ва панд-насиҳатлардан ибрат олмаганлари каби, Еру осмонлардаги Оллоҳ таолонинг Борлигига, Танҳо Холиқ эканига далолат қиладиган, Унинг ҳар ишга Қодир, барча нарсани Билгувчи, не иш қилса ҳикмат билан қилгувчи, бандаларига бениҳоя Марҳаматли Зот эканини аниқ кўрсатиб турадиган сон-саноқсиз мўъжизалар олдидан ҳам кўз юмганча ўтиб кетаверадилар, худди ақлсиз ҳайвонлардек, агар ён-атрофларига қарасалар ҳам фақат қорин ғамида, нафсоний истак ёки шаҳвоний хоҳишларини қондириш илинжида қарайдилар - кўрганларидан асло ибрат олмайдилар, ҳар бир яралмиш Танҳо Яратгувчи бор эканига далолат қилиб тургани ҳақида мутлақо тафаккур қилмайдилар. Уларнинг гумонича Еру осмонлардаги бор мавжудот гўё ўзидан-ўзи пайдо бўлиб қолгандек ёки шундоқ беҳуда-бекор яратиб қўйилгандек! Гарчи Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло Ўзининг Буюк Эслатмасида: “Биз осмон ва Ерни ҳамда уларнинг ўртасидаги бор нарсаларни беҳуда яратган эмасмиз. Бу (яъни, улар беҳуда-бемақсад яратилган деган гумон) кофир бўлган кимсаларнинг гумонидир. Бас, кофир бўлган кимсалар учун дўзах - ҳалокат бўлғай!”, (Сод сураси, 27-оят) деб огоҳлантирган бўлса-да, уларнинг кўзлари очилмайди, ғафлатларидан уйғонмайдилар.

106. Уларнинг кўплари Оллоҳга фақат мушрик бўлган ҳолларидагина иймон келтирадилар.
Мушрикларнинг “иймони” сохта ва ботил “иймон”дир. Чунки улар бутун борлиқни, жумладан, уларнинг ўзларини ҳам Оллоҳ таоло яратганига иқрор бўладилар-у, аммо бут-санамларга сиғиниб ибодат қиладилар: “Қасамки, агар улардан «Осмонлар ва Ерни ким яратган?», деб сўрасангиз, албатта, Оллоҳ, дерлар. Сиз: «Оллоҳга ҳамду сано бўл-син», денг! Йўқ, уларнинг кўплари (ана ўша Оллоҳгагина ибодат қилиш зарур эканини) билмаслар.” (Лукиюн сураси, 25-оят).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо: “Ояти карима мушрик араблар ҳақида нозил бўлган. Улар ҳаж қилганларида “лаббайка” айтар эканлар: “лаббайка (яъни, эй Оллоҳ, хизматингга ҳозирмиз, амрингга мунтазирмиз). Сени шеригинг йўқ, аммо фақат Ўзинг кимни хоҳласанг, ўша сенга шерикдир, Сен унинг Эгасисан, у эга эмас”, дер эдилар”, дейди. (Бухорий ва Муслим ривояти).
Яна Ибн Аббос розияллоҳу анхумодан ушбу оят Оллоҳ таолога иймон келтириб туриб: “Узайр Оллоҳнинг ўғли”, деб ширк келтирадиган яҳудийлар ва “Масиҳ Оллоҳнинг ўғли”, деб ширк келтирадиган насронийлар ҳақида нозил бўлган, деган ривоят ҳам бор.
Ҳасан розияллоҳу анху эса: “Ояти карима қалбида иймон бўлмаган ҳолда тилида “Иймон келтирдик”, дейдиган мунофиқлар ҳақида нозил бўлган”, дейди.
Бас, маълум бўладики, Ёлғиз Оллоҳдан ўзгага ибодат қилиш, уни муқаддаслаштириш, уни улуғлаб таъзим қилиш ширк бўлиб, ширкнингтури, мушрикларнинг уруғи кўп экан! Ширк аралашган иймон эса иймон эмас, мушрикнинг ибодати ибодат эмасдир.
Имом Муслим Абу Ҳурайра розияллоҳу анхудан ривоят қилди: Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам дедилар: “Оллоҳтаоло айтади: “Мен шерикларнинг шерикликдан беҳожатроғидирман. Ким бирон амални қилар экан, ўша амалида Менга бошқа бирон нарса ёки кимсани шерик қилса, Мен уни ҳам, келтирган ширкини ҳам тарк этурман, (яъни, унинг қилган ибодат-амалини асло қабул қилмасман)”.
Имом Аҳмад Абу Саид ибн Абу Фузола розияллоҳу анҳудан ривоят қилди: У деди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Қачонки Оллоҳ таоло аввал-у кейин дунёга келганларнинг барчасини ҳеч шак-шубҳасиз қойим бўладиган Қиёмат Кунида жамлаганида, жарчи: “Кимда-ким Оллоҳ учун қилган амалида ширк келтирган бўлса, (яъни, Оллоҳ таоло буюрган ҳар қандай амални қилишда риёкорлик қилиб, элга ўзини кўрсатишни истаган бўлса ёки Оллоҳ таоло буюрган амални қабр, мозор, қадамжо каби нарсаларга атаб қилган бўлса), у қилган амалининг савобини бошқалардан талаб қилаверсин. Зотан, Оллоҳ шерикларнинг шериклиқцан беҳожатроғидир”, деб жар солади”, деяётганларини эшитдим”. Аҳмад Маҳмуд ибн Лабийд розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Мен сизларнинг устингизда энг кўп кўрқадиган нарса кичик ширкдир”, дедилар. “Кичик ширк нима, ё Расулуллоҳ, деб сўрашган эди, айтдилар: “У риёдир. Оллоҳ таоло Қиёмат Кунида, одамларга қилган амаллари учун жазо-мукофотлар бераётганида эл кўрсин учун амал қилган кимсаларга: “Сизлар дунёда кимсаларга кўрсатиш учун амал қилган эдингизлар, энди ана ўшаларнинг ёнига бориб кўринглар-чи, уларнинг ҳузурида қилиб ўтган амалларингизнинг мукофотини топармикинсизлар?!”, дейди.
Аҳмад Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Эй инсонлар, сизлар мана бу ширкдан (яъни, риёкорликдан) сақланинглар! Чунки у қумурсқадан ҳам махфийроқ (тарзда амалларингизга кириб олади)”, дедилар, сўнгра саҳобаларга бу махфий ширкдан қандай сақланишни баён қилиб: “Сизлар доимо: “Оллоҳим, бизлар Сендан ўзимиз билган ҳолимизда Сенга ширк келтиришдан паноҳ сўраймиз ва билмаган ҳолимизда қилган хатоларимиз учун Ўзингдан мағфират сўраймиз”, деб дуо қилинглар!” дедилар. (“Тафсири Мунийр”дан).
Шунингдек, баъзилар ўзлари Оллоҳга иймон келтирсалар-да, ҳаётларида ўша Ягона Оллоҳяратган қуёш, ой, олов каби нарсаларга сиғиниб ёки ўзларини «худо» фаҳмлайдиган золим ҳокимларга бўйинсуниб, уларнинг инсониятни ҳалокатга олиб борувчи «ойдин йўллари»га эргашиб яшаб ўтадилар. Бу оятларда бундай кимсаларнинг мушрик эканликлари уқтирилади ва уларга ногаҳоний бало келишидан ёки Қиёмат қойим бўлишидан илгари ўзларини ўнглаб Ягона Оллоҳга қайтишлари тавсия этилади.

107. Ёки улар Оллоҳнинг азобидан бўлган бирон бало-офат келиб қолишидан ё тўсатдан улар сезмаган ҳолларида (Қиёмат) Соати келиб қолишидан хотиржаммилар?!
Яъни, ўтмишдаги кофир қавмлар қандоқ балоларга гирифтор бўлдилар?! Бир қавм сувга ғарқ бўлиб кетди, яна бир қавм устига тош ёғилиб ҳалок бўлди, яна бошқаси эса даҳшатли зилзила билан ҳалок қилинди... Оллоҳнинг элчиларини ёлғончи қилганларнинг оқибатлари қандай бўлгани тўғрисида келган шунча хабарларни эшитиб-билиб туриб ҳам бу Макка ва унинг атрофидаги мушрик-кофирлар қандай қилиб тунлари хотиржам ухламоқдалар, кундузларини эса ғафлатда, ўйин-кулги билан ўтказмоқдалар?! Оллоҳ таоло юборган сўнгги Элчини ёлғончи деб, у зотга нозил қилинган Илоҳий Мўъжизани - Қуръони Азимни инкор қилиб туриб - тунлари уйқуда бўлган вақтларида бошларига Оллоҳнинг азоби тушиб ҳалок бўлиб кетишдан ёки кундузлари беҳуда ўйин-кулги билан овора бўлган пайтларида устларига Оллоҳнинг азоби тушиб йўқ бўлиб кетишдан қўрқмайдиларми?! Нега ўтганларнинг аҳволларидан ибрат олмаяптилар?! Уларнинг бошларига ҳам илгари ўтган кофир қавмларнинг куни тушиб қолиши мумкин-ку?! Ёки тўсатдан улар сезмаган ҳолларида Қиёмат Соати келиб қолишидан хотиржаммилар?! деб Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламнинг ҳақ Пайғамбар эканини инкор қилаётган, Оллоҳ субҳонаҳу ва таолога ширк келтириб, бутларга сиғинадиган мушрик-кофирлар огоҳлантириладилар.
Ояти каримада Қиёмат Куни “Соат” деб номланишига сабаб, муфассирлар айтишларича, унинг тўсатдан келиши, дунёнинг сўнгги соати бўлгани ва авввал-у охир барча халойиқдан ким жаннати, ким дўзахи бўлиши Ҳақ таоло тарафидан бир соатда ҳал қилинишидир.
Ушбу Илоҳий огоҳлантириш бошқа сураларда ҳам такрор-такрор келади: “(Муҳаммад алайҳис-саломни қатл этиш учун) энг ёмон макру ҳийлаларни қилган кимсалар Оллоҳ ўзларини Ерга ютдиришидан ёки (уларга) сезмаган-кутмаган тарафларидан (Оллоҳнинг) азоби келиб қолишидан хотиржам бўлдиларми?! Ёки сафар-саёҳатларда айланиб юрган чоғларида уларни (бало-офатлар) ушлаб, ҳеч қаёққа қочиб қутулолмай қолишларидан (қўрқма-диларми)? Ёки (қилган макр-ҳийлаларининг оқиба-тидан ўзлари) қўрқиб-писиб юрган пайтларида, уларни (Оллоҳнинг балоси) ушлаб қолишидан (қўрқмадиларми)?! (Эй инсонлар), дарҳақиқат, Парвардигорингиз Меҳрибон ва Раҳмлидир”. (Наҳл сураси, 45-47-оятлар), “У қишлоқларнинг аҳли Бизнинг азобимиз уларга тунда, ухлаётган ҳолларида келиб қолишидан хотиржаммилар? Ёки у қишлоқларнинг аҳли Бизнинг азобимиз уларга чошгоҳ пайтида, улар ўйин-кулги қилаётган ҳолларида келиб қолишидан хотиржаммилар? Улар Оллоҳнинг «макри»дан хотиржам бўлиб қолдиларми? Бас, Оллоҳнинг «макри»дан фақат зиён кўргувчи қавмгина хотиржам бўлур”. (Аъроф сураси, 97-99-оятлар).

108. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «Менинг Йўлим шудир - мен Оллоҳ(нинг Дини)га даъват қилурман. Мен ва менга эргашган кишилар аниқ ҳужжатга эгамиз. (Ҳар қандай шериқдан) Оллоҳни поклайман. (Зеро), мен мушриклардан эмасман».
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ўз Ҳабиби соллоллоҳу алайҳи ва салламга амр қилиб, одамларга ўзларининг ва у зотга тобе бўлиб эргашган кишиларнинг йўллари, яъни, зиммаларидаги вазифалари ва ақидалари нимадан иборат эканини аниқ-равшан қилиб айтиб беришни буюрди.
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салллам: “Менинг Диним”, дейиш ўрнида “Менинг Йўлим”, дейишларига сабаб, Дини Ислом Оллоҳ таолонинг Ўзи таълим бериб - кўрсатиб қўйган, Унинг ҳузурига - жаннатга олиб борадиган Тўғри Йўлдир. Кимда-ким мана шу Йўлга юрса ва бу Йўлда собитқадам бўлса, яъни, одамлар ўйлаб топган турли-туман йўлларга бурилиб кетмаса, бу Улуғ Йўл у инсонни Оллоҳга элтади. Ҳақ таоло буюрган барча элчилар, жумладан, Оллоҳ таолонинг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳам одамларни мана шу Йўлга даъват қилдилар. Оллоҳ таолонинг Йўли равон ва Тўғри Йўл бўлиб, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга эргашиб Оллоҳнинг Йўлига тушган йўлчилар бирон қадамни кўр-кўрона босмайдилар, балки уларнинг иймон ва ихлос билан маҳкам тутган аниқ-равшан Ҳужжатлари - Ҳақ таоло кўкдан туширган арқон бўлмиш Қуръон улар юрадиган Йўлни ёритиб, нима қилиш ва нималардан узоқ бўлиш кераклигини кўрсатиб туради. Шунинг учун ҳам Ҳақ таоло: “Барчаларингиз Оллоҳнинг Арқонига (Қуръонга маҳкам) боғланингиз ва (фирқа-фирқа бўлиб) бўлинмангиз!” деб буюргандир. (Оли-Имрон сураси, 103-оят).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо: “Ояти каримадаги Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга эргашган кишилардан мурод, у зотнинг асҳобларидир. Улар Пайғамбар алайҳис-саломга жуда чиройли тарзда қадам-ма-қадам эргашган, Тўғри Йўлда барқарор зотлар эдилар. Улар илм булоғи, иймон хазинаси ва Раҳмон лашкари эдилар”, дейди.
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу асҳоби киром алайҳимур-ризвонни бундай таърифлайди: “Ким йўл тутмоқчи бўлса, дунёдан ўтганларининг йўлини тутсин. (Чунки тирик жоннинг адашиб ва адаштириб кетмаслигига кафолат йўқдир). Улар Муҳаммад соллоллаҳу алайҳи ва салламнинг асҳобларидирки, ушбу умматнинг энг яхшилари, энг қалби пок, илми теран ва энг самимийлари ана ўшалар эдилар. Бежиз эмаски, Оллоҳ таоло Ўз Пайғамбари Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга замондош саҳоба бўлиш ҳамда у зот билан бирга ушбу Динни барпо қилиш учун ўша қавмни танлади. Бас, сизлар уларнинг фазлу мартабаларини яхши танинглар, изларидан эргашинглар ҳамда имконларингиз борича уларнинг ахлоқ ва сийратларини ўзлаштиринглар. Чунки улар Тўғри Йўлдаги кишилар эдилар”. (“Маолимут-Танзил” тафсиридан).
“(Мен ҳар қандай шерикдан) Оллоҳни поклайман. (Зеро) мен мушриклардан эмасман”.
Ҳақ субҳонаҳу ва таоло Ўз Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга айтишни буюрган ушбу сўзларни у зотнинг барча умматлари ҳам айтишлари вожибдир. Чунки Оллоҳ субҳонаҳу ва таолонинг ҳар қандай айб-нуқсондан, жумладан, бирон шерикка ёки ёрдамчига муҳтож бўлиш айбидан ҳам Пок Зот деб эътиқод қилиш ва Оллоҳдан ўзга ҳеч кимга ва ҳеч нарсага сиғинмаслик ҳар бир мўминнинг энг асосий вазифасидир, ҳақиқий мўминлигининг Ҳужжатидир. Дини Ислом буюрган бошқа барча амаллар фақат мана шу ақида асосида адо қилинсагина Оллоҳ таоло наздида қабул бўлиши умид қилинади. Зотан, ҳар бир инсоннинг мўмин бўлишининг бирдан бир шарти бўлган “Ла илаҳа иллаллоҳ” калимасининг мазмуни ҳам “Ҳеч қандай илоҳ йўқ, Ёлғиз Оллоҳ бор”, яъни, “Оллоҳнинг бирон шериги йўқ”, деганидир.

109. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сиздан илгари ҳам фақат шаҳар аҳлларидан бўлган эр кишиларни элчи қилиб, уларга ваҳий юборганмиз. Ахир (Пайғамбар алайҳис-саломга итоатсизлик қилган мушриклар) Ер юзида сайр этишиб, ўзларидан аввалги (иймонсиз) кимсаларнинг оқибатлари қандай бўлганини кўрсалар бўлмайдими? (Оллоҳдан) қўрққан зотлар учун, шак-шубҳасиз, Охират диёри янада яхшироқдир. Ақл юргизмайсизларми?!
Ушбу оятда Ҳақ таоло мушрикларнинг: “фақат фаришталаргина Оллоҳнинг элчиси бўла оладилар”, деган ботил даъволарини рад этади. Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам айтилган:
“...улар: “Агар Парвардигоримиз (элчи юборишни) хоҳлаганида, албатта, фаришталарни элчи қилиб туширган бўлар эди. Бас, (модомики, сизлар фаришта эмас, одам зотидан экансизлар), бизлар сиз элчи қилиб юборилган динга кофирдирмиз”, дедилар”. (Фуссилат сураси, 14-оятдан).
Ояти карима аввалида Оллоҳ таоло Ер юзига қанча элчи-пайғамбар юборган бўлса, фақат инсон зотидан, шаҳар-қишлоқлар аҳлидан бўлган эркак кишиларнигина элчи қилиб юборгани, яъни, У Зот ҳеч қачон фаришталардан, аёллардан ёки сахро аҳлидан бўлган бирон кимсани элчи-пайғамбар қилиб юбормагани таъкидланади.
Ҳақ таоло нима сабабдан инсонларга фаришталарни элчи қилиб юбормагани ҳақида мана бу оятларда хабар берилгандир: “Улар: «Унга (яъни, Муҳаммад алайҳис-саломга пайғамбарлигини тасдиқ этадиган) бирон фаришта тушса эди», дедилар. Агар Биз фаришта туширсак, иш тугатилган бўлур эди. Сўнгра уларга қараб турилмас - муҳлат берилмас”. (Анъом сураси, 8-оят).
Ушбу оят нозил қилинишига сабаб бўлган воқеа ҳақида Муҳаммад ибн Исҳоқ розияллоҳу анҳудан шундай ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ўз қавмларини (Маккаликларни) Исломга даъват қилиб жуда етук сўзларни айтдилар. Шунда бир неча киши: “Эй Муҳаммад, ёнингда бир фаришта сен томонингдан одамларга сўзласа эди, сен билан бирга юрса эди”, дейишганида Оллоҳ таоло уларга жавобан мана шу оятни нозил қилди”.
Бу мушрикларнинг Пайғамбар алайҳис-салом олдиларига қўйган иккинчи талаблари эди. Аввало юқоридаги оятда зикр қилинганидек, у зотга осмондан бир мактуб тушишини талаб қилган бўлсалар, энди осмондан бир фаришта тушиб у зотнинг сўзларини қувватлаб турганини кўрсаларгина иймон келтириш-ларини айтишди.
Мушрикларнинг бу каби тутуриқсиз талаблари ҳақида яна бошқа оятларда шундай дейилади: «Яна улар (масхара қилишиб): «Нега бу Пайгамбар (оддий одамлардек) таом ер ва бозорларда юрар?! Унга (пайғамбарлигини тасдиқлайдиган) бирон фаришта туширилиб, у билан бирга огоҳлантиргувчи бўлса эди. Ёки унга (осмондан) хазина ташланса (ва у бозорларда савдо-сотиқ билан тирикчилик ўтказмай ўша хазинадан сарф қилиб яшаса) эди, ёхуд унинг учун бир боғу-бўстон бўлиб, у (фақат ўша боғдан) еб-ичса эди», дедилар. Бу золим кимсалар (мўминларга): «Сизлар фақат бир сеҳрланган - ақлдан озган кишига эргашмоқдасиз», дедилар.» (Фурқон сураси, 7-8-оятлар).
Ояти каримада Ҳақ таоло агар мушриклар талаб қилганидек, осмондан фаришта тушадиган бўлса, уларнинг ҳоли нима кечишини айтиб огоҳлантиради.
Ибн Аббос розияллоҳу анхумо: “Агар улар фариштани ўз суратида кўрадиган бўлсалар, юраклари ёрилиб ўлган бўлар эдилар. Чунки уни кўришга тоқат қила олмас эдилар”, дейди.
Ҳасани Басрий ва Қатода эса: “Агар осмондан улар талаб этган фаришта тушса-ю, шундан кейин ҳам иймон келтирмай куфрларида оёқ тираб туриб олсалар, «иш тугатилган», яъни, ҳеч қандай муҳлат берилмай, улар дарҳол ҳалок қилинган бўлур эдилар”, дейдилар.
Бу ҳақда бошқа бир оятда ҳам айтилган: “Биз фаришталарни фақатгина (кофирлар зиммасига) ҳақ (бўлган азоб) билан туширурмиз ва бу ҳолда уларга (кофирларга) қараб турилмас (яъни, улар дарҳол ҳалок қилинурлар)”. (Ҳижр сураси, 8-оят).
Айрим ишонмайдиган кимсалар: “Ахир Пайғамбар бизга ўхшаган одам экан, фаришта бўлганида унга иймон келтирардик”, деганларида, уларга жавобан куйидаги оят нозил бўлди: “Агар унинг (Пайғамбарнинг) ўзини фаришта қилсак ҳам, уни эр киши (яъни, инсон суратида) қилган бўлур эдик ва уларга ноаниқ ҳолда турган нарсани яна хиралаш-тирган бўлур эдик”. (Анъом сураси, 9-оят).
Ибн Аббос розияллоху анхумодан ривоят қилинишича, фаришталар нурдан яратилган бўлганлари учун агар инсон суратига киритилмаса, ки-шилар уларни кўра олмайдилар. Инсон суратида кўрганларида эса фаришта эканлигига ишонмайдилар.
Қуръони Азимда зикр қилинган айрим пайғамбарлар тарихига назар ташланса, Ҳақ таолонинг Амри билан уларнинг олдига тушган фаришталар инсон суратида келганлар. Масалан, Иброҳим ва Лут алайҳимас-саломларнинг олдиларига келган фаришталар ёш йигитлар суратида келганлар: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сизга Иброҳимнинг иззат-икромли меҳмонлари ҳақидаги хабар келдими? Ўшанда улар (Иброҳимнинг) хузурига кириб, «Салом», дейишган эди, у ҳам: «Салом, (Булар) нотаниш қавм-ку», деди. Сўнг у аста оиласи олдига чиқиб, (қовурилган) бир семиз бузоқни келтирди-да, уни уларга яқин қилиб, «(Таомдан) емайсизларми?», деди. (Лекин меҳмонлар овқатга қўл чўзишмагач), улардан хавфсирай бошлади. (Шунда) улар: «Қўрқмагин. (Бизлар фаришталармиз, шунингучун таом емаймиз)», дедилар ва (Иброҳимга) бир доно ўғил хушхабарини бердилар” (Ваз-Зариёт сураси, 24-28-оятлар).
“Энди қачонки Лут хонадонига элчиларимиз келгач, у (Лут) деди: «Аниқки, сизлар нотаниш қавмсиз». Улар дедилар: «Йўқ, (биз Оллоҳнинг элчи-фаришталаримиз). Биз сенга улар (яъни, қавминг) шак-шубҳа қилаётган нарсани (яъни, Оллоҳнинг азобини) келтирдик”, (Ҳижр сураси, 61-63-оятлар). Довуд алайҳис-саломнинг олдига келган икки фаришта ҳам жанжаллашаётган икки киши суратида келганлар. Бу ҳақда Сод сурасида зикр қилинади.
Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг хузурларига Жаброил алайҳис-салом гоҳо Диҳя Калбий исмлик саҳобий суратида ваҳий олиб келар эди.
Демак, оддий инсонлар эмас, ҳатто Оллоҳ таолонинг элчилари ҳам фаришталарни ўз суратида кўришга қодир бўлмаганлари учун улар инсон суратида кўринар эдилар.
Пайғамбарлар орасидан фақат Ҳазрати Муҳаммад Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламгина Жаброил алайҳис-саломни икки марта асил суратида кўрганлар.
Термизий ривоят қилган саҳиҳҳадисда Оиша розияллоҳу анҳо айтди: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам Жаброилни фақат икки марта аслий суратида кўрганлар. У баҳайбатлигидан бутун уфқни тўсиб қўйган эди, унинг олти юзта қаноти бор эди”.
Ояти каримада Ҳақ таоло агар одамларга фариштани пайғамбар қилиб жўнатган бўлганида ҳам, эркак киши суратида жўнатишини айтар экан, бу иборада Оллоҳнинг элчилари фақат эркаклардан бўлиши, аёллардан пайғамбар чиқмаганига ҳам ишора бордир.
Ибн Касийр ўз тафсирида айтади: “Баъзи бировлар Иброҳим Халилуллоҳ алайҳис-салоту вас-саломнинг аёли Сора, Мусо алайҳис-саломнинг онаси ва Ийсо алайҳис-саломнинг онаси Марям бинти Имрон пайғамбар бўлганлар, деб гумон қиладилар ва даъволарига мана бу оятларни далил қилиб келтирадилар: “(Парда ортида Иброҳимнинг) хотини (Сора) турган эди. У (фаришталар Лутнинг кофир қавмини ҳалок қилиш учун келганларини эшитиб) кулди - хурсанд бўлди. Шунда Биз (фаришталаримиз воситасида) у аёлга Исҳоқ (исмли ўғил фарзанд кўриши) ҳақида ва Исҳоқдан кейин Яъқуб (исмли набира кўриши) ҳақида хушхабар бердик”.
“Биз Мусонинг онасига (Мусони туғиб, уни ҳам Фиръавн одамлари келиб ўлдиришларидан қўрқиб турган пайтида) ваҳий қилдикки: «Уни эмизавергин. Бас, қачон (Фиръавн одамлари ўғил кўрганингни билишиб қолиб, уни ўлдириб кетишларидан) қўрқсанг, уни дарёга ташлагин ва қўрқмагин ҳам, қайғурмагин ҳам. Зеро, Биз уни сенга (яна тирик ҳолида) қайтаргувчидирмиз ва уни пайғамбарлардан қилгувчидирмиз”. (Қасас сураси, 7-оят).
“Эсланг, фаришталар (Марямга) деган эдилар: “Ё Марям, албатта, Оллоҳ сени (аёллар орасидан бутун умрингни тоат-ибодат билан ўтказишинг учун) танлаб олди ва (барча гуноҳлардан) поклади ҳамда сени бутун оламларнинг аёлларидан афзал қилди. Ё Марям, Парвардигорингга итоат қил ва рукуъ (Оллоҳга ибодат) қилгувчилар билан бирга сажда ва рукуъ (яъни, ибодат қил!)”. (Ол-и Имрон сураси, 42-43-оятлар).
Аммо ўрганаётганимиз ояти каримада Ҳақ таоло бутун инсоният тарихи давомида одамларга фақат эр кишилардан бўлган элчи-пайғамбарлар юборганини ва фақат эркак бандаларига ваҳий нозил қилганини баён этиш билан аёл кишилардан ҳеч қачон пайғамбар чиқмаганини таъкидлайди. Бас, маълум бўладики, иқтибос келтирилган оятларда мазкур бўлган аёллар Оллоҳ таолонинг назари Раҳматига ноил бўлган сиддиқа - садоқатли чўрилари бўлганлар, аммо пайғамбар бўлган эмаслар. Қолаверса, аёлларнинг хилқатлари, вазифалари одамларга етакчилик қилиш, уларга йўл кўрсатиш эмас, балки ҳаё пардаси ортида иффатли ҳаёт кечириш, эрларига итоат қилиш ва элга етакчилик қиладиган инсонларни туғиб тарбиялашдир. Шунинг учун бўлса керак, намозда аёлларнинг нафақат эркаклар жамоатига, балки фақат аёллардан ташкил топган жамоатга ҳам имомлик қилишлари дуруст эмасдир.
Шунингдек, ояти каримада Оллоҳ таоло Ўз элчиларини фақат шаҳар-қишлоқ аҳли орасидан танлагани, чўлу-сахро ва тоғу-тошларда кун кечирадиган одамлардан бирон кимсага ваҳий юбормагани ҳақида хабар беради. Албатта, Ҳақ таолонинг ҳар бир иши Ҳикматдир. Сахройи ва тоғликлар, Қуръони Карим таъбирича, аъробийлар табиатида ғолибан кўриладиган қаттиқлик ва билимсизлик уларнинг орасидан одамларни Тўғри Йўлга бошлайдиган пайғамбарлар эмас, балки Ҳақ Динга тўлиқ итоат қилгувчи, Ислом ва Шариат аҳкомларини тўла англаб билгувчи инсонлар чиқишига ҳам кўп ҳолларда тўсқинлик қилиши маълумдир. Ҳақтаоло бир ояти каримада шундай таърифлайди: “Аъробийлар куфру нифоқда қаттиқроқ ва Оллоҳ Ўз Элчисига нозил қилган нарсаларнинг чегараларини билмасликка лойиқроқдирлар. Оллоҳ Билим ва Ҳикмат Соҳибидир”. (Тавба сураси, 97-оят).
Ўзи яратган инсонларни жуда яхши Билгувчи ва ҳар бир иши Ҳикмат бўлган Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло саҳройи арабларнинг кофир ва мунофиқлари шаҳарлик арабларнинг кофир ва мунофиқларидан ҳам ёмонроқ бўлишларини ҳамда саҳройилар Оллоҳ таоло Ўз Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саламга нозил қилган Дини Ислом аҳкомларини билмасликка яқинроқ эканликларини эслатади. Дарҳақиқат, хонаки ҳайвонлар билан ёввойи ҳайвонлар ўртасида фарқ бўлгани каби ёки маданийлашган мева-чевалар билан ёввойи тарзда ўсиб қолган меваларнинг ўртасида - суратида ҳам, мазасида ҳам фарқ бўлгани каби шаҳар-қишлоқларда яшайдиган инсонлар билан саҳро ва тоғу тошларда яшайдиган инсонлар ўртасида ҳам фарқлар бўлиши табиий ҳолдир. Саҳройи-лар худди ёввойи жонзотлардек эгар-жилов нималигини билмай, яъни, ҳеч кимга итоат қилмай ўсадилар. Ахир бирон устоз ҳузурида тарбия кўрмаган, илм-маърифат аҳли билан суҳбат қурмаган, Оллоҳ таолонинг Китобини ва Унинг Расули соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ўгит-насиҳатларини ўқиб-эшитмаган дашт-у сахро одамлари қандай қилиб кун-у тун илм ва ҳикмат аҳли билан ҳамсуҳбат бўлган, Китоб ва Суннат тарбиясидан баҳраманд бўлган шаҳарлик кишилар билан баробар бўлсинлар? Қуръон ва Ҳадис таълимотидан бехабар кимсалар Шариати Исломийя аҳкомларини қаёқдан билсинлар?
Абу Довуд, Термизий ва Насоий Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Саҳрони маскан тутган кимса қаттиқцил бўлади...”, деб огоҳлантирганлар.
“Ахир (Пайғамбар алайҳис-саломга итоатсизлик қилган мушриклар) Ер юзида сайр этишиб, ўзларидан аввалги (иймонсиз) кимсаларнинг оқибатлари қандай бўлганини кўрсалар бўлмайдими? (Оллоҳдан) қўрққан зотлар учун, шак-шубҳасиз, Охират диёри янада яхшироқдир. Ақл юргизмайсизларми?!”
Ушбу жумлаларда Ҳақ таоло одамларни ва хусусан, Макка мушрикларини Ернинг ҳар тарафларига саёҳат қилиб, ўзларига юборилган пайғамбарларни ёлғончи қилган, уларнинг устидан масхара қилиб кулган қавмлар қандай ҳалок қилинганларини улардан қолган вайроналардан кўриб, кўзлари очилиб, ибрат олиб келишга чақиради ва Оллоҳдан қўрққан, Унинг Элчисига итоат этган мўминлар ҳаёти дунёда Тўғри Йўлда барқарор бўлиб бахтли ҳаёт кечиришларини, Охират диёри эса улар учун янада яхшироқ бўлишини айтиб, мушрик, динсиз кимсаларга: “Агар ақл юргизсаларингиз, албатта сизлар ҳам иймон келтирган бўлар эдингиз”, деб хитоб қилади.
Дарҳақиқат, Ернинг ҳар тарафларида кўрган одамларга асрлар қаърида қолиб кетган олис ўтмишдан ҳикоя қилгувчи осори атиқалар жуда кўпдир. Уларнинг орасида ўз замонида мисли бўлмаган муҳташам қаср-у саройлар осмондан ёғилган харсанг тошлар остида вайроналарга айланиб қолганини ҳам, тўфон балосига дучор бўлиб сув остида қолган бутун-бутун шаҳарларни ҳам, ўнлаб қулоч қалинликдаги кум, тош ёки тупроқ билан кўмиб қўйилган қалъаларни ҳам кўриш мумкин. Ибрат олгувчи инсон учун бундай мудҳиш манзаралар Оллоҳнинг ғазабига дучор бўлган қавмларнинг оқибати қандай даҳшатли эканига очиқ далолат қилиб туради. Пайғамбар алайҳис-саломни ёлғончи деб масхара қилган мушрикларга ҳам Оллоҳнинг ғазабига дучор бўлмасликлари учун ўтган кофир қавмларнинг топган оқибатларидан ибрат олиш буюрилди. Аммо уларнинг кўплари ибрат олмадилар ва натижада ҳалокатга юз тутдилар ва ўзлари бошқалар учун “ибрат”га айландилар.
“Танвийрул-азҳон мин тафсири Рухул-баён” тафсирида ривоят қилинишича, Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам Масжидул-Ҳаромда Билол, Суҳайб ва Аммор каби бечора - мискин саҳобалари билан ўтирган эдилар, мушрикларнинг катталаридан бўлган Абу Жаҳл бир тўда қурайшликлар билан ўтиб қолди ва: “Муҳаммад мана шуларни жаннат подшоҳлари, деб ҳисоблайди”, деб фақир мусулмонларни масхара қилиб кулди ва ҳеч қанча вақт ўтмай Бадрда бу истеҳзосининг жазосини олди - ҳалок қилинди. Бу воқеа ҳам ақл эгалари учун ибрат ўрнидир.

110. То қачон у элчилар(нинг ўзлари элчи қилиб юборилган қавмлари устидан ғалаба қозонишдан ҳам, у қавмнинг иймон келтиришидан ҳам) умидлари узилганида, (қавмлари эса, бизларга “кофир қавм устига мана шу дунёнинг ўзидаёқ Оллоҳнинг балоси тушади”, деб) ёлғон сўзланибди-да”, деб ўйлай бошлаганларида, у (элчиларга) Бизнинг Мададимиз - Ғалабамиз келиб, Биз хоҳлаган кишиларга нажот берилар эди. Жиноятчи бўлган қавмдан бўлса, Бизнинг азобимиз қайтарилмас!
Ушбу ояти каримани уламолар турлича тафсир қиладилар: “Ал-муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобида айтилишича, оят мазмуни бундайдир: Макка мушрикларининг бошларига ҳеч қандай бало-офатлар келмай, тўкин-сочин ҳаёт кечираётганлари уларни алдаб қўймасин, чунки улардан илгари ўтган ва динсизликлари сабабли Оллоҳтаолонинг ғазабига дучор бўлиб ҳалок қилинган қавмларга ҳам аввал шундай муҳлат берилиб, кенгчилик ва тўкин-сочинликда яшаёт-ганларида, ҳатто уларга юборилган элчилар ҳам бу ҳаёти дунёда у динсиз-мушриклар устидан ғалаба қозонишдан умидлари узилган ва “Биз алданиб колдик-ку,” деб ҳафсалалари пир бўлиб, қавмлари орасидаги “Биз сизлар даъват қилаётган динга иймон келтирдик”, деган кишиларга ҳам ишона олмай қолган пайтлари-да, баногоҳуларга Оллоҳтаолонинг Мадади - Ғалаба ато этилиб, Ҳақтаоло Ўзи хоҳлаган бандалар, яъни, ўша элчилар ва уларга сидқидилдан иймон келтириб эргашган мўминлар нажот топган, у элчиларни ёлғончи қилган кофир қавм эса, Ер юзидан йўқ қилиб юборилгандир. Чунки Яратганга иймон келтирмаган ва Унинг Элчисига итоат этмаган жиноятчи кимсалардан ҳеч қачон Оллоҳнинг азоби қайтарилмас - албатта, улар мана шу дунёнинг ўзида ҳам ҳалокатга дучор қилинишлари муқаррардир.
Ибн Жарир Табарийнинг “Жомиъул-баён” тафсирида эса, ояти карима қуйидагича тафсир қилинади: “Эй Муҳаммад алайҳис-салом, биз сизлардан илгари юборган элчиларимиз ҳам Тўғри Йўлга даъват қилганларида қавмлари уларни ёлғончи қилишган,улар Оллоҳтаоло ҳузуридан келтирган Ҳақ Динни қабул қилишдан бош тортишган, то қачонки Биз юборган элчилар қавмларининг иймон келтиришларидан ва Ҳақ Йўлга юришларидан бутунлай умидлари узилган, динсиз-итоатсиз қавмлар эса, элчилар уларга айтган сўзлар - ким Оллоҳ томонидан юборилган элчилар даъват қилган динни қабул қилмаса, Оллоҳнинг қаҳрига қолиб ҳалок бўлади, у элчилар ва уларга эргашган мўминлар эса, Оллоҳнинг мадади билан албатта ғолиб бўладилар деган ваъдаларнинг барчаси ёлғон сўзлар эканку, деб гумон қила бошлаган вақтларида баногоҳ мўминларга Оллоҳтаолонинг Мадади келиб, нажот топдилар, динсиз-жиноятчи қавмлар эса, ҳалок бўлиб кетдилар”.
Яна Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган учинчи бир тафсир ҳам бор: Ибн Аббос: “Ояти каримада зикр қилинган умидсизликка тушганлар ҳам, “Оллоҳ таолонинг кофир қавмга Ўз азобимни юбораман, деган Сўзи ростмикан ўзи ёки...” деган гумонга борганлар ҳам Оллоҳ таоло ўша қавмларга юборган элчилардир. Чунки ўша элчилар ҳам инсон эдилар, шу боисдан кофир қавмнинг уларга бераётган озорлари ҳеч тўхтамасдан давом этавергач, тоқатлари тоқ бўлиб, мадорлари кетиб, ҳатто “Бизга берилган ваъда ёлғон эмасмикан”, деган хаёлларга ҳам боришгач, Оллоҳ таоло уларга Ўз Мададини юбориб, Ўзи хоҳлаган бандаларига, яъни, Ўзининг элчиларига ва уларга иймон келтириб, тобеъ бўлган мўминларга кофирларнинг зулмларидан нажот берди ҳамда у элчиларни ёлғончи қилган кофир қавмларни ҳалок қилиб юборди”, деди ва мана бу ояти каримани ўқиди: “Ёки (эй мўминлар), сизлардан илгари ўтган зотлар мисоли - ибрати сизларга келмай туриб жаннатга киришни ўйладингизми? Уларга бало ва мусибатлар (устма-уст) келиб, шундай ларзага тушган эдиларки, ҳатто Пайгамбар ва иймонли кишилар: “Ахир қачон Оллоҳнинг ёрдами келади?” дейишган эди. (Шунда уларга бундай жавоб бўлган эди:) “Огоҳ бўлингизким, Оллоҳнинг ёрдами яқиндир”. (Бақара сураси, 214-оят).
Бухорий Хаббоб ибн Арат розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: “Биз Каъба соясида тўнларини тўшаб суяниб ўтирган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга шикоят қилиб: “Қийналиб кетдикку. Бизга Оллоҳтао-лодан ғалаба - ёрдам сўрамайсизми, биз учун дуо қилмайсизми”, деган эдик, айтдилар: “Сизлардан аввал ўтганлардан бир киши ушланиб, унинг учун ердан чуқур кавланиб, уни ўша чуқурга туширилиб, сўнг арра келтириб унинг боши устига қўйилиб қоқ иккига бўлиб ташланар эди, темир тароқлар билан баданидан гўшти ва суягидан ташқари бутун терисини “қашланар” - сидириб олинар эди, аммо мана шундай азоблар ҳам уни ўз динидан тўса олмас эди! Валлоҳ! Қасамки, албатта? Оллоҳ ушбу Ишни камолига етказур! Ҳатто Санъодан чиққан отлиқни то Ҳазрамавтгача (бирон кимса тўсмасдан, ҳеч кимдан қўрқмасдан) Ёлғиз Оллоҳдан кўрққан ҳолида, қўйларини бўрилардан қўриқлаб бемалол сайр қилиб борар (яъни, олис масофаларда ҳам Исломни ҳамма тан олар). Сизлар бўлса шошқалоқлик қилмоқдасизлар!”
Демак, мусулмон бошига келадиган дардлар, балолар, мусибатлар, машаққатлар - буларнинг барчаси синовлар экан. Демак, жаннат йўлига тушган инсон бу йўлда фақат дарёлар, боғлар, гулзорлардан ўтмасдан, балки сувсиз саҳролардан, тошли, тиканли жойлардан ҳам ўтиши, турли тўсиқларга дуч келиши бор гап экан. Шунинг учун ҳам Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Жаннат меҳнат-машаққат деворлари билан ўраб қўйилди, дўзах шаҳватлар, яъни ҳою ҳаваслар билан ўраб қўйилди”, деб огоҳлантирган эканлар.
Лекин худди туннинг энг қоронғи соати тонг отар олдида бўлгани каби банда бошига тушадиган машаққатли синовлар ҳам ёруғлик яқинлигидан дарак берар экан: “Огоҳ бўлингизким, Оллоҳнинг ёрдами яқиндир”. Яна бошқа бир ояти каримада ҳам бу мазмун таъкидланади: “Албатта ҳар бир оғирлик - машаққат билан бирга енгиллик ҳам бордир”, (Шарҳ сураси, 6-оят).
Юқорида ояти кариманинг уч хил тафсирини келтирдик. Кўриниб турганидек, бу тафсирлардан бири иккинчисини инкор этмайди, аксинча бир-бирини тўлдириб туради ва Каломуллоҳ маъноларини тўла - мукаммал тафсир қилиш бир инсоннинг ҳадди эмаслигига далолат қилади.
Ҳақ таоло Ўзининг элчиларини ва уларга эргашган мўмин бандаларини ҳеч қачон хор-мағлуб қилиб кўймаслиги ҳақида яна бошқа оятларда ҳам хабар берилгандир: “Албатта, Биз пайғамбарларимизга ва иймон келтирган зотларга ҳаёти дунёда ҳам, гувоҳлар (ҳозир бўлиб) турадиган Кунда (Қиёматда) ҳам ёрдам берурмиз” (Ғофир сураси, 51-оят). “Оллоҳ (Лавҳул-Маҳфузга): “Шак-шубҳасиз, Мен Ўз пайғамбарларим билан бирга ғолиб бўлурман”, деб ёзиб қўйгандир. Албатта, Оллоҳ Кучли, Кудратлидир”.(Мужодала сураси, 21-оят).

111. Дарҳақиқат, уларнинг қиссаларида ақл эгалари учун ибрат бордир. (Ушбу Қуръон) тўқиб чиқариладиган сўз эмас, балки у ўзидан аввалги нарсаларни (яъни, Таврот, Инжил каби самовий Китобларни) тасдиқ этгувчи, (унга) иймон келтирадиган қавм учун барча нарсаларни муфассал баён қилиб бергувчи Ҳидоят ва Раҳмат (бўлган бир Китобдир).
Яъни, ўтган барча пайғамбарларнинг қиссаларида, шунингдек ўша пайғамбарлардан бири бўлмиш Юсуф алайҳис-салом ва унинг оға-инилари ҳақида ушбу сурайи каримада батафсил баён қилинган қиссада ҳам ҳар бир соғлом ақл эгаси учун, ҳар бир кўрган-билган нарсасидан тўғри ва фойдали хулосалар чиқара оладиган инсон учун ўрнак ва ибрат бордир. Шунинг учун ҳам мазкур қиссалар Каломуллоҳ оятларида зикр қилинди. Ояти карима Қуръони Азимнинг энг Буюк Илоҳий Мўъжиза, Ҳақ Каломуллоҳ эканини баён қилади. Ушбу Китоб Пайғамбар алайҳис-саломнинг сўзлари эмас, балки Оллоҳ таоло томонидан у зотга нозил қилинган Калом эканини исботлайдиган оятлар Қуръонда такрор-такрор келади.
Ҳадиси Қудсийда ҳам Ҳақ таоло: “Менинг бандам (яъни, Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва саллам) ростгўйдир, у Мен томондан етказган ҳар бир сўз ҳақдир”, деб Қуръон тўласича Унинг томонидан нозил қилинган ваҳий эканини таъкидлайди. (“Тафсири Мунийр”дан).
Ояти каримада Қуръони Карим Оллоҳ таолодан бошқа биров томонидан тўқиб чиқарилган бўлиши мутлақо мумкин эмаслиги айтилади. Чунки у Калом фасоҳат - гўзаллиги ва балоғат - етуклиги билан, ўта катта маъноларни саноқли сўзларда ифодалаши билан, ўқигантинглаган кишига берадиган, бошқа нарсада топилмайдиган ҳаловати билан, ғайб оламидан етказган хабарлари билан, буюрган қонун-қоидалари ҳеч қачон эскирмас-лиги билан ва ниҳоят, ҳар бир калимаси мўминнинг ҳам дунёсига, ҳам Охиратига фойдали эканлиги билан ўзининг Каломуллоҳ эканини, махлуқларнинг сўзларига мутлақо ўхшамаслигини ўзи исботлаб туради. Тарих китобларидан маълумки, ҳатто Макка мушрикларининг энг ашаддийси бўлган Абу Жаҳл ҳам Қуръон Каломуллоҳ эканини инкор қила олмайди.
Пайғамбар алайҳис-саломнинг Маккада кечган ҳаётларидан тўла хабардор бўлган бу кофир кимса: Муҳаммад ҳеч қачон бирон инсонга ёлғон сўзламаганку, энди Оллоҳ шаънида ёлғон сўзлайдими?! дейишга мажбур бўлади.
Ушбу Китоб илгари Мусо ва Ийсо пайғамбарларга нозил қилинган Таврот, Инжил каби Илоҳий Китобларни тасдиқлайди, у Китобларда буюрилган Оллоҳ ва Охират Кунига иймон келтириш, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилиш, солиҳ амаллар ва гўзал ҳулқлар соҳиби бўлиш каби Исломий ақийда асосларини энг баркамол суратда ифодалаш билан бирга Шариати Исломиядаги барча қонун-қоидаларни муфассал баён қилади.
Ояти каримада зикр қилинган мавзу кейинроқ Мадинада нозил бўлган Моида сурасида, янада мукаммал тарзда баён қилинади. Қуйида ана ўша ояти каримани тафсири билан келтириб ўтамиз: “Сизга эса, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз ўзидан олдинги Китоб(ларни) тасдиқлагувчи ва у (Китоблар) устида гувоҳ бўлган бу Китобни ҳаққирост нозил қилдик. Бас, одамлар ўртасида Оллоҳ нозил қилган нарса билан ҳукм қилинг ва Сизга келган Ҳақдан юз ўгириб, уларнинг ҳавойи нафсларига эргашманг! Сизлардан ҳар бир уммат учун (алоҳида) шариат ва йўл қилиб қўйдик. Агар Оллоҳ хоҳласа эди, ҳаммангизни бир уммат қилиб қўйган бўлур эди. Лекин У Зот Ўзи ато этган нарсаларда сизларни имтиҳон қилиш учун (ҳар бир умматга алоҳида шариат, йўл қилиб қўйди). Бас, яхши амалларга шошилингиз! Барчангиз Оллоҳга қайтишингиз бор. Сўнг У Зот сизларга ихтилоф қилгувчи бўлган нарсаларингизнинг хабарини берур”. (Моида сураси, 48-оят).
Қуръони Карим тўла ҳолида ҳам, унинг ҳар бир ояти ҳам барча инсонлар учун Илоҳий Баёнотдир. Уларнинг орасидаги тақводор зотлар учун эса Ҳидоят ва панд-насиҳатдир. Яъни, эҳтимол, ҳамма ҳам Қуръонга Каломуллоҳ деб иймон келтирмас ё унинг кўрсатмаларига амал қилмас ёки унинг маъноларини билмас. Энди бу “узрлар”нинг биронтаси ҳам унга фойда бермайди. Чунки Оллоҳ таоло одамларга Ўз Баёнотини тўла эълон қилди - уларга Ўз Каломини Қуръонни нозил қилди, унинг оятларида нимага ишонишлари кераклигини, нима қилишлари ва нима қилмасликлари кераклигини, кимдан қўрқишлари кераклигини очиқ-равшан баён ҳам қилди. Бас, биз билмаймиз дейишларига ўрин қолмади. Ким бу Илоҳий Ҳужжатга амал қилмаса, унга қарши турса, бу ўша кимсанинг айбидир, балки жиноятидир. Чунки Оллоҳ берган умрни яшаб, У берган ризқни еб, Унинг берган саноқсиз неъматларидан фойдаланиб туриб, Унинг Сўзига итоат этмаслик энг катта жиноятдир, бас, бу жиноятнинг жазоси ҳам ўзига яраша каттадир, яъни, дўзахдаги мангу азобдир.
Ҳақ таоло томонидан ҳар бир инсоннинг ҳаёт йўлини ёритиб берадиган, дунё ва Охиратда бахтли бўлишига кафил бўладиган, инсоният ўта муҳтож бўлган Илоҳий Ҳужжат - Қуръон оятлари нозил бўлган экан, демак, инсонлар ҳам руҳий, ҳам маънавий, ҳам жисмоний дардларига шифо бўлган бу оятларни, ташналикларини қондирадиган, қалбларига малҳам бўладиган бу Илоҳий неъматни шукроналик билан қабул қилиб, қандай яшаш, қандай амалларни қилиш ва қай ишлардан тийилиш кераклигини ўша оятлардан ўрганиб, кўнгил кўзлари очилиб, иймон билан яшасалар, ўзларига ҳам, ўзгаларга ҳам фойдадир. Аммо бу Ҳужжатларни қабул қилмай, уларда очиқ кўрсатиб қўйилган Ҳақ Йўлга юрмай, Ҳақиқатдан кўз юмган кимсалар эса, ўзларига ҳам, ўзгаларга ҳам зиён қиладилар ва ҳеч қачон - Оллоҳ олдида ҳам, бандалари олдида ҳам ўзларини оқлай олмайдилар - “Биз билмаган эканмиз”, деб баҳона қила олмайдилар. Чунки уларга Оллоҳ таоло томонидан Ҳужжатлар келди, аммо улар ҳамма нарсага ойдинлик киритиб берадиган бу Ҳужжатларни кўриб-билиб туриб қабул қилмадилар.
“Ҳидоят Йўлини ва нажот асбобини фақат Қуръондан топиш мумкиндир. Жаноби Ҳақнинг Илоҳий Марҳамати - жаннатга етиш ва Ҳақнинг дийдорига эришиш фақат ва фақат Қуръонга эргашиш билан ҳамда тақво - Оллоҳдан қўрқиш билан бўлади.
Қуръонга эргашиш, Унинг Ҳукмига амал қилиш учун эса, Уни тафаккур - тадаббур билан ўқиб, ҳар бир оятини тўғри ва пухта ўрганиш лозимдир. Каломуллоҳ ҳақида билиб-билмай ҳар ким ўз раъйича сўз айтишдан, асоссиз равишда турли таъвил-тафсирлар қилишдан тийилиш лозимдир.
Ҳақ таолонинг: “Қуръонга эргашингиз ва Оллоҳдан қўрқингиз! Шояд Раҳматга эришсангизлар”, (Анъом сураси, 155-оят) деган Буйруғи билан биринчидан, аввал нозил қилинган Таврот, Инжил, Забур каби Илоҳий Китобларнинг ҳукмлари Қуръон нозил бўлиши билан тўхтатилганига ишора қилиниб, энди фақат Қуръонга эргашишга даъват қилинган бўлса, иккинчидан, ушбу азиз Китобга эргашиш учун Уни тўғри тушуниш, яъни, Қуръонни тафсир қилиб берадиган ишончли манбалардан пухта ўқиб-ўрганишга ҳам даъват қилинганини англашимиз лозим.
Меҳрибон Парвардигоримиз барчамизга Ўзининг Каломини ўқиб ўрганиб, Унинг Кўрсатмаларига амал қилиб, Тўғри Йўлда барқарор бўлиш бахтини насиб этсин.
Алҳамдулиллоҳ, Оллоҳ таолонинг мадади билан Юсуф сурасининг тафсири ўз ниҳоясига этди.