Бир юз йигирма уч оятдан ташкил топган бу сура Маккада нозил бўлган. Ушбу сурада ҳам Ёлғиз Оллоҳга, У Зот юборган элчиларга иймон келтириш, Қиёмат Кунида қайта тирилиб, бу дунёда қилиб ўтган барча яхши-ёмон амалларга яраша мукофот-жазо олишга ишониш Исломий ақиданинг моҳият-ҳақиқати экани борасида сўзланади. Бу сурада Нуҳ, Ҳуд, Солиҳ, Лут, Шуайб, Мусо ва бошқа пайғамбарларнинг қиссалари анча муфассал ҳикоя қилинадики, бундан мурод - биринчидан, барча мўминларга илгари ўтган пайғамбарлар ва уларни ёлғончи қилганлари сабабли ҳалокатга учраган қавмлар ҳақида маълумот бериш бўлса, иккинчидан, яқинда икки азиз кишисидан - амакиси Абу Толиб ҳамда жуфти ҳалоли Хадичадан ажралиб қолган ва мудом Макка мушриклари томонидан озор-азийятларга рўбарў бўлаётган Муҳаммад алайҳис-саломга ўтмиш-дошларининг ҳаётлари ва уларнинг Ҳаққа даъват қилиш йўлида чеккан машаққатларини баён қилиш билан таскин-тасаллий беришдир.
Бу сура Қуръони Каримнинг айбу нуқсонлардан пок ва назму мағзига ҳеч қачон, ҳеч ким томонидан халал етмайдиган Илоҳий Китоб эканини таърифлаш билан бошланиб, Оллоҳ таолонинг бандаларига пайғамбарлар юборишдан кўзлаган ҳикматини баён этиш билан хотима топади. Сурайи карима Оллоҳ таоло томонидан Од қавмига юборилган Ҳуд пайғамбар номи билан аталгандир.

Меҳрибон ва Раҳмли Оллоҳ номи билан

1-2. Алиф, Лом, Ро. (Ушбу Қуръон) сизлар Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишингиз учун, ҳикмат Соҳиби, (ҳамма нарсадан) Хабардор Зот ҳузуридан оятлари мустаҳкам қилинган, сунгра у (оят)лар батафсил баён қилинган ҳолда (нозил бўлган) бир Китобдир. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом, айтинг): «Албатта мен сизларга У Зот тарафидан (юборилган элчидирман, кофирларни дўзах азобидан) огоҳлантиргувчи ва (мўминларга жаннат ҳақида) хушхабар элтгувчидирман».
“Алиф, Лом, Ро”. Ушбу ҳарфлар хусусида айни мана шу ҳарфлар билан бошланган Юнус сурасининг илк тафсирида бақадриҳол баён қилдик.
(Ушбу Қуръон) сизлар Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишингиз учун, ҳикмат Соҳиби, (ҳамма нарсадан) Хабардор Зот ҳузуридан оятлари мустаҳкам қилинган, сўнгра у (оят)лар батафсил баён қилинган ҳолда (нозил бўлган) бир Китобдир.
Ушбу жумлада Ҳақ таоло Қуръони Азим қандай Китоб эканлиги ва бу Улуғ Китобни нозил қилишдан кўзланган мақсад ҳақида сўзлайди:
Аввало, ушбу Китобни Ўз ҳузуридан Ер юзига нозил қилган Зот - айтган ҳар бир Сўзи ва қилган ҳар бир иши Ҳикмат бўлган, борлиқдаги барча нарсадан Хабардор Оллоҳ субҳонаҳу ва таолодир. Бас, у Тенгсиз Буюк Зотнинг Сўзи - Китоби ҳам тенгги ва ўхшаши йўқ Буюк Китобдир. Бу беназир Китоб оятлари ҳудди мустаҳкам бинолар янглиғ пухта - мустаҳкам бўлгани сабабли у оятларнинг лафзига ҳам, маъносига ҳам ҳеч қачон халал етмайди, уларни ҳеч ким ўзгартира - буза олмайди.
Бу ҳақиқатга Қуръон нозил бўлганидан буён ўтган асрлар гувоҳдир. Динимиз душманлари томонидан ўнлаб асрлар давомида бу Азиз Китоб оятларини ўзгартиришга, бузишга қанча ҳаракатлар бўлди, аммо ҳеч ким Қуръони Азимнинг бир ҳарфини ҳам ўзгартира олгани йўқ. Иншооллоҳ, бундан кейин ҳам то Қиёмат ушбу Каломуллоҳ ўз Эгасининг ҳифзи-ҳимоясида бўлади.
Чунки Ҳақ субҳонаху ва таоло: “Албатта, бу Эслатмани (яъни, Қуръонни) Биз Ўзимиз нозил қилдик ва шубҳасиз, Ўзимиз уни сақлагувчимиз.”, деб ваъда беради. (Ҳижр сураси, 9-ят).
Муфассирлар султони Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ояти каримадаги “оятлари мустаҳкам қилинган” иборасининг тафсирида: “Қуръон ўзидан авал нозил бўлган барча китобларни насх қилди - ҳукмини тўхтатди, аммо Қуръонни бирон китоб насх қила олмайди”, дейди.
Уламолар “сўнгра у (оят)лар батафсил баён қилинган” иборасини турлича тафсир қиладилар: Қатода: “Сўнгра у оятларда нима ҳалол, нима ҳаром экани батафсил баён қилинган”, дейди. Мужоҳид эса: “Сўнгра алоҳида-алоҳида оятларда тавҳид (Оллоҳ таолонинг Танҳо Илоҳ деб эътиқод қилиш), нубувват, пайғамбарлик ҳақиқати, қайта тирилиш ва бошқа шу каби ҳар бир инсон билиши зарур бўлган барча ҳужжат-далиллар батафсил баён қилинган”, деб тафсир қилади. Яна уламолардан мазкур иборани: “Лавҳул-Маҳфузда жамулжам бўлган оятлар сўнгра Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга йиллар давомида фасл-фасл қилиб, яъни, бўлиб-бўлиб нозил қилинган”, деб тафсир қилган кишилар ҳам бордир. (Куртубий тафсиридан).
Ояти каримада Ҳақтаоло: “Сизлар Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишларингиз учун ушбу оятлари мустаҳкам ва муфассал бўлган Китоб нозил қилинди”, деб хабар беради.
Демак, биз бандалар Яратган Парвардигоримизни таниш учун, У Зот буюрганидек мўмин-мусулмон бўлиш учун, Унга бирон кимса ёки нарсани ширк келтирмасдан Ёлғиз Унинг Ўзига қуллик қилишимиз учун ушбу Азиз Китобни чин ихлос билан ўқишга, унинг мазмунини яхши англаб - билишга жуда муҳтожмиз.
Бу Китобни билмаганлар ёки унинг Каломуллоҳ эканини инкор қилганлар ҳеч қачон Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилмайдилар, демак, ҳеч қачон нажот топмайдилар.
(Эй Муҳаммад алайҳис-салом, айтинг): «Албатта, мен сизларга У Зот тарафидан (юборилган, кофирларни дўзах азобидан) огоҳлантиргувчи ва (мўминларга жаннат ҳақида) хушхабар элтгувчидирман».
Эътибор қилсак, ушбу жумлада огоҳлантириш хушхабар беришдан аввал зикр қилинди. Чунки осий, кофирлар учун дўзах азоби борлигидан огоҳ бўлган кишиларгина Оллоҳ ва Унинг Элчисига иймон келтириб, итоат қиладилар ва натижада жаннат хушхабарига лойиқ мусулмонлар сафига қўшиладилар. Пайғамбар алайҳис-салом ўзларининг огоҳлантиргувчи эканликларини кўп таъкидлар эдилар. Саҳиҳ ҳадисда ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам бир куни Сафо баландлигига кўтарилдилар-да, Қурайшнинг яқин-йироқ маҳаллаларини чорладилар. Улар тўпланишгач: “Эй Курайш жамоаси, айтинглар-чи, агар мен сизларга “эртага тонг пайтида душман қўшини устингизга бостириб келади”, деб хабар берсам менга ишонасизларми?”, деган эдилар, улар: “Биз сени бирон марта ёлғон сўзлаганингни билмаймиз”, деб жавоб беришди. Шунда Пайғамбар алайҳис-салом: “Ундай бўлса, билиб олинглар, мен қаттиқ азоб жуда яқин экани ҳақида сизларни огоҳлантирмоқдаман”, дедилар. (“Тафсири Мунийр”дан).

3. Ва (Оллоҳ сизларга амр қилурки), Парвардигорингиздан магфират сўранглар, сўнгра Унга тавба қилинглар, (шунда У) сизларни маълум муддатгача (ажалларингиз етгунича) чиройли мато - фойдаланиш билан фойдалантирур ва ҳар бир фазл - яхшилик соҳибига Ўз Фазлини (яъни, ажр-мукофотини) ато қилур. Агар юз ўгирсангизлар, у ҳолда Мен сизларга Катта Кун (яъни, Қиёмат Куни) азоби (етиши)дан қўрқаман.
“Парвардигорингиздан мағфират сўранглар, сўнгра Унга тавба қилинглар”.
Ушбу жумла тафсирида Ибн Жарир Табарий “Жомиул-баён” тафсирида Оллоҳ таолодан мағфират сўраш ва тавба қилиш оғизда эмас, амалда бўлиши кераклигини айтиб, ояти каримани шундай тафсир қилади: “Эй инсонлар, сизлар илгари бут-санамларга сиғиниб ва уларни Танҳо Маъбуди Барҳақ Оллоҳ таолога шерик деб эътиқод қилиш билан жуда катта гуноҳ - жиноят қилган эдингизлар. Энди ўша гуноҳларингизни мағфират қилиши учун фақат Парвардигорингиз рози бўладиган амалларни қилинглар, сўнгра бут-санамларга сиғинишни бутунлай бас қилиб, Ёлғиз Оллоҳ таолога холисанлиллоҳ ибодат қилиш билан Унга тавба қилинглар!”.
Ояти каримада аввал истиғфор-кечирим сўраш, сўнгра тавба қилиш буюрилишига сабаб, тавба куфр-исёндан Оллоҳ таолога тоат-ибодат қилишга қайтиш демакдир, истиғфор эса банда ўзининг илгари қилган гуноҳларини кечиришини Оллоҳ таолодан сўрашидир. Шунинг учун оятда мушрикларга аввало илгари келтирган куфр-исён ва ширклари учун Оллоҳ таолодан кечирим сўраб, сўнгра Ёлғиз Унинг Ўзига тоат-ибодат қилишга қайтиш буюрилмоқда.
“(Шунда У) сизларни маълум муддатгача (ажалингиз етгунича) чиройли мато - фойдаланиш билан фойда-лантирур ва ҳар бир фазл-яхшилик соҳибига Ўз Фазлини (яъни, Ўз ажр-мукофотини) ато қилур”.
Ушбу жумлада Ҳақ таоло кимда-ким ўзининг қилган гуноҳ ва хатолари учун Парвардигорга истиғфор айтиб - кечирим сўраса ва тавба йўлини тутиб, ҳаёти давомида Яратганга тоат-ибодат билан яшаса, албатта Меҳрибон Парвардигор солиҳ бандасига бу дунёда бахтли ҳаёт, кенг-мўл ризқ, тинч-омонликда, роҳат-фароғатда яшаш неъматини, Охиратда эса, қилган ҳар бир солиҳ амали учун Ўз Фазлу Карами билан неча баробар ажр-мукофотларини ато этишни ваъда қилади.
“Танвирул-азҳон” тафсирида шундай хабар ривоят қилинади: “Одам алайҳис-салом: “Ё Роббим, Сен менга иблисни ғолиб қилиб қўйдинг, мен агар Ўзинг ёрдам қилмасанг ундан ўзимни ҳимоя қила олмайман”, деб шикоят қилганида Оллоҳ таоло деди: “Эй Одам, хотиржам бўлгинки, Мен сендан дунёга келадиган ҳар бир болага уни иблиснинг макридан ва душманларнинг ёмонлигидан қўриқлаб турадиган бир малакни вакил қилиб қўйганман”. Одам: “Ё Роббим, яна зиёда қилгин”, деган эди, Оллоҳ таоло: “Бир яхшиликка ўн баробар ва ундан зиёда ажр берурман, бир ёмонлик - гуноҳга эса фақат биргина жазо берурман ва агар хоҳласам, уни ҳам ўчириб юборурман”, деди. Одам: “Ё Роббим, яна зиёда қилгин”, деди. Оллоҳ таоло айтди: “Модомики бандамнинг жони баданида экан, тавбасини қабул қилурман”.
Одам алайҳис-салом: “Ё Роббим, яна зиёда қилгин”, деб илтижо қилган эди, Оллоҳ таоло унга ушбу оят билан жавоб қилди: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Менинг (турли гуноҳ-маъсиятлар қилиш билан) ўз жонларига жиноят қилган бандаларимга айтинг: «Оллоҳнинг Раҳмат-Марҳаматидан ноумид бўлмангиз! Албатта, Оллоҳ (Ўзи хоҳлаган бандаларининг) барча гуноҳларини мағфират қилур. Албатта, Унинг Ўзигина Мағфиратли, Меҳрибондир.” (Зумар сурси, 53-оят).
“Агар юз ўгирсангизлар, у ҳолда Мен сизларга Катта Кун (яъни, Қиёмат Куни) азоби (етиши)дан қўрқаман”.
Яъни, агар сизлар ўзларингизга буюрилган ишдан - Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишдан, истиғфор ва тавба қилишдан юз ўгирадиган бўлсангизлар - Ҳақ Йўлдан юз буриб кетадиган бўлсангизлар, у ҳолда Мен сизларнинг устингизга Улуғ Қиёмат Кунининг азоби тушишидан, яъни, дўзах аҳлидан бўлиб қолишларингиздан қўрқаман.
Ҳақ таоло Қиёмат Кунини “Катта Кун” деб таърифлади.
Дарҳақиқат, у Кун жуда Катта Кундир. Шу қадарки, ҳаёти дунёга келиб кетган жамийки жонзотнинг ҳисоб-китоби сўралиб, мўминлар жаннатга, кофирлар дўзахга ҳукм қилиниши ана ўша бир Куннинг ичида бўлади. Чунки у Кун “Миқдори - узунлиги (дунё ҳисобида) эллик минг йил бўлган бир Кундир”. (Мсюриж сураси, 4-оят).

4. Ёлғиз Оллоҳга қайтишларингиз бор. У эса ҳамма нарсага Қодирдир.
Яъни, инсонлар ўлганларидан кейин тупроққа аралашиб, йўқ бўлиб кетмайдилар, балки уларнинг барчаси, биронталари қолмай Қиёмат Кунида қайта тириладилар ва Ёлғиз Оллоҳ таоло хузурида ҳисоб-китоб бериш учун тўпланадилар. Оллоҳ таоло уларга берган ҳаёт, ризқ ва саноқсиз неъматларни қандай ишларга сарфлаганлари ҳақида сўраладилар, зим-маларидаги фарз бўлган Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилиш вазифаларини адо қилдиларми, йўқми - жавоб берадилар. Бирон кимса Оллоҳга қайтмай қолмайди. Бу Ҳақ таолонинг Ҳақ Ваъдасидир. Демак, ҳар бир инсон бутун ҳаёти давомида ўша Кундаги ҳисоб-китобга тайёргарлик кўриши керак, Оллоҳ таолонинг адолатли жазосидан ҳеч қаёққа қочиб қуту-либ кета олмаслигини аниқ билиши керак. Зотан, Ҳақ таоло инсонларни яхши баҳосини, ёмон жазосини олиши учун - адолат қарор топиши учун Қиёмат Кунида албатта қайта тирилтириши аниқдир. Чунки “У ҳамма нарсага Қодирдир”. Яъни, Оллоҳ таоло сизлар вафот қилганингиздан кейин, қаерда бўлсаларингиз ҳам қабрларингиздан чиқариб бир жойга тўплашга ва яна Ўзи хоҳлаган барча нарсага, жумладан, кофирларни дўзах азобига гирифтор қилишга ҳам Қодирдир.
Бас, сизлар, эй инсонлар, ўлимларингиздан аввал Охиратда қайтадан тирилиб тўпланадиган Кунни ўйлаб, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилиб, ҳаётларингизнинг ҳар бир кунини, солиҳ амаллар билан тўлдириб яшашга шошилингиз.

5. Огоҳ бўлингизким, албатта улар (кофирлар дилларидаги сирларини Оллоҳдан) яшириш учун қадларини букиб (кийимларига ўралиб) оладилар. Огоҳ бўлсинларким, улар кийимларига ўралиб олган чоғларида ҳам (Оллоҳ) уларнинг яширган ва ошкор қилган нарсаларини билур. Дарҳақиқат, У Зот дилларни эгаллаган сирларни Билгувчидир.
(Яъни, динсиз кофирлар оғизларида “Иймон келтирдик”, деганлари билан дилларида мўминларни нақадар ёмон кўришлари Оллоҳ таолога жуда яхши маълумдир).
Ояти карима Оллоҳ таолодан ҳеч ким ҳеч нарсани яшира олмаслиги ҳақидаги Илоҳий Огоҳлантиришдир.
Ибн Аббос розияллоҳу анхумодан ривоят қилинишича, ушбу оят Ахнас ибн Шурайқ деган кимса ҳақида нозил бўлган. У кўриниши хушби-чим, ширинсўз кимса бўлиб, тез-тез Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг хузурларига келиб турар ва доим у зотга ёқадиган сўзларни сўзлар, аммо унинг дилида эса тилидагига тамоман тескари сирлар яширилган бўлар эди. Бас, Оллоҳ таоло Пайғамбар алайҳис-саломни ва мўминларни бу ҳақда огоҳлантириб, одамларнинг кийган либослари-ю, айтган сўзларига алданиб қолмаслик кераклигини уқтиради ва Ўзининг диллардаги сирларни билиб туришини таъкидлайди.
Абдуллоҳ ибн Шаддод розияллоху анху эса: “Ояти карима айрим мунофиқ кимсалар ҳақида нозил бўлган. Улар Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг ёнларидан ўтиб қолишганида у зот уларни таниб қолмасин деб қадларини букиб, тескари қараб, ҳатто юзларигача ўраб - яшириниб ўтиб кетишар эди”, дейди.
Жаноби Ҳақ одамларнинг кийимларига ўралиб ёки тунда кўрпаларига бурканиб олиб ўйлайдиган ўйларигача барча сирлари Ўзига аён эканини, демак, уларни ошкора қилган гуноҳлари учун қандай жазоласа, пинҳона қилган ёмонликлари учун ҳам албатта жазолашини айтади.
Ояти карима мазмунидан қалбни тузатиш, пок диллик энг муҳим нарса экани маълум бўлади. Чунки қалб баданнинг подшоҳи бўлиб, бадандаги барча аъзолар унинг фуқароларидир. Бас, агар қалб покиза - иймонли бўлса, бадан солиҳ амаллар қилади, акс ҳолда эса, барча иш аксинча бўлади. Мунофиқлик, яъни, зоҳирнинг ботинга, сўзнинг ишга мувофиқ бўлмаслиги ҳам қалб касаллиги бўлиб, унинг касофатидан бадан дўзах ўтига гирифтор бўлади.
Ҳузайфа розияллоҳу анҳу: “Бугунги мунофиқлар Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг замонларидаги мунофиқлардан ёмонроқдир”, - деган эди, одамлар: “Нима учун?”, - деб сўрадилар. У: “У вақтда мунофиқлар ўзларининг мунофиқликларини яширар эдилар, ҳозир эса ошкора му-нофиқлик қилмоқдалар”, - деди. (“Танвирул-азҳон” тафсиридан). Бу хабарни ўқиган инсоннинг хаёлига беихтиёр мана шундай савол кўндаланг бўлади: Хўш, бугунги мунофиқлар-чи?! Ўзларининг мунофиқликлари билан мақтаниб, тили билан дили бир бўлган мўминлар устидан масхара қилиш даражасига етмадиларми? Бутун-бутун жамиятлар инсонийлик измидан чиқиб, турли “измлар” чангалига тушиб қолгани худди ўша нифоқ иймондан устун бўлиб олганидан, мўминлар ғариб бўлиб қолганидан эмасми?!
Одамлар Ибн Умар розияллоху анхумога: “Бизнинг амирларимиз султонларимиз ҳузурига кирганда айтадиган сўзларимиз, билан уларнинг ҳузурларидан чиққанимиздан кейин айтадиган сўзларимиз ўртасида фарқ бор”, деган эдилар, Ибн Умар: “Биз Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам замонларида бундай қилишни мунофиқлик деб ҳисоблар эдик”, деди. Чунки саҳобайи киром розияллоху анхум “Оллоҳ диллардаги сирларни Билгувчи” деган Илоҳий дарсни мукаммал англаган инсонлар эдилар. Оллоҳ таоло бизларга ҳам барча соҳада ўтган улуғларимизга эргашиш бахтини насиб этсин.

6. Ерда ўрмалаган нарса борки, барчасининг ризқи Ёлғиз Оллоҳнинг Зиммасидадир. У Зот уларнинг қароргоҳларини - доимий турар жойларини ҳам, омонат турар жойларини ҳам билур. Ҳамма нарса очиқ-равшан Китобда бордир.
Юқоридаги оятда Оллоҳ таоло диллардаги сирларни Билгувчи Зот экани айтилгач, энди ушбу ва қуйидаги оятларда Ҳақ таолонинг барча нарсани Билгувчи, ҳар ишга Қодир, борлиқдаги барча мавжудотни Яратгувчи, уларга ризқ бергувчи, уларга ўлим, сўнгра қайтадан ҳаёт ато этгувчи Зот экани ҳақида хабар берилади.
Ояти карима аввалидаги “Ерда ўрмалаган нарса”дан мурод Ердаги, осмондаги, денгиз-дарёлардаги барча жониворлардир. Уларнинг турлари қанча эканлиги Ёлғиз Яратганга аёндир. Бу ҳақда бошқа бир оятда шундай хабар берилган: “Ерда судралиб юрган ҳар бир жонивор, осмонда қанот қоқаётган ҳар бир қуш худди сизлар каби (Бизнинг қўл остимиздаги) жамоалардир. Биз Китобда (яъни, тақдири азал Китоби бўлмиш Лавҳул-Маҳфузда) бирон нарсани қўймай (ёзганмиз). Кейин (ҳаммалари) Парвардигорлари даргоҳига тўпланурлар. (Анъом сураси, 38-оят).
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло инсонлар назар-эътиборини Ер-у ос-мондаги бошқа жонзотларга қаратади ва у махлуқотлар ҳам худди инсонлар жамоаси каби алоҳида-алоҳида жамоатлар экани ҳақида хабар беради, яъни, улардан ҳар бирини Ўзи йўқдан бор қилиб яратиб, умр-ризқ берганини, ҳар бир жамоага “сўзлашадиган” тилларини ва риоя қилади-ган тартиб-қоидаларини ўргатганини ва улар ҳам Қиёмат Кунида худди инсонлар каби қайта тирилишларини айтади.
Ушбу Илоҳий Хабар билан биринчидан, Оллоҳ таоло Ерда ҳам, осмонда ҳам Танҳо Илоҳ экани, борлиқдаги барча жонзотни Унинг Ўзи яратиб, ҳар бир жамоага алоҳида-алоҳида туғилиш, яшаш ва ўлиш қонун-қоидаларини, ҳаёти дунёда қиладиган вазифаларини буюргани маълум бўлса, иккинчи томондан инсонлар ўзларининг ён-атрофларидаги, ост ва устларидаги энг кичик ҳашоратдан тортиб энг катта жонзотгача - ҳаммасига писанд билан қарашлари, уларга зулм қилмасликлари лозим эканига, балки инсонларга хизматкор қилиб яратилган бу жонзотларнинг ҳар бири нақадар мукаммал хилқат эканига ибрат кўзи билан боқиб, кўзлари очилиб - иймонсизлар иймонга келишлари, мўминларнинг иймонлари янада қувватланиши лозим эканига ишора қилинади.
Дарҳақиқат, Ер-у осмондаги катта-ю кичик жонзотларнинг ҳар бир тури бир жамоатдир, алоҳида бир оламдир. Улардан ҳар бир жамоанинг алоҳида сурат ва сийрати, ўз яшаш қонуни ва вазифаси бор. Айримлари инсонларга таом бўлиш учун яралган, айримлари улар минишлари учун яралган, айримлари ерга ишлов беришади, айримлари сувни тозалайди, айримлари ҳавони тозалайди... хуллас, қанча жонзот бўлса, биронта “бекорчиси” йўқ - ҳар бирининг ўз вазифаси бор ва ҳар бири инсонга хизмат қилади. Инсонлар кўз ўнгидаги бу ҳақиқатни албатта, ҳеч бир ақлли инсон инкор қилмайди. Бас, шундай экан, ҳар бир тури худди инсонлар ола-ми каби алоҳида бир олам бўлган, минг-минг турли, минг-минг тусли жонзотлар ўзларининг вужудларини, суратларини, сийратларини, Ер ёки осмондаги вазифаларини ўзлари яратиб, ўзлари белгилаб олганмикан-лар?! Бу саволга, албатта, ҳар бир ақлли инсон “Йўқ”, деб жавоб бериши тайиндир. Бас, буларнинг барчасини яратиб, ҳар бирига алоҳида умр, ризқ, сурат, вазифаларини белгилаб берган ва уларни Ер-у осмонларга ёйиб юборган Ягона Зот - Оллоҳ бор.
Ана ўша беназир Қувват Соҳиби бўлган Зот Ўзи хоҳлаган Кунда уларнинг барчасини бир жойга йиғиб, ҳисоб-китоб қилишга Қодирдир. “Осмонлар ва Ернинг яратилиши ҳамда (Оллоҳ) уларда тарқатиб-ёйиб юборган жониворлар Унинг (Қудрати Илоҳийясига далолат қиладиган) оят-аломатларидандир. У Ўзи хоҳлаган вақтида уларни жамлаб-йиғиб олишга Қодирдир.” (Шўро сураси, 29-оят).
“Ерда ўрмалаган нарса борки, барчасининг ризқи Ёлгиз Оллоҳнинг Зиммасидадир”.
Маълумки, Ер-у осмонлардаги барча мавжудот зим-масида Оллоҳ таолога ибодат-итоат қилиш вазифаси бор, аммо У Зот ҳеч кимнинг олдида бурчли эмасдир.
Ҳақ таоло нима қилса, фақат Ўз Хоҳиш-Иродаси билан қилади. Бовужуд, ояти каримада У Зот бандаларининг ризқ-рўзларига Унинг Ўзи Кафил экани ҳақида хабар берар экан, инсонлар ўзлари учун ёзилган ризқ албатта уларга етишини аниқ билсинлар деб, ризқ исташда Ёлғиз Оллоҳга таваккул қилсинлар деб “сизларнинг барчаларингизнинг ризқу-рўзингиз Менинг Зиммамда, уни кенг ёки танг қилиш ҳам фақат Менинг Қўлимда”, дейди.
“Ал-муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобида ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Руҳул-Қудус, яъни, Жаброил алайҳис-салом қалбимга солди - бирор жон то ризқи битмагунча, ажали етмагунча ўлмас. Бас, Оллоҳдан қўрқинглар ва ризқ исташда чиройли йўл тутинглар, (яъни, ҳалол ризқ истанглар)”, дедилар.
Ривоят қилинишича, Мусо алайҳис-саломга Фиръавннинг олдига бориб уни иймонга даъват қилиш буюрилганида, қалбига оиласининг таш-виши тушиб: “Ё Роббим, мен кетсам оиламга ким қарайди?” деб сўради. Шунда Оллоҳ таоло унга қўлидаги асони бир харсанг тошга уришни буюрди. Мусо асосини харсангга урган эди, у ёрилиб кетди ва ичидан иккинчи харсанг чиқди. Унга ҳам асосини текизган эди, ёрилди ва ичидан яна бир харсанг чиқди. Ана ўша учинчи харсангга асони текизганида, у ҳам ёрилиб, ичидан бир қурт чиқди, оғзида унинг учун таом бўлган бир нарса бор эди. Шу онда Мусонинг қулоғидан парда кўтарилди ва у қуртнинг шундай деяётганини эшитди: “Пок Парвардигорим мени кўриб турур, сўзимни эшитур, маконимни билур, мени доимо эслар, мени унутмас”.
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди. У айтди: “Мен кунлардан бирида бир иш юзасидан Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан бирга саҳрога чиқдим. Кўзимиз баланд овозда сайраётган бир қушга тушди. Пайғамбар алайҳис-салом: “Эй Анас, мана бу қуш нима деяётганини биласанми?”, дедилар. Мен: “Оллоҳ ва Унинг Элчиси билгувчироқдир”, дедим. Шунда у зот: “Бу куш: “Ё Роббим, Ўзинг мени кўрмайдиган аъмо қилиб яратдинг. Энди Ўзинг менга ризқ ато этгин, оч қолдим”, демоқда”, дедилар. Биз у қушга қараб турган эдик, баногоҳ бир чигиртка учиб келди-да, ҳалиги қушнинг оғзига кириб кетди ва қуш уни ютиб юбордию, сўнгра янада баланд овозда сайрай бошлади. Пайғамбар алайҳис-салом яна: “Эй Анас, бу қуш энди нима деяётганини биласанми?” дедилар. Мен: “Оллоҳ ва Унинг Элчиси билгувчироқдир”, деган эдим, айтдилар: “У: “Оллоҳга ҳамд бўлсин. У Зот Ўзини зикр қилган бандасини унутмас” демоқ-да”. (“Танвирул-азҳон”тафсиридан).
“У Зот уларнинг (яъни, ўрмалаган барча жонзотнинг) доимий турар жойларини ҳам, омонат турар жойларини ҳам билур. Ҳамма нарса очиқ-равшан Китобда бордир”.
Яъни, барча жонзотга ризқ-рўз беришни Ўз Зиммасига олган Оллоҳ таоло уларнинг қачон, қаерда бўлишларини ҳам жуда яхши билур.
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу: “Қароргоҳдан мурод, ҳомила пайдо бўлиб, жонланиб, маълум муддат яшайдиган она бачадони, омонат турадиган жой эса нутфа она бачадонига тушиб ўрнашадиган соатгача вақтинча сақланиб турадиган жой - ота бели”, деб тафсир қилади.
Демак, Ҳақ таоло бандаларини нафақат Ер юзида ҳаёт кечираётганларида, балки она қорнидалик пайтларида ҳам ризқ-рўз билан таъминлар экан.
Айрим уламолар: “Қароргоҳдан мурод, инсонлар мангу қоладиган жаннат ёки дўзах, омонат турадиган жой эса, улар то Қиёмат қойим бўлгунича турадиган қабрдир”, деб тафсир қилганлар.
“Очиқ-равшан Китоб” эса коинотдаги ўтган, ҳозир мавжуд ва келажакда бўладиган барча воқеа, ҳодиса ва нарсалар ҳамда барча махлуқотнинг, жумладан ҳар бир инсоннинг тақдири битилган Лавҳул-Маҳфуздир.

7. У (Оллоҳ) олти кунда осмонлар ва Ерни яратган Зотдир. (Илгари) У Зотнинг Арши сув устида (яъни, у Арш остида сувдан бўлак ҳеч нарса яратилмаган) эди. У Зот сизларнинг қайсиларингиз яхшироқ амал қилишларингизни имтиҳон қилиш учун (Ер-у осмонларни ва улардаги жамийки махлуқотини яратди). (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), қасамки, агар Сиз: «Шак-шубҳасиз, ўлганингиздан кейин қайта тирилурсизлар», десангиз, албатта кофир бўлган кимсалар: «Бу очиқ сеҳр-жодудан ўзга нарса эмас», дейдилар.
Ушбу ояти каримада барча оламларнинг, жумладан биз инсонларнинг Танҳо Роббимиз - бутун борлиқни - осмонлар, Ер ва уларнинг ўртасидаги барча нарсани олти кунда яратган Оллоҳ субҳонаҳу ва таолонингЎзи экани, Унинг ҳеч қандай шериги йўқ экани таъкидланади. Муфассир уламолар: “Ўзи хоҳлаган нарсани бир лаҳзада йўқдан бор қилишга Қодир бўлган Зот осмонлар ва Ерни олти кунда яратгани ҳақида хабар бериш билан биз инсонларга ишларни шошилмасдан, пухта қилишни таълим беради”, дейдилар. Ҳадиси шарифда: “Шошилмаслик Оллоҳдан, шошқалоқлик шайтондан” дейилишининг маъноси ҳам шудир.
Уламолар: “Фақат гуноҳлардан тавба қилишда, қарзни айтилган муддат битиши билан тўлашда, меҳмон чақиришда, қиз болани бўйига етиши билан турмушга чиқаришда, вафот қилган кишини дафн этишда ва жунублиқцан ғусл қилишда - фақат мана шу ишлардагина (шошилишлик) чиройли саналади”, дейдилар.
Мужоҳид ва Аҳмад ибн Ҳанбал: “Ояти каримада зикр қилинган олти кундан мурод Охират кунлари бўлиб, ҳар бир кун дунё ҳисобида минг йилга баробардир”, дейди ва: “Дарвоқеъ, Парвардигорингиз наздидаги бир кун сизларнинг ҳисоб-китобингиздаги минг йил каби бўлур”, оятини келтиради. (Ҳаж сураси, 47-оят). Бу тафсирга кўра осмонлар ва Ер Оллоҳ таоло томонидан дунё ҳисобида олти минг йилда яратилган деган маъно чиқади. Ҳолбуки, “Бирон нарсани (яратишни) ирода қилган вақтида Унинг иши фақатгина «Бўл», демоқлигидир. Бас, у (нарса) бўлур - вужудга келур.” (Ёсин сураси, 82-оят).
Ҳақ таоло осмонлар, Ер ва улардаги бор нарсани олти кунда яратгани ҳақида бошқа оятларда ҳам батафсил хабар берган: “Айтинг: «Ҳақиқатан ҳам сизлар Ерни икки кунда яратган Зотга кофир бўлурмисизлар ва ўзгаларни Унга тенглаштирурмисизлар?! Ўша (Оллоҳ) барча оламларнинг Парвардигори-ку?! У Зот (Ернинг) устида тоғларни (пайдо) қилди ва уни баракотли қилди ҳамда ўша (Ер)да унинг емишларини (яъни, Ер аҳлининг ризқу рўзларини) тўла тўрт кунда белгилаб - тақсимлади. (Бу тафсилот) сўрагувчилар учундир. Сўнгра тутун ҳолидаги осмонга юзланиб, унга ва Ерга: «(Менинг Амри-Фармонимга) ихтиёран ёки мажбуран келинглар!», деган эди, улар: «Ўз ихтиёримиз билан келдик, (амрингга бўйинсундик)», дедилар. Бас, икки кунда етти осмонни барпо қилди ва ҳар бир осмонга (унга буюрилган) иши-вазифасини ваҳий қилди (билдирди). Ва қуйи осмонни чироқлар-юлдузлар билан безадик ва (уни офат-балолардан) сақладик. Бу Кудратли ва Билгувчи Зотнинг Тақдири - Ўлчовидир. (Фуссилат сураси, 9-12-оятлар).
“(Илгари) У Зотнинг Арши сув устида эди”.
Олам яралишининг тартиби тўғрисида берилган Илоҳий маълумот бўлмиш ушбу жумла бизга Азалий ва Абадий Оллоҳ субҳонаху ва таоло энг аввал Ўз Арши Аълосини ва сувни яратгани ҳақида хабар беради. Бу ҳақда ҳадиси шариф ҳам ворид бўлган.
Имрон ибн Ҳусайн розияллоҳу анҳу айтди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Дастлаб Оллоҳ таолодан ўзга ҳеч нарса йўқ эди.Унинг Арши сув устида эди. Сўнгра у осмонлар ва Ерни яратди ҳамда Лавҳул-Маҳфузга барча нарсани ёзди”, дедилар. (Бухорий ривояти).
Демак, даставвал юқорида Оллоҳ таолонинг Арши Аълоси, қуйида эса фақат сув бўлган, яъни, оламнинг яралиши сувдан бошланган экан. Эътибор қилсак, бу Илоҳий Қонун доимо жорий эканини - жамийки жонзот, ҳатто набототгача барчасининг ҳаёти бир томчи сувдан бошланишини англаб етамиз. Бу ҳақда Ҳақ таоло бошқа бир ояти каримада шундай хабар беради: “Кофир бўлган кимсалар осмонлар ҳам, Ер ҳам (аввалда) тўсиқ (яъни, осмонлардан ёғин ёғмас, Ердан эса бирон гиёҳ унмас) бўлганини, бас, Биз уларни очиб юборганимизни (яъни, осмондан ёғин ёғдириб, Ердан гиёҳ ундирганимизни) ва сувдан барча жонли мавжудотни (пайдо) қилганимизни кўрмадиларми?! Энди ҳам (яъни, Яратгувчи ва Бошқарувчи Ягона Оллоҳ борлигига очиқ далолат қилиб турган мана шундай далиллардан кейин ҳам) иймон келтирмайдиларми?!” (Анбиё сураси, 30-оят).
“У сизларнинг қайсиларингиз яхшироқ иш-амал қилишларингизни имтиҳон қилиш учун (Еру осмонлар ва улардаги жамийки махлуқотини яратди)”.
Бас, осмонлар ва Ер ҳамда улардаги ҳар бир мавжудот бу қадар гўзал интизом, нозик тартиб ва етук ҳикмат билан яратилиши биз бандалар ибрат оламизми - йўқми, Яратганнинг махлуқоти ҳақида тафаккур қилиб, Унинг нақадар Буюк Қудрат Соҳиби эканини кўриб солиҳ амаллар қиламизми - йўқми, синаш учун яратилган экан. “Ёки сизларнинг гумонингизча Биз сизларни беҳуда (яъни, дунёда сизларга бирон вазифа бермайдиган, Охиратда ҳисоб-китоб қилмайдиган ҳолда) яратдигу, сизлар Бизнинг ҳузуримизга қайтарилмайсизларми?!» (Ундоқ эмас)!” (“Мўминун” сураси, 115-оят).
Ақлли инсонлар Тўғри Йўлда барқарор бўлиб, чиройли амаллар қилишлари учун Оллоҳ таоло яратган осмонлар ва Ер ҳамда улардаги нарсалар ҳақида тафаккур қилишлари лозимлиги Бақара сурасида келган мана бу ояти каримада нақадар гўзал баён қилинган: “Албатта, осмонлар ва Ернинг яратилишида, кеча ва кундузнинг алмашиб туришида, денгизда одамларга керакли нарсаларни олиб юрган кемаларнинг (сузиб юришида) ва Оллоҳ осмондан туширган - сўнг у сабабли ўлик Ерни тирилтириб, бор жонзотни (Ер юзига) тарқатиб-ёйиб юборган - сув деган неъматда ва шамолларнинг йўналтирилишида, осмон ва Ер орасидаги итоатгўй булутда - (буларнинг ҳаммасида) ақлли кишилар учун оят-аломатлар бордир. (Бақара сураси, 164-оят).
“Албатта Осмонлар ва Ернинг яратилишида” - осмонларнинг юксаклигида, юмшоқ - латифлигида, кенглигида, қуёш ва ой каби юрадиган юлдузларида, яна бошқа саноқсиз, “илиб” қўйилган жойида турадиган юлдузларида, Ернинг паст ва қаттиқлигида, тоғлари-ю, дарё-денгизлари-да, саҳроларида, водийларида, обод гўшаларида ва унинг остидаги инсон учун яшириб - “кўмиб” қўйилган манфаатларда - хазиналарда; “кеча ва кундузнинг алмашиб туришида” - бири келиб кетиши билан бирон лаҳза кечикмай иккинчиси унинг ўрнини олишида, бири узайганда иккинчиси қисқариб, иккинчиси узайганда биринчиси қисқариб туришида;
“денгизда одамларга фойдали - керакли нарсаларни олиб юрган кемаларнинг сузиб юришида” - денгизнинг итоаткорлигида, устидаги кемалар сузиб, худди қуруқликдаги от-уловлар каби бир соҳилдан бошқа соҳилга одамлар учун керакли бўлган нарсаларни ташиб, бир иқлим аҳолиси бошқа иқлим аҳолиси билан борди-келди қилишларига хизмат қилиш учун бўйсундириб қўйилишида ва яна денгизнинг чор-атрофдаги чанг-ғуборларни “ютиб”, ҳавони тозалаб туришида, ундан кўтарилган буғ - нам ҳаво осмонда қайтадан чучук сувга айланишида;
“ва Оллоҳ осмондан туширган - сўнг у сабабли ўлик Ерни тирил-тириб, бор жонзотни (Ер юзига) тарқатиб - ёйиб юборган - сув деган неъматда” - унинг оби ҳаёт эканлигида, барча тирик жон у сабабли дунё-га келишида, Ер юзи у билан обод бўлишида, ўлик Ерни тирилтиргани каби тирик жонзотларни, жумладан инсонларни Оллоҳ таоло белгилаб қўйган соатгача ўлмай яшашлари учун ўша сув тириклик манбайи эканлигида, денгиз-дарёлардан буғ ҳолида кўкка кўтарилганидан кейин осмонда сувга айланишида, сўнгра қор, дўл, ёмғир суратида буюрилган жойларга ёғиб, ўлик Ерни тирилтиришида, бу оби ҳаёт ўша буюрилган жойларга етиб бориши учун хизмат қиладиган, Яратганнинг лашкарларидан бўлмиш “шамолларнинг йўналтирилишида, осмон ва Ер орасидаги итоатгўй булутда” - бу шамоллар ва булут тўғри келган жойга эмас, балки, фақат Ҳақ таоло амр қилган тарафга қараб юриб, Яратганга итоат этишида - мана шу юқорида зикр қилинган, ҳар бир инсоннинг кўз ўнгида рўй бераётган ажойиботда, Оллоҳ таолонинг бениҳоя Қудратли, Ҳикматли ва бандаларига Меҳрибон Зот эканини очиқ-ойдин кўрсатиб турган мана шу мўъжизаларда, албатта, ақлли кишилар учун оятлар - Оллоҳнинг Борлигига, Бирлигига ёрқин далил бўладиган аломатлар бордир.
Дарвоқеъ, ибрат кўзи билан синчиклаб қараган - ўрганган инсон учун ояти карима мазмуни нақадар кенг қамровли, осмонлар каби чексиз, тубсиз денгизлар каби теран бўлса, оят назми, лафзи хам шу қадар бетакрор ва гўзалдир. Халқ орасида кўлидан келмайдиган нарсалар ҳақида баландпарвоз сўзлар айтган одамга “Мунча осмондан келмасанг”, дейилади. Дарҳақиқат, чекланган ақл, чекланган илм, чекланган ҳаёт эгаси бўлган, дунёга қачон келишини билмагани каби ундан қачон кетишини ҳам билмайдиган, кўп жиҳатлари нуқсондан иборат бўлган инсон учун катта кетиш, “осмондан келиш” ярашмайдиган бир ишдир. Осмондан келиш Бир Зотга - ўша осмонлар ва Ерларнинг, улардаги барча жонли-жонсиз махлуқотнинг Холиқига - Ёлғиз Оллоҳ таологагина ярашар экан. Ушбу ояти карима аввалида Жаноби Ҳақ “осмондан келади”, яъни, дастлаб осмонларни, сўнгра Ерни зикр қилади. Бу Илоҳий услуб қатор оятларда такрор-такрор келади ва эътибор қилган одам учун Қуръон осмонлардан тушганига далолат қилиб туради. Ахир ҳар ким сўзни ўзи турган тарафдан бошлайдику. Биз инсонлар бу ҳақда сўзласак “осмонлар ва Ер демаймиз, балки Ер ва осмонлар” деймиз, яъни, сўзимизни ўзимиз турган Ердан бошлаймиз ва бу жуда табиийдир. Аммо барча оламларни Яратгувчиси, ҳар жойда Ҳозир ва Нозир бўлган Арши Аъло Эгаси Ўз Сўзини “Осмонлар ва Ернинг яратилишида” деб, аввал осмонларни зикр қилиш билан бошлар экан, айтиб ўтилганидек, бу Калом энг Олий Мақом Соҳиби ҳузуридан нозил қилингани аён бўлади.
Осмонлар ва Ер, яъни юқори ва қуйи томонлар зикр қилинганидан сўнг уларнинг ҳар иккисида (осмонда булутлар ичида, Ерда денгиз-дарёларда) мавжуд бўлган сув ҳақида сўз бориши, кейин эса Ер билан осмон ўртасида “яшайдиган”, Яратганнинг амрига маҳтал бўлиб, қаёққа йўнал-тиришини кутиб турган шамоллар ва итоатгўй булут тўғрисида айтилиши нақадар гўзал, нақадар мантиқли!
Дарвоқеъ, Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан: “Шамоллар ва сув Оллоҳ таолонинг лашкарларидандир”, деган хабар ривоят қилинган. Тасаввур қилайлик, шамоллар ва булутлар ичидаги сув тайёр ҳолда Энг Олий Бош Қўмондоннинг фармонини кутиб турадилар. У Зот қаерга, қачон, қанча миқдорда сув етказишни буюрса, шамоллар ўша соатда, ўша тарафга, айтилган миқдордаги сувни “кўтариб олган” булутни олдиларига солиб жўнайдилар. Энди у сув оби раҳматми ёки тушган Ерини ғарқ қилиб юборадиган селми, бу томони яна Ёлғиз ЯратганнингЎз Ихтиёридаги ишдир. Пастдагилар шамол билан устларига келадиган булутга ё умид билан, ё кўрқув билан қараб туришдан бошқа ишга қодир эмаслар. Шамол ва булутларни тасарруф қилиш улардан биронтасининг - на подшоҳининг ва на фуқаросининг кўлидан келмайди. Қуриб-қақшаб ётган Ерга бир томчи сув тушириш ёки аксинча босиб келаётган бўрон ёки селни тўхтатиб қўйиш - ҳеч қандай тараққиёт, асбоб-ускуна, энг замонавий ҳимоя воситалари, мушриклар ўзлари қўллари билан ясаб олиб сиғинаётган бутлари - мазкур нарсалардан биронтаси бу ишни уддалай олмайди. Шунингдек, бу иш осмонда сузиб юрган сув тўла кемалар - булутлар ва уларни ҳайдаб юрган шамолларнинг ихтиёридаги иш ҳам эмас. Улар фақат Яратганнинг Фармонини бажараётган лашкарлардир. Тасаввур қилаётганимиз бу ҳақиқатни биронта ақли-хуши жойида бўлган инсон инкор қила оладими?! Агар чиндан ҳам ақли-хуши жойида бўлса, албатта инкор қила олмайди.
У ҳолда Оллоҳ таолонинг Борлигига, Бирлигига, Қудратига, Меҳрибонлигига далолат қиладиган яна қандай аломат керак?!
Албатта, Оллоҳнинг Ҳидояти билан мушарраф бўлган инсонлар учун ушбу ояти каримада зикр қилинган оят-аломатлар кифоя қилади.
Яна Жаноби Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламдан ривоят қилинган ушбу ҳадиси шариф ҳам ўта ибратлидир: “Ушбу оятни ўқигандан сўнг уни рад этган, яъни, у ҳақда тафаккур қилмаган ва Оллоҳ таоло Танҳо Маъбуди Барҳақ эканига иймон келтирмаган кимсага ҳалокат бўлғай”. (Тафсири Байзовий).
Ояти каримада зикр қилинган “чиройли амал”дан мурод мўминнинг холис Оллоҳ учун қилган, Шариати Исломийяга мувофиқ бўлган амалларидир.
Демак, инсоннинг бутун ҳаёти унинг учун Илоҳий имтиҳон эканлиги аниқ бўлди. Бу шундай имтиҳонки, баҳоси бошқа жойда - Охират диёрида, Қиёмат Кунида, Оллоҳ таоло ҳузурида қўйилади. Кимлар имтиҳондан ўтди, кимлар йиқилди - бу саволнинг жавоби ҳар бир инсон ўлиб, қайта тирилганидан кейин, Қиёмат Кунида маълум бўлади. Албатта, мўминлар бу ҳақиқатга иймон келтирадилар ва ҳаётлари давомида ана ўша Улуғ Кунда бўладиган ҳисоб-китобга қўлларидан келганича тайёргарлик кўриб яшайдилар. Аммо кофирлар эса...
“(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), қасамки, агар Сиз: «Шак-шубҳасиз, ўлганингиздан кейин қайта тирилурсизлар», десангиз, албатта кофир бўлган кимсалар: «Бу очиқ сеҳр-жодудан ўзга нарса эмас», дей-дилар”.
Яъни, агар Сиз, эй Муҳаммад алайҳис-салом, мушрик-кофирларга ўлгандан кейин қайта тирилиш ҳақ эканлиги тўғрисида сўзлаб, қандай далил-хужжатлар келтирсангиз ҳам, улар ҳеч қачон бу ҳақиқатни тан ол-майдилар, балки: “Қуръон ва ундаги қайта тирилиш, ҳисоб-китоб ҳақида айтилган барча сўзлар сеҳр - кўзбўямачилик”, деб тураверадилар.

8. Қасамки, агар Биз уларни азоблашни саноқли авлодгача (яъни, маълум муддатгача) кечиктирсак, албатта улар: «Уни (азобни) нима тўсмоқда?», деб (истеҳзо қиладилар). Огоҳ бўлсинларким, у (азоб) келар Кунида улардан бурилиб кетувчи бўлмас ва кулиб-истеҳзо қилиб юрган нарсалари уларни ўраб олур.
Яъни, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам мушрик-кофирларга албатта Оллоҳ таолонинг азоби тушиши ҳақида хабар берганларидан кейин агар Оллоҳ у азобни кофирлар устига дарҳол туширмасдан, Ўзига аён бўлган ҳикмат сабабли бир оз муддатга кечиктирадиган бўлса, улар устларига ҳеч кутилмаган бир пайтда Оллоҳнинг азоби келиб қолишидан кўрқиш ўрнига албатта Пайғамбар алайҳис-саломни масхара қилишиб: “Қани ўша айтган азобинг?! Нега у кечикяпти?”, дейишади.
Ҳақ таоло Ўз Элчисига кофирлар айтадиган сўзларни қасам билан таъкидлагач, уларни яна бир бор огоҳлантириб, Унинг Ўзи аниқ белгилаб қўйган Кунда албатта ўша ваъда қилинган азоб тушиши, аммо у пайтда Оллоҳ таолонинг огоҳлантиришини масхара қилган, Унинг Элчиси устидан кулган кофир кимсалар у азобдан ҳеч қаёққа қочиб қутула олмай ҳалок бўлишлари ҳақида хабар беради. Бу тўғрида бошқа сураларда ҳам айтилган: “Парвардигорингизнинг азоби шак-шубҳасиз, воқеъ бўлгувчидир! Унинг учун бирон дафъ қилгувчи - тўсиқ йўқдир.” (Ват-тур сураси, 7-8-оятлар).
Ўрганаётганимиз оятларда динсиз кимсаларнинг дунё ёки Охиратда Оллоҳ таолонинг азобига дучор бўлишларига уларнинг қайта тирилиш ҳақ экани хусусидаги Илоҳий огоҳлантиришни ёлғон деб инкор қилганлари ва бу оятларни уларга етказган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламни масхара қилиб кулганлари сабаб бўлгани таъкидланади. Демак, кимда-ким Оллоҳ таолога ибодат қилмай, Унинг Элчисига итоат қилмай, яна бунинг устига ҳаёти дунёда бошига Оллоҳ таолонинг азоби тушиб қолишидан ёки Охират диёрида, Қиёмат Кунида дўзах азобига гирифтор қилинишидан қўрқмай хотиржам яшар экан, худди мана шу хотиржамлиги уни Оллоҳнинг азобига дучор қилиши аниқдир.
Ҳадиси Қудсийда Ҳақ таоло айтади: “Қудратимга қасамки, Мен бандам устида икки қўрқувни ва икки хотиржамликни жамламайман. Агар у ҳаёти дунёда мендан қўрқса, у ҳолда Мен уни Қиёмат Куни даҳшатлари-дан хотиржам қилурман. Аммо агар у ҳаёти дунёда Менинг азобимдан қўрқмай хотиржам бўлса, у ҳолда Мен уни Қиёмат Кунида қўрқитурман (яъни, даҳшатли дўзах азобига гирифтор қилурман)”.
Бас, бахтли банданинг насибаси бутун ҳаёти давомида Оллоҳ таолодан қўрқиб яшаш, хатолардан қайтиб тавба қилиш ва гуноҳлари учун Парвардигордан мағфират сўрашдир.
Байҳақий ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам шундай марҳамат қилдилар: “Гуноҳдан тавба қилган киши гўё гуноҳ қилмаган киши кабидир, аммо гуноҳ ишини тўхтатмаган ҳолида ўша гуноҳни кечиришни сўрайдиган киши эса Парвардигорини масхара қилиб кулган кимса кабидир!”. (“Танвирул-азҳон”тафсиридан).

9. Қасамки, агар Биз инсонга Ўз томонимиздан Раҳмат-Марҳаматимизни тотдириб, сўнгра уни тортиб олсак, у албатта ноумид ва ношукурлик қилгувчидир.
Яъни, агар Биз инсонга Ўз Марҳаматимизни кўргазиб, соғлик, тинчлик, бойлик, ва бошқа неъматлар ато этсак-да, сўнгра у ўша неъматларнинг мазасини тотиб, уларга ўрганиб қолган пайтида яна Ўзимиз ундан ўша неъматларнинг биронтасини олиб қўядиган бўлсак, албатта у сабрсизлиги ва Бизга ишонмагани сабабли Фазлу Марҳаматимиздан бутунлай ноумид, илгари ўзига ато этилган неъматларга ношукур кимсага айланиб олиши аниқдир.
Ояти карима мазмунидан маълум бўлишича, бу ўринда сўз динсиз иймонсиз инсонлар ҳақида боради. Чунки иймонли инсон Оллоҳ таоло унга неъмат ато этса, шукр қилади, агар у бандасини синаш учун ёки унинг ўзига маълум бўлган ҳикмат сабабли ато этган неъматини олиб қўядиган бўлса, сабр қилади, ноумидликка тушмайди.
Мусулмон инсон қандай неъматга эришса, унинг Оллоҳ таоло ато этган неъмат эканини билади. Шунинг учун қўлидан бирон неъмат чиқиб кетганида ҳам умидсизликка тушмай сабр қилади ва Яратгандан аввалгидан яхшироқ неъматлар ато этишини сўраб дуо-илтижо қилади. Мўминлар қўлларидан бирон неъмат кетса шундай дейдилар: “Шоядки Парвардигоримиз бизларга ундан яхшироғини алмаштириб берса. Бизлар албатта Ёлғиз Парвардигоримизга рағбат-илтижо қилгувчидирмиз”. (Қалам сураси, 32-оят).
“Зеро, Оллоҳнинг Раҳматидан фақат кофир қавмгина ноумид бўлур”. (Юсуф сураси, 87-оят).

10. Қасамки, агар унга бирон ғам-кулфат текканидан кейин Биз роҳат-фароғатни тотдириб қўйсак, албатта у: «Барча ёмонликлар мендан нари кетди», (энди ҳеч қачон қайтиб келмайди) дейди. Дарҳақиқат, у мағрурдир, мақтанчоқдир.
Яъни, агар Биз кофир кимсага касаллик, камбағаллик, қийинчилик, нотинчлик каби бирон бало-мусибат етганидан кейин Ўз томонимиздан соғлик, бойлик, кенгчилик ва тинчлик каби неъматларни тоттириб қўйсак, у албатта ўзидан кетиб: “Бўлди, мени хафа қиладиган ёмонликларнинг ҳаммаси мендан бутунлай нари кетди, энди улар ҳеч қачон қайтиб келмайди”, дея бошлайди. Иймонсизлиги туфайли балоларни кетказувчи неъматлар ато этгувчи Ёлғиз Оллоҳ таоло экани ҳақида ўйламайди ҳам. Ҳақиқатан у димоғдор, мақтанчоқдир. Бас, бундай кимсалар бошларига бирон мусибат-бало етса сабр қилиш ўрнига дод-вой қиладилар, Оллоҳ таоло уларга кенгчилик, ноз-неъматлар ато этганида эса, У Зотга шукроналар айтиш ва бу неъматларнинг ҳаққини адо қилиш ўрнига кеккайиб, бошқалардан ўзларини юқори олиб, мақтанчоқлик қилишга тушадилар.
Ояти каримада ғам-кулфат инсонга фақат сиртдангина тегиши, ҳузур-ҳаловатни эса у тотиб-роҳат қилиши айтилмоқда. Яъни, Меҳрибон Парвардигор бандаларининг қилмишларига яраша мусибат юборганида уларни ҳалок қилиб юбормайдиган ҳолда енгил тегиб ўтадиган қилиб юбориши, уларга бахт-неъмат ато этганида эса бутун вужудлари билан тотиб роҳатланадиган, мўл-кўл қилиб беришига ишора қилинмоқда.
Қозий Носируддин Байзовий ўз тафсирида: “Оятдаги “ғам-кулфат тегиши” ва “роҳат-фароғатни тоттириб қўйиш” иборалари билан инсоннинг бу дунёда тортадиган кулфати ҳам, тотиб кўрадиган рохдти ҳам Охиратдаги кофирлар бошига тушадиган мангу кулфат ва мўминлар етадиган мангу роҳат олдида гўё бир тегиб ўтгандек ёки бир тотиб кўргандек жуда хам оз нар-салар эканига ишора қилинмокда”, дейди. (“Тафсири Байзовий”дан).
Агар эътибор қилган бўлсак, юқоридаги тўрт оятнинг ҳар бирида Ҳақ таоло Ўз Сўзини алоҳида қасам билан таъкидлаб айтди. Албатта, ҳар бир калимаси фасоҳат илмининг тенгсиз намунаси, ҳар бир ояти балоғат фа-нининг беназир мисоли бўлган Қуръони Мажидда мазкур оятларда берилган хабарлар қасам билан таъкидланиши беҳикмат эмасдир. Маълумки, айтилаётган сўз ўта муҳим бўлганида тингловчи диққат-эътиборини жалб қилиш учун ёки берилаётган хабар аниқ ҳақиқат эканига урғу бериш учун ёхуд мухотаб - тингловчи билимсиз-нодонлиги сабабли айтилаётган сўзнинг маъносига ақли бовар қилмай уни инкор этиш хавфи мавжуд бўлган вақтларда сўзни қасам билан таъкидлашга эҳтиёж туғилади. Демак, юқоридаги оятларда зикр қилинган мавзуларга биз бандаларнинг ақлимиз бовар қилмаслиги эҳтимоли борлиги ва у ўта муҳим хабарларга диққат-эътибор қилмай ғафлатда ўтиб кетишимиз хавфи мавжудлиги сабабли Жаноби Ҳақ бизларни огохдантириш - ғафлатдан уйғотиш учун Ўз Сўзини қасам билан таъкидлади.

11. Магар (балоли кунларда) сабр қилиб, (сафоли кунларда шукроналик билан) яхши амаллар қиладиган зотлар борки, ана ўшалар учун Мағфират ва Катта Ажр-мукофот (яъни, жаннат) бўлур.
Яъни, бошларига ғам-кулфатлар тушганида Оллоҳ таолонинг Қазо ва Қадарига иймон келтирганлари сабабли у балоларга сабр қиладиган, роҳат-фароғатли кунларида эса, Яратганга шукроналар айтадиган ва ҳар икки ҳолда ҳам зиммаларидаги фарз ва вожиб амалларни адо этиш билан, Оллоҳ таолога яқин қиладиган эзгу ишларни ва одамларга доимо яхшилик қилишни ўзлари учун одатга айлантириб олиш билан бандалик бурчларини бекаму кўст бажаришга ҳаракат қиладиган мўминлар учун қилган солиҳ амаллари ва бало-мусибатларга сабр қилганлари сабабли Оллоҳ таоло тарафидан Мағфират ва Катта Ажр - жаннат бордир.
Оти карима мазмунидан маълум бўладики, Меҳрибон Парвардигоримиз мўмин бандаларига қилган солиҳ амаллари учун Мағфират ва ажр-мукофот ато этгани каби қийинчилик-машаққатларга сабр қилганлари учун ҳам Мағфират ва ажр-мукофот ато этар экан.
Мана бу муборак ҳадислар ҳам бизга ояти каримани тафсир қилиб беради: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Жоним Қўлида бўлган Зотга қасамки, мўминга ғам, ташвиш, қийинчилик, касаллик, хафагарчилик етадиган бўлса, ҳатто баданига бир тикан кирадиган бўлса ҳам, албатта Оллоҳ таоло ўша нарсаларни унинг хатоларига каффорат қилади”.
Имом Бухорий ва Муслим ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Жоним Қўлида бўлган Зотга қасамки, Оллоҳ таоло мўминга қандай ҳукм қилган бўлмасин, (Яъни, унинг бошига яхши ёки ёмон кунни туширган бўлмасин), албатта унинг учун яхшилик бўлур: Агар унга бирон яхшилик етса-ю, у шукр қилса, ўзи учун яхшилик бўлур, шунингдек, агар унга бирон ёмонлик етса-ю, у сабр қилса, мана шу ёмонлик ҳам унинг учун яхшилик бўлур. Бу мўминдан бошқа ҳеч кимга берилган эмасдир”, деб марҳамат қилдилар. (“Тафсири Мунийр”дан). Шунинг учун ҳам Умар розияллоҳу анҳу: “Шукр ва сабр мен учун икки уловдирки, улардан қай бирини бўлса ҳам ҳеч парво қилмасдан минавераман”, деб сабр ва шукрнинг ҳар бири бандани Оллоҳ таолога яқин қилгувчи неъматлар эканига ишора қилар эди. (“Танвирул-азҳон”тафсиридан).

12. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), эҳтимол, Сиз (мушриклар): «Унга осмондан хазина - бойлик туширилса ёки у билан бирга (унинг пайғамбар эканлигини тасдиқлайдиган) бирон фаришта келса бўлмасми-ди?», дейишлари(ни истамаганингиз) учун ўзингизга ваҳий қилинаётган оятларнинг айримларини (уларга етказишни) тарк қилгувчидирсиз ва шу сабабли дилингиз сиқилар? (Йўқ, Сиз ўзингизга нозил қилинган оятларни тўла-тўкис ҳолида кишиларга етказаверинг, чунки) Сиз фақатгина (кофирларни дўзах азобидан) огоҳлантиргувчисиз, холос. Оллоҳ ҳамма нарсанинг устида (кузатиб, билиб тургувчи) Вакилдир.
Ибн Аббос розияллоҳу анхумодан ривоят қилинишича, Макка катталаридан айримлари: “Эй Муҳаммад, агар сен чиндан ҳам Оллоҳнинг элчиси бўлсанг, бизга Маккадаги ва унинг атрофидаги тоғларни тиллага айлантириб бергин”, дейишди, бошқалари эса: “Бизга сенинг пайғамбар эканлигингни тасдиқлаб гувоҳликка ўтадиган фаришталарни келтиргин”, дейишди. Бас, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Мен бу ишга қодир эмасман”, дедилар. Шунда ушбу ояти карима нозил бўлди. (“Маоли-мут-танзил ” тафсиридан).
“Ал-жомиъ лиаҳкомил-Қуръон” ва “Танвирул-азҳон” тафсирларида эса, Макка мушриклари: “Эй Муҳаммад, агар сен келтирган Китобда ота-боболаримиз сўкилмаса, уларга қарши сўз айтилмаса, ана ўшанда биз сенга эргашамиз”, дейишгач, Пайғмабар алайҳис-салом мушриклар иймон йўлига кирармиканлар, деб уларнинг бутларини сўкишни тарк этмоқчи бўлганларида Оллоҳ таоло ушбу оятни нозил қилди, деган ривоят келтирилади.
Ояти каримада Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга мушрик-кофирларнинг сўзларига қулоқ солмай, сиқилмай, Оллоҳ таоло нозил қилган ваҳийдан бирон сўз қолдирмай одамларга етказиш буюрилади. Зотан, элчининг вазифаси уни юборган Зотнинг Каломини тўласича етказишдир.
Бу ҳақда кейинроқ Мадинайи мунавварада нозил бўлган бошқа бир оятда ҳам айтилган: “Эй Пайғамбар (алайҳис-салом), Сизга Парвардигорингиз томонидан нозил қилинган (барча) нарсани (инсонларга) етказинг! Агар (бу Фармонга амал) қилмасангиз, Унинг элчилигини (бандаларига) етказмаган бўлурсиз, Оллоҳ Сизни одамлардан (уларнинг зараридан) сақлагай. Албатта Оллоҳ кофир қавмни ҳидоят қилмас.” (Моида сураси, 67-оят).
Ушбу ояти каримада Оллоҳ таоло Ўз Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилиб, зиммаларидаги вазифалари Оллоҳ таоло нозил қилган Динни тўласича, бирон оятни қолдирмасдан етказиш эканини яна бир бор таъкидлайди ва Ўзи у зотни инсонлар томонидан бўладиган ҳар қандай ёмонликлардан сақлашга Кафил экани ҳақида хабар беради. Шунингдек, ушбу оят мазмунидан инсонларни Тўғри Йўлга ҳидоят қилиш Ёлғиз Оллоҳнинг Қўлида экани, Элчининг зиммасида эса фақат Парвардигори томонидан нозил қилинган ҳар бир оятни тўкмасдан-сочмасдан, яширмасдан бандаларга етказиш Рисолати - Вазифаси бор экани аниқ равшан бўлади.
Албатта, Ҳақ таолонинг Ер юзига юборган сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам ўз рисолатларини тўла адо этдилар ва бунга Ер-у осмон гувоҳ бўлди: У зоти бобаракот умрлари поёнига етиб бораётган вақтда, видолашиш ҳажида, арафа кунида, Арафот тоғида, Ҳақ таоло томонидан мана шу улуғ соатда нозил бўлган ояти каримани - Қуръони Азимнинг сўнгги оятини минг-минг саҳобайи киромга етказди-лар, уларга видо хутбаларини айтдилар ва Парвардигорга илтижо қилиб: “Оллоҳим, етказдимми, ўзинг гувоҳ бўлгин”, дедилар.
Имом Бухорий Масруқдан ривоят қилган ҳадисда Оиша розияллоҳу анҳо: “Ким сенга: “Муҳаммад Оллоҳунга нозил қилган оятлардан бирон нарсани яширган”, деса ёлғон сўзлабди”, - деди.
Албатта, кофир кимсалар ўзлари Тўғри Йўлга юрмаганлари каби бошқаларни ҳам Ҳақ диндан тўсишни истаб Каломуллоҳ ҳақида, Пайғамбар алайҳис-салом шаънларида оғизларига келган сўзларни айтар эдилар: “Яна улар (масхара қилишиб): «Нега бу Пайғамбар (оддий одамлардек) таом ер ва бозорларда юрар?! Унга (пайғамбарлигини тасдиқлайдиган) бирон фаришта туширилиб, у билан бирга қўрқитгувчи бўлса эди. Ёки унга (осмондан) хазина ташланса (ва у бозорларда савдо-сотиқ билан тирикчилик ўтказмай ўша хазинадан сарф қилиб юрса) эди, ёхуд унинг учун бир боғу-бўстон бўлиб, у (фақат ўша боғдан) еб-ичса эди», дедилар. Бу золим кимсалар (мўминларга): «Сизлар фақат бир сеҳрланган - ақлдан озган кишига эргашмоқдасиз», дедилар.” (Фурқон сураси, 7-8-оятлар).
Бундай гап-сўзлардан Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам ғамга ботганларида Ҳақ таоло: “Шак-шубҳасиз, Биз улар (Сизни масхара қилиб) айтаётган сўзлардан дилингиз сиқилишини билурмиз”, (Ҳижр сураси, 97-оят) деб, Ўз Элчисига тасаллий беради ва у зотнинг зиммаларидаги Рисолат - Илоҳий вазифа нимадан иборат эканини айтади:
“Сиз фақатгина огоҳлантиргувчисиз, холос. Оллоҳ ҳамма нарсанинг устида Вакилдир”.
Яъни, Сизнинг зиммангизда фақат ўзингизга ваҳий қилинган Каломуллоҳ билан уларни огоҳлантириш вазифаси бор, холос. Сиз улар айтадиган сўзларга, қиладиган турли талабларга мутлақо парво қилманг ва ўз вазифангизни адо қилаверинг. Сиздан илгари ҳам элчилик вазифасини адо қилган биродарларингиз ўтганлар. Уларнинг ҳам қавмлари ёлғончи қилишган, озорлар беришган, аммо улар сабр-бардош билан ўз вазифаларини адо қилаверганлар ва оқибат-натижада Оллоҳ талонинг мадади билан кофирлар устидан ғолиб бўлганлар. Бас, Сиз ҳам Ёлғиз Оллоҳга таваккул қилинг-да, кофирларнинг гап-сўзларига парво қилманг, қабул қиладиларми, қилмайдиларми, уларни дўзах азобидан огоҳлантираверинг. Албатта, Оллоҳ уларнинг аҳволларини Билгувчи, қилмишларига яраша жазо бергувчи Вакилдир.
Мана бу оятлар ҳам шу мазмундадир: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), уларни ҳидоят қилиш Сизнинг зиммангизда эмас. Балки Оллоҳ Ўзи истаган кишиларни ҳидоят қилади”. (Бақара сураси, 272-оят). “Биз улар (кофирлар) айтаётган сўзларни жуда яхши билурмиз. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз уларнинг устида (дину иймонга) зўрлагувчи эмассиз. Бас, ушбу Куръон билан Менинг (кофирларни азоб-уқу-батга гирифтор қилиш ҳақидаги) ваъдамдан қўрқадиган кишиларга панд-насиҳат қилинг!” (Қоф сураси, 45-оят). “Бас, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз панд-насиҳат қилинг! Зотан, Сиз фақат бир панд-насиҳат қилгувчидирсиз, холос. Сиз уларнинг устида зўравонлик билан ҳукм юргизгувчи эмассиз.” (Ғошия сураси, 21-22-оятлар).

13. Ёки: «Уни (яъни, Қуръонни Муҳаммад) тўқиб чиқарган», дейдиларми? Айтинг: «У ҳолда, агар ростгўй бўлсангизлар, Оллоҳдан ўзга кучингиз етган барча бутларингизни (ёрдамга) чорлаб сизлар ҳам шунга ўхшаш ўнтагина «тўқилган» сура келтирингиз!»
Ушбу ояти карима Макка мушрикларига ҳам, дунёдаги барча мушрик-кофирларга ҳам, ўта оддий ва шу билан баробар ўта мантиқий бир савол билан мурожаат қилади. Яъни, кимда-ким Қуръоннинг Каломуллоҳ эканига ишонмайдиган бўлса, уни Муҳаммаднинг ўзи ичидан чиқариб тў-қиб айтмоқда, дейдиган бўлса, у ҳолда ўша кимсалар қўлларидан келган барча воситаларни ишга солиб, Оллоҳни қўйиб сиғинаётган бутларини ҳам ёрдамга чақириб, ҳаммалари бир бўлиб, лафзи ва маъноси Қуръон каби етук, мукаммал ва ҳеч қачон, ҳеч ким томонидан ўзгартиришнинг имкони бўлмаган ўнтагина тўқилган сурани келтирсинлар-чи!
Асло келтира олмайдилар! Бу иш Макка мушрик-ларининг ҳам улардан кейин дунёга келиб кетган бирон кимсанинг ҳам қўлидан келмади, демак, ҳеч кимнинг қўлидан келмаслиги аниқдир.
“Айтинг: «Қасамки, агар бор инс-у жин мана шу Куръонни ўх-шашини келтириш йўлида бирлашиб, агар бир-бирларига бу ишда ёрдамчи бўлсалар-да, унинг ўхшашини келтира олмаслар”. (Ал-Исро сураси, 88-оят). Яна бошқа бир сурада шундай дейилади: “Агар Биз бандамизга туширган нарсадан (Қуръондан) шак-шубҳада бўлсангизлар, у ҳолда шунга ўхшаган биргина сура келтиринглар ва Оллоҳдан ўзга гувоҳларингизни чақиринглар - агар ростгўй бўлсангизлар. Энди агар бундай қилолмасангизлар - ҳаргиз қилолмайсизлар ҳам - у ҳолда кофирлар учун тайёрлаб қўйилган дўзаҳдан қўрқингларки, унинг ўтини одамлар ва тошлардир.” “(Бақара сураси, 23-24-оятлар).
Ҳақиқатан, Қуръони Карим - Оллоҳ таолонинг энг улуғ Мўъжизасидир. Оллоҳ таоло барча пайғамбарларига мўъжизалар юборган, лекин бирон пайғамбарга Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга юборган Қуръонидек Мўъжизани юбормаган.
Ушбу Буюк Калом фасоҳат ва балоғатда (гўзаллик ва комилликда) шундай олий мақомдаки, бу юксакликка кўтарилиш башар тоқатидан ташқари бўлган бир ишдир. Қуръон Илоҳий Мўъжиза эканини тасдиқловчи далиллар саноқсиздир:
- Қуръоннинг ҳали бўлмаган ишлар ҳақида хабар бериши ва у ишлар кейин худди Қуръонда айтилгандек рўёбга чиқиши;
- Қуръон қанча такрорланмасин, эшитган қулоққа ҳеч қачон малол келмаслиги;
- Қуръонда ушбу Китоб нозил қилинган замонда на араб ва на ажамга маълум бўлмаган шундай илмлар жамланганки, асрлар ўтиб ўша илмлар кашф этилди ва кашф этилмоқда;
Қуръон узоқ ўтмиш ва қадим тарихдан хабар беради. Ҳолбуки, Қуръон нозил қилинган зот - Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва саллам ўқишни ҳам, ёзишни ҳам билмайдиган уммий, хат-саводлари йўқ киши эдилар. Оллоҳ таоло у зотни Ўзининг сўнгги Элчиси қилиб танлади ва унга бошқа ҳеч кимга бермаган буюк Илоҳий Билимни - Қуръони Каримни берди.

14. Бас, агар улар (яъни, Оллоҳни қўйиб, сиғинадиган бутларингиз) сизларга жавоб қилмасалар, у ҳолда, билингизки, албатта (бу Қуръон) Оллоҳнинг Илми Азалийси билан нозил қилингандир ва Ундан ўзга бирон илоҳ йўқдир. Энди мусулмон бўларсизлар?! (яъни, Оллоҳ ва Унинг Пайғамбарига бўйинсунарсизлар?!)
Табарий “Жомиул-баён”да ояти каримани шундай тафсир қилади: “Оллоҳ таоло Ўз Элчисига айтади: “Эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз анави: “Қуръонни Муҳаммаднинг ўзи тўқиб чиқарган”, дейдиган мушрикларга айтинг: “Бас, агар сизлар Оллоҳни қўйиб сиғинадиган, дуо-илтижо қиладиган бутларингиз сизларга жавоб қилмасалар ва мана шу Қуръонга ўхшайдиган ўнтагина “тўқилган” сурани тўқишда сизларга ёрдам бера олмасалар ва барчаларингиз бирлашиб ҳам Қуръонга ўхшаш ўнтагина сура тўқий олмасаларингиз, у ҳолда Қуръоннинг осмондан Оллоҳнинг Илми Азалийси билан Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга нозил қилинганини, Муҳаммад алайҳис-салом уни ўзи тўқиб чиқармаганини, уни тўқишга ҳеч кимнинг кучи етмаслигини билинглар - тан олинглар ва Оллоҳнинг Ўзидан бошқа бирон илоҳ йўқ эканига иймон келтиринглар, Унга ширк келтиришни бас қилиб, Ёлғиз УнингЎзига ибодат қилинглар!”.
“Энди мусулмон бўларсизлар?!”
Яъни, энди Қуръонни тўқиб чиқариш ҳеч кимнинг қўлидан келмаслигини, у Оллоҳ таоло томонидан нозил қилинган Каломуллоҳ эканини билганларингиздан кейин Ислом Динини қабул қилиб, Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилувчи мусулмонлар қаторига кирарсизлар?!

15. Ким (фақат мана шу) ҳаёти дунёни ва унинг зебу зийнатларини истайдиган бўлса, уларга қилган амалларини(нг ажр-мукофотини шу) дунёда комил қилиб берурмиз ва улар бу дунёда зиён кўр-майдилар.
Ояти карима мазмунини бизга мана бу оят ва ҳадислар тафсир қилиб беради: “Ким (ўз амали билан) Охират экинини (яъни, савобини) истар экан, Биз унга экинини(нг ҳосилини) мўл-зиёда қилурмиз. Ким дунё экинини истар экан, Биз унга ўшандан (дунё матоларидан) берурмиз ва унинг учун Охиратда бирон насиба бўлмас! (Шўро сураси, 20-оят).
Бу ояти каримада ҳар қандай яхши амал фақат Охиратдаги мукофотни кўзлаб қилинсагина Оллоҳ таоло унинг ажру савобини комил қилиб бериши, аммо агар мол-дунё ва шон-шуҳратга етиш ғаразида риёкорлик билан қилинган амаллар учун эса Охиратда ҳеч қандай савоб йўқлиги уқтирилмоқда.
“Ким нақд (дунё)ни кўзловчи бўлса, Биз (шу дунёда улардан) Ўзимиз истаган кимсалар учун Ўзимиз хоҳлаган нарсани нақд қилиб берурмиз. Сўнгра, (яъни, Охиратда) у мазаммат-маломатга ва қувғинга дучор бўлган ҳолда кирадиган жаҳаннамни унинг учун жой қилиб берурмиз. Ким Охиратни истаса ва мўмин бўлган ҳолида (Охиратга лойиқ) саъй-ҳаракат қилса, бас, ундай зотларнинг саъйлари (Оллоҳ наздида) мақбул бўлгур. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом, бу дунёда одамларнинг) барчаларига - мана бу (мўмин)ларга ҳам, анави (кофир)ларга ҳам Парвардигорингизнинг неъматидан ато этурмиз. Парвардигорингизнинг неъмати (ҳеч кимдан) манъ қилинмас”. (Ал-Исро сураси, 18-20-оятлар).
“Саҳиҳул-Бухорий”да Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан етти ўринда қайта-қайта ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Албатта, амаллар ниятларга боғлиқдир. Бас, кимнинг ҳижрати (яъни, Макка шаҳридан Мадина шаҳрига қилган ҳижрати ёки умуман ҳар қандай амал-ҳаракати) Оллоҳ таоло ва Унинг Элчисига (яъни, Оллоҳ таоло ва Унинг Элчисининг ризосини истаб) бўлса, демак, унинг ҳижрати Оллоҳ таоло ва Унинг Элчисигадир. Кимнинг ҳижрати дунё учун бўлса, ўшанга етади ёки аёл учун бўлса, унга уйланади. Бас, ҳар кимнинг ҳижрати у нимани кўзлаб ҳижрат қилган бўлса, ана ўшангадир”, деб марҳамат қилдилар ва бир хил амал ниятларга қараб ҳар хил самара беришини билдирдилар.
Масалан, ушбу ҳадиси шарифда мазкур бўлганидек, биргина ҳижрат билан биров Оллоҳ таоло ва Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ризосини топишдек энг буюк саодатга эришса, бошқа биров айни шу амал билан арзимас дунё матосига етишади, яна бошқа бири эса ўзининг ниятига яраша хотинлик бўлади, аммо бу кейинги икки тоифа суратда муҳожир саналганлари билан Оллоҳ таоло наздида оддий дунё ё хотин излаб юрган кимсалар бўлиб, бу ишлари сабабли Охиратда бирон ажр-мукофотга эга бўлмайдилар.
Ўрганаётганимиз ояти каримада ҳам Ҳақ таоло кимда-ким қилган амали билан Охират саодатини эмас, балки фақат дунё хою-ҳавасларига, бойлик ва зийнатларига етишни кўзлар экан, Оллоҳ таоло у кимсага қилган ҳаракатига яраша мана шу дунёда сиҳат-саломатлик, мол-давлат, мансаб-мартаба, кенг-мўл ризқ каби ўзи орзу қилган нарсаларни ҳеч камайтирмасдан бериши мумкинлиги ҳақида, яъни, ундай кимсалар гарчи Шариати Исломийя томонидан буюрилган бировларга яхшилик қилиш, қариндошларни йўқлаш, садақотлар бериш каби яхши ишларни қилсалар-да, модомики бу ишлари билан ҳаёти дунё ва унинг матоларини кўзлар эканлар, қилган амалларининг ажрини фақат мана шу дунёда олишлари ҳақида хабар беради. Аммо Охиратда эса -

16. Ундай кимсалар учун Охиратда дўзах ўтидан ўзга ҳеч қандай насиба йўқдир. Уларнинг бу (дунёда) қилган барча яхшиликлари ҳабата бўлди - беҳуда кетди ва қилиб ўтган амаллари ботил - бефойдадир.
Айрим уламолар ушбу ва юқоридаги оятда мўминлар орасидаги риёкор кимсалар назарда тутилган десалар, айримлари бу оятлар кофирлар ҳақида нозил қилинган дейдилар:
Мужоҳид айтади: “Улар одамлар кўрсин деб амал қиладиган кимсалардир”. Имом Аҳмад ўз “Муснад”ида ва Бағавий “Шархус-сунна” китобида ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Албатта, мен сизларнинг устингизда энг кўп қўрқадиган нарсам кичик ширкдир (яъни, сизлар кичик ширкка мубтало бўлишларингиздан жуда қўрқаман)”, - дедилар. Саҳобайи киром: “Ё Расулуллоҳ, кичик ширк нима?”, деган эдилар, айтдилар: “Риё кичик ширқцир”.
Имом Муслим, Насоий, Термизий ва бошқалар Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилишларича, “Қиёмат Кунида одамлар кўрсин деб амал қилган риёкор кимсаларга: “Сизлар одамлар гапирсинлар деб рўза тутдинглар, намоз ўқидинглар, садақалар бердинглар, жиҳодлар қилдинглар, Қуръон тиловат қилдинглар ва одамлар гапирдилар ҳам (яъни, барча амалларингизни одамлар сизларни мақташлари учун қилдингизлар ва улар сизларни мақтадилар ҳам)”, дейилади. Албатта аввал-бошда дўзах ўти ана ўша риёкорлар билан алангалатилади”. Абу Ҳурайра ушбу ҳадисни ривоят қилгач қаттиқ йиғлади ва: “Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг сўзлари ростдир”, деди, сўнгра мана шу икки оятни ўқиди.
Ибн Жарир Табарий “Жомиул-баён” тафсирида: “Ушбу оятлар кофирлар ҳақидадир. Мўмин эса, қилган амали билан ҳам дунёни ҳам Охиратни кўзлайди. Аммо Охиратни кўзлаши ғолиброқ бўлади. Бас, у чиройли амаллари сабабли дунёда ҳам мукофотланади, Охиратда ҳам ажрга эга бўлади”, дейди.
Муслим ва Бағавий Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Албатта Оллоҳ азза ва жалла мўмин қилган бирон чиройли амални зое кетказмайди - ҳар бир яхши амали учун унга дунёда ризқ беради, Охиратда эса ажр-мукофот ато этади. Кофир қилган яхши ишлари учун дунёда ризқланади, Охиратга борганида эса унинг ажр-мукофот бериладиган бирон яхши амали қолмаган бўлади”, дедилар.

17. Бас, Парвардигори томонидан Аниқ Хужжатга (яъни, Қуръонга) эга бўлган киши (яъни, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ва мўминлар фақат ҳаёти дунё манфаатларини кўзловчи нодон кимсалар билан баробар бўлурми?!) Ҳолбуки, (Оллоҳ) томонидан бўлган шоҳид (яъни, Жаброил) унинг (Муҳаммад алайҳис-саломнинг) изидан юрур ва ундан (яъни, Аниқ Ҳужжат бўлган Қуръондан) илгари (бани Исроил қавми учун) Имом ва Раҳмат бўлган Мусонинг Китоби (Таврот) ҳам бордир. Ана улар (яъни, Аниқ Ҳужжат эгалари) унга (Қуръонга) иймон келтирурлар. Гуруҳлардан ким унга (яъни, Қуръонга) кофир бўлса, унинг учун ваъда қилинган жой - дўзахдир. Бас, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз у (Қуръон) ҳақида шак-шубҳага тушманг! Албатта у Парвар-дигорингиз томонидан келган Ҳақиқатдир. Лекин одамларнинг кўплари иймон келтирмайдилар.
“Бас, Парвардигори томонидан Аниқ Ҳужжатга (яъни, Қуръонга) эга бўлган киши (фақат ҳаёти дунё манфаатларини кўзловчи кимсалар билан баробарми?!)
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳамда у зотга иймон келтирган мўминлар Парвардигорлари - Оллоҳ субҳонаху ва таоло томонидан берилган Илоҳий Ҳужжат эгалари эканликлари ва бундай неъматга эга бўлган кишилар ҳеч қачон фақат тўрт кунлик ҳаёти дунё матоларини ўйлайдиган жоҳил кимсалар каби бўлмасликлари ҳақида хабар беради. Дарҳақиқат, абадул-абад эскирмайдиган, ўзгармайдиган, иймон-ихлос билан ўқиган инсонни Оллоҳ таолонинг Ҳақ Йўлига етаклайди-ган ва ҳар икки дунёда бахтли-саодатли бўлиш йўлини аниқ-равшан баён қилиб берадиган Буюк Ҳужжат - Қуръони Азимни маҳкам ушлаган инсонлар ҳеч қачон ҳаёти дунёнинг арзимас матоларига алданиб қолмайдилар.
“Ҳолбуки, (Оллоҳ) томонидан бўлган шоҳид (яъни, Жаброил) унинг (яъни, Муҳаммад алайҳис-саломнинг) изидан юрур ва ундан (яъни, Аниқ Ҳужжат бўлмиш Қуръондан) илгари (Бани Исроил қавми учун) Имом ва Раҳмат бўлган Мусонинг Китоби (Таврот) ҳам бордир”.
Ушбу жумлада Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга Оллоҳ таоло томонидан аниқ ҳужжат ато этилганига ана ўша Ҳужжатни, яъни, Қуръонни Оллоҳ таолонинг Амри билан кўкдан Ерга олиб тушган Жаброил алайҳис-салом шоҳид экани ҳақида, у улуғ фаришта Пайғамбар алайҳис-салом қаерда бўлсалар, изларидан бориб Оллоҳ таоло нозил қилган ҳар бир оятни у зотга етказиб туриши ҳақида, шунингдек, Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳақ Пайгамбар эканликларига илгари бани Исроил қавмига Имом - Йўлбошчи ва Оллоҳнинг Раҳмат-Марҳамати ўлароқ Мусо алайҳис-саломга нозил қилинган Таврот Китоби - у Китобдаги охир замон Пайғамбарининг сифатлари баён қилинган оятлар ҳам шоҳид экани ҳақида хабар берилади.
“Ана ўша зотлар унга (Қуръонга) иймон келтирурлар”.
Яъни, Пайғамбар алайҳис-саломнинг асҳоблари ва уларнинг изларидан борадиган кишилар Қуръони Азим Оллоҳ таолонинг Каломи эканига, Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам Унинг сўнгги Элчиси эканликларига иймон келтирадилар.
“Туруҳлардан кимда-ким[ унга (Қуръонга) кофир бўлса, унинг учун ваъда қилинган жой - дўзахдир”.
Яъни, аввал-у кейин келадиган қайси бир ҳизб-тўда Қуръони Каримнинг Каломуллоҳ эканини ёки Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг Расулуллоҳ эканликларини инкор қилса, унинг борадиган жойи аниқ дўзахдир.
Бу ҳақда ҳадиси шарифда ҳам огоҳлантирилган:
“Саҳиҳи Муслим”да Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Жоним Қўлида бўлган Зотга қасамки, хоҳ мана шу миллат (яъни, араблардан) бўлсин, хоҳ яҳудий, насроний ёки бошқалардан бўлсин, кимда-ким мен ҳақимда эшитса-ю, сўнгра менга иймон келтирмаса, (яъни, мени Оллоҳнинг Элчиси, деб тан олмаса), ундай кимса ҳеч шак-шубҳасиз дўзахга кирур”, дедилар. (“Тафсири Мунийр”дан).
“Бас, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз у (Қуръон) ҳақида шак-шубҳага тушманг! Албатта, у Парвардигорингиз томонидан келган Ҳақиқатдир. Лекин одамларнинг кўплари иймон келтирмайдилар”.
Бу ўринда гарчи Пайғамбар алайҳис-саломга хитоб қилинган бўлса-да, умматлари ирода қилинади. Зотан, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Қуръон Оллоҳ таоло томонидан нозил бўлган Ҳақиқат эканига заррача шубҳа қилмасдилар.
Оят сўнгида Ҳақ таоло Ўз Илми Азалийси билан келажак замондан хабар бериб, кўп одамлар ақллари ноқис, фикрлари бузуқ бўлгани учун ё қайсарликлари сабабли ёки кибр қилиб Ҳақ Калом эканлигида ҳеч қандай шак-шубҳа бўлмаган Каломуллоҳга иймон келтирмай ўтишларини таъ-кидлайди.

18. Оллоҳ шаънига ёлғон тўқиган кимсадан ҳам золимроқ ким бор?! Ундай кимсалар (Қиёмат Кунида) Парвардигорларига рўбарў қилинурлар ва барча гувоҳлар: «Мана шулар Парвардигорлари шаънига ёлғон сўзларни сўзлаганлар», дейдилар. Огоҳ бўлингизким, бундай золимларга Оллоҳнинг лаънати бўлур.
Ушбу ояти кариманинг биринчи жумласи Анъом сурасида ҳам келган. Қуйида ана ўша оят тафсирини келтириб ўтамиз: “Оллоҳ шаънига ёлғон тўқиган ёки Унинг оятларини ёлғон деган кимсадан ҳам золимроқ ким бор?! Албатта, бундай золимлар нажот топмаслар”. (Анъом сураси, 21-оят).
Яъни, Оллоҳ субҳонаҳу ва таолонинг “шериги бор”, деб, “Малоикалар Оллоҳнинг қизлари”, деб ва яна бошқа шунга ўхшаган мутлақо асоссиз сўзлар билан Оллоҳ таоло шаънига ёлғон тўқиган кимсалар ҳамда Оллоҳ таоло нозил қилган Қуръони Мажид оятларини ёлғон деган, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Оллоҳнинг Элчиси эканликларига далил-ҳужжат бўладиган Илоҳий мўъжизаларни сеҳр деган кимсалар энг золим кимсалардир.
Ояти каримада “ёки” деб айтилишида Оллоҳ таоло шаънига ёлғон тўқиш алоҳида, Унинг оятларини ёлғон дейиш алоҳида энг катта зулм эканига ишора бордир.
Энди бир кимсада бу зулмларнинг иккови ҳам топилса-чи?! У ҳолда у ким бўлади?!
“Албатта бундай золимлар нажот топмаслар”.
Яхши билиб олишимиз керакки, Оллоҳ шаънига ёлғон тўқиш дегани фақат юқоридаги каби мисоллар билан чекланмайди. Балки мусулмонлар орасида ҳам бундай ёлғон тўқишлар минг афсуски, учраб туради. Яъни, Қуръон ва Суннатга мувофиқ бўлмаган, оят ёки ҳадисда келмаган барча бидъат-хурофотлар ҳам ҳеч шак-шубҳасиз, Оллоҳ шаънига ёлғон тўқишдир. Демак, ҳеч қандай шаръий далил-ҳужжатсиз “Мана бу амал суннат ёки ана у иш ҳаром” деган кимсалар ва уларнинг ортидан эргашганлар ҳам ояти каримада айтилган - нажот топмайдиган золимлардир. Бас, кўзларимиз очилиши керак. Бунинг учун эса, холис ният билан Каломуллоҳни ва Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларини ўрганиб, чин ихлос билан уларга амал қилишимиз керак.
Оллоҳ таоло шаънига ёлғон тўқийдиган кимсалар ҳақида бошқа оятларда бундай дейилган: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «Шубҳасиз, Оллоҳ шаънига ёлғон тўқийдиган кимсалар нажот топмаслар». (Ундай кимсалар учун) бу дунёда озгина фойдаланиш бор. Сўнгра Бизга қайтишади. Ана ундан кейин кофир бўлиб ўтганлари учун уларга қаттиқ азоб тоттирурмиз.” (Юнус сураси, 69-70-оятлар) “Қиёмат Кунида Оллоҳ шаънига ёлғон сўзлаган кимсаларни юзлари қора ҳолда кўрурсиз. Ё жаҳаннамда мутакаббир кимсалар учун жой йўқми?!” (Зумар сураси, 60-оят).
“Ундай кимсалар (Қиёмат Кунида) Парвардигорларига рўбарў қилинурлар ва барча гувоҳлар: «Мана шулар Парвардигор шаънига ёлғон сўзларни сўзлаганлар», дейдилар. Огоҳ бўлингизким, бундай золимларга Оллоҳнинг лаънати бўлур”.
Мужоҳид раҳматуллоҳи алайҳ: “Ояти каримадаги “гувоҳлар”дан мурод, инсонларнинг қилган барча амалларини ёзиб тургувчи фаришталардир”, деб тафсир қилади.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича эса, гувоҳлар Оллоҳ таоло юборган элчи ва пайғамбарлардир (барчаларига Оллоҳнинг саломи бўлсин).
Мазкур тафсирни мана бу ояти карима ҳам тасдиқлайди: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз ҳар бир умматдан (ўша умматнинг пайғамбарини) гувоҳ келтирганимизда ва Сизни ана ўшаларнинг (барчалари) устида гувоҳ қилганимизда (инсонларнинг ҳоли) қандоқ бўлур?! (Нисо сураси, 41-оят).
Имом Бухорий ривоят қилган ҳадиси шарифда Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу деди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Менга Қуръон ўқиб бергин”, дедилар. Мен: “Ё Расулуллоҳ, Қуръон Сизга нозил қилинганку, мен Сизга Қуръон ўқиб бераманми?” дегандим, “Ҳа”, дедилар. Шунда мен Нисо сурасини ўқиб ушбу “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз ҳар бир умматдан (ўша умматнинг пайғамбарини) гувоҳ келтирганимизда ва Сизни ана ўшаларнинг (барчалари) устида гувоҳ қилганимизда (инсонларнинг ҳоли) қандоқ бўлур?!” оятига етиб келганимда “Шу ергача етар”, дедилар. Қарасам, кўзларидан ёш қуйиларди”.
Уламолар айтадилар: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг йиғлашлари у Куннинг даҳшатидан эди. Чунки у Кунда барча пайғамбарлар ўз қавмлари устида, улардан ким мўмин, ким кофир бўлгани ҳақида гувоҳлик бериш учун келтириладилар. Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳам гувоҳ сифатида келтириладилар. Бу ҳақда Бақара сурасида ҳам зикр қилинган: “Шунингдек, (яъни, Тўғри Йўлга ҳидоят қилганимиз каби), сизларни бошқа одамлар устида гувоҳ бўлишингиз ва Пайғамбар сизларнинг устингизда гувоҳ бўлиши учун ўрта (адолатли) бир миллат қилдик.” (Бақара сураси, 143-оят).
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг барча уммат устида гувоҳ бўлишлари хусусида Абдуллоҳ ибн Муборак розияллоҳу анҳу Саид ибн Мусаййиб розияллоху анхудан шундай ривоят қилган. Саид ибн Мусаййиб айтади: “Ўтадиган ҳар бир кунда Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва салламга эрта-ю кеч умматлари кўрсатиб турилади, бас, у зот уларнинг сиймо - суратларини таниб, қилган амалларидан хабардор бўладилар. Шунинг учун улар устида гувоҳликка ўтадилар”. (Тафсири Куртубий).
Ҳақ таоло ушбу оятда Қиёмат Кунида - ҳар бир уммат устида пайғамбарлари, у пайғамбарлар устида Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам гувоҳ бўлиб ким, мўмин-у, ким кофир эканини айтадиган ва шу буюк гувоҳликка биноан мўмин жаннатга, кофир дўзахга хукм қилинадиган Кунда умрларини куфр билан ўтказган кимсалар қандай аҳволга тушар эканлар, деб Ўз таажжубини изоҳ қилади ва бу билан динсиз кимсаларни огоҳлантиради.
“Саҳиҳайн”да Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Албатта Қиёмат Кунида Оллоҳ таоло мўминни Ўзига яқин қилиб, Ўз Қанотига олиб, бошқалардан тўсган ҳолда: “Эй бандам, сен мана бу гуноҳингни эътироф этасанми, мана бу гуноҳингни эътироф этасанми?”, деб сўраганида, мўмин банда ҳар гал: “Ҳа, ё Роббим”, деб жамийки гуноҳларига иқрор бўлади ва ўзича: “Энди ҳалок бўлдим”, деб ўйлайди. Шунда Оллоҳ таоло: “Мен у гуноҳларингни дунёда яширдим (яъни, сени одамлар олдида шарманда қилмадим), бугун ҳам уларни (ҳеч кимга билдирмай) кечириб юборурман”, дейди-да, унга фақат яхши амаллари ёзилган номайи аъмоли берилади.
Аммо кофирлар ва мунофиқларни бўлса, ўша Кунда тўпланган барча халойиқ гувоҳлигида чақиради ва: “Мана шулар Парвардигорлари шаънига ёлғон сўзларни сўзлаганлар”, дейди ва бундай золимлар Оллоҳнинг лаънатига дучор бўлганларини эълон қилади”, деб хабар бердилар. (“Тафсири Бағавий”дан).

19. У (золим) кимсалар (Одамларни) Оллоҳнинг Йўлидан тўсиб, уни (Оллоҳнинг Йўлини) буришни - бузишни истайдилар. Улар Охиратга кофирдирлар.
Ушбу ояти карима Ҳақ таоло шаънига ёлғон тўқиган ва мана шу жиноятлари сабабли Қиёмат Кунида Унинг лаънатига дучор бўладиган золим кимсаларнинг уч сифатини баён қилади. Бас, кимда мана шу уч сифатдан биттаси топилса ҳам, ундай кимса ҳеч қачон Оллоҳнинг Раҳматига эриша олмас. У сифатларнинг биринчиси, инсонларни Оллоҳ таолонинг Йўлидан тўсиш бўлиб, кимда-ким ўзи Тўғри Йўлдан озгани етмагандек, ўзгаларни ҳам Оллоҳ ва Унинг Элчиси кўрсатган Тўғри Йўлдан, яъни, Оллоҳ таоло ҳузурига - жаннатга олиб борадиган йўлдан - Ҳақ Диндан тўсадиган бўлса, мўмин-мусулмонлар Ислом Дини кўрсатмаларига тўла-тўкис амал қилиб яшашларига тўсқинлик қиладиган бўлса, ундай кимса золимдир.
Иккинчиси, кимда-ким Оллоҳ таолонинг Тўғри Йўлини эгри қилиб - бузиб, яъни, Ҳақ таоло нозил қилган Ҳақ Динга турли бидъат-хурофотларни кўшиб, худди яҳуд ва насронийлар Таврот ва Инжилни бузиб ўзгартириб юборганларидек Қуръони Азим кўрсатмаларига ўз томонидан биронта сўз қўшиб ёки олиб мусулмонларни Ҳақ Йўлдан адаштиришга ҳаракат қилар экан, у ҳам золимдир. Учинчиси, кимда-ким ҳаёти дунёдан кейин Охират ҳаёти борлигини инкор қилса, у ҳам Оллоҳ таолонинг лаънатига дучор бўладиган золимдир. Албатта, Охират борлигига, унда шак-шубҳасиз яхши-ю ёмон барча амаллар ҳисоб-китоб қилиниб яхшисига ажр-мукофот, ёмонига жазо берилишига иймон келтирмайдиган кимсалардан ҳар қандай ёмонликни, зулму зўравонликни кутса бўлади. Чунки улар холис Оллоҳ учун, ажрини Охиратда олиш нияти билан бирон иш қилмайдилар ва Охиратда жазо берилишига иймон келтирмаганлари учун бирон ёмонликдан, яъни, бировларга зулм қилишдан қайтмайдилар.

20. Ундай кимсалар Ер юзида (бирон жойга) қочиб қутулгувчи эмасдирлар ва улар учун Оллоҳдан ўзга дўстлар-ёрдамчилар ҳам йўқдир. Уларга азоб бир неча баробар қилинур. Улар (гарчи уларга ҳақни эшитиб, кўришлари учун қулоқ, кўз берилган бўлса-да), эшитишга кучлари етмади, улар кўргувчи ҳам бўлмадилар.
Яъни, юқоридаги икки оятда мазкур бўлган золим кимсалар Оллоҳ таолонинг қаҳру ғазабидан, интиқом ва азобидан ҳеч қаёққа қочиб қутулиб кета олмайдилар ва Қиёмат Кунида улар учун Ёлғиз Оллоҳ таолодан бошқа уларни азобдан тўсадиган, дўзахдан қутқариб қоладиган ҳеч қандай дўст-ёрлар ҳам бўлмас.
Бу ҳақда “Тафсири Мунийр”да Абу Саид Худрий розияллоху анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шариф ўта ибратлидир: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам буюрдилар: “Эй одам болалари, агар ақл эгалари бўлсангизлар, (ҳали ҳаёт бўлган чоғларингиздаёқ) ўзларингизни ўлган инсонлар қаторида сананглар! (яъни, Оллоҳ таоло ҳузурида ҳисоб-китоб бераётганингизни тасаввур қилинглар!) Жоним Қўлида бўлган Зотга қасамки, “Албатта сизларга ваъда қилинаётган нарса (яъни, қайта тирилиш, Охират ҳаёти ва Қиёмат Куни) ҳеч шак-шубҳасиз, келгувчидир. Сизлар (Оллоҳдан ҳеч қаёққа) қочиб қутула олгувчи эмассиз”. (Анъом сураси, 134-оят).
Бас, Ҳақ таоло Ўз Каломида таъкидлаган, Унинг Расули қасам билан огоҳлантирган Қиёмат албатта қойим бўлади. Демак, ақл-ҳуши жойида бўлган ҳар бир инсон ҳаётини ғанимат билиб, ўша Кунга тайёргарлик кўриб яшаши керак - Ёлғиз Оллоҳга ибодат, Унинг Элчисига итоат қилиб ҳаёт кечириши керак. Акс ҳолда у Ҳақ таолонинг жазосидан ҳеч қаёққа қочиб қутула олмайди.
Ояти карима давомида золим кимсалар Оллоҳ ато этган қулоқ, кўз ва дилларини ўз ўрнида ишлатмаганлари учун - Ҳақ сўзни эшитишдан кар бўлиб олганлари, Тўғри Йўлни кўришдан кўр бўлиб олганлари ва “Оллоҳ таоло ҳеч қандай шериги бўлмаган Танҳо Маъбуди Барҳақ”, деган сўзни айтишдан соқов бўлиб олганлари учун уларга дўзах азоби бир неча баробар қилиниши ҳақида хабар берилади.

21. Улар ўзларига зиён қилган кимсалардир. Тўқиб олган (бут) лари эса, (бирон фойда бермай) улардан ғойиб бўлди.
Яъни, юқоридаги оятларда зикр қилинган золим кимсалар энг аввало ўзларига зиён қилдилар. Чунки улар ҳидоят ўрнига залолатни танладилар ва бу ишлари билан ҳам дунё, ҳам Охират саодатидан маҳрум бўлдилар, жаҳаннамнинг мангу оловига кирдилар: “Уларнинг борар жойлари жаҳаннамдир. Ҳар қачон (жаҳаннам ўти) сусайса, Биз уларга оловни янада зиёда қилиб ловуллатиб юборурмиз”. (Ал-исро сураси, 97-оят).
Бас, улар кўрган зиёндан ортиқроқ зиён борми, улардан бадбахтроқ инсон борми?!
Уларнинг ўзларича “дин” деб тўқиб-бичиб олган бидъат-хурофотлари, ўз қўллари билан ясаб, сўнгра сиғиниб, чўқинган бутлари - улар: “Мана шу илоҳларимиз бизларни Охиратда шафоат қилади”, дейишар эди - Қиёмат Кунида кўзларидан ғойиб бўлиб қолади, уларга бирон ёрдам бера олмайди, балки аксинча у жоҳил мушрикларга зиёни тегади, холос: “(Қиёмат Кунида) инсонлар (ҳисоб-китоб учун) тўпланган вақтида ўша (бутлар) уларга (мушрикларга) душман бўлурлар ва уларнинг (Оллоҳни қўйиб, ўзларига) ибодат қилганларини ҳам инкор этурлар”. (Аҳқоф сураси, 6-оят), “Улар (яъни, Макка мушриклари) Оллоҳни қўйиб, ўзла-рига куч-қудрат бўлиши учун «худолар» тутдилар - бутларга сиғин-дилар. Йўқ, (Қиёмат Кунида бутлари уларни қўллай олмайди, балки бутлар) уларнинг қилган ибодатларини инкор қилурлар ва уларга зид-душман бўлурлар.” (Марям сураси, 81-82-оятлар).

22. Шак-шубҳа йўқки, улар Охиратда жуда катта зиён кўргувчи-лардир.
Яъни, албатта мазкур золим кимсалар Қиёмат Кунида одамларнинг энг кўп зиён кўргани ва энг бахтсизи бўладилар.
Чунки улар ўткинчи дунёни мангу Охиратдан устун қўйдилар ва бу қилмишлари билан жаннатларда мангу роҳат қилиш ўрнига дўзах оловига гирифтор бўлдилар, жаннатлардаги ҳурлар, мислсиз тотли ноз-неъмат-лар ўрнига дўзахдаги қон ва йирингни таом қилиб танладилар, олий ва муҳташам қасрларда абадий бахт-саодат ичида яшаш ўрнига дўзах чуқурларида мангу ёнишни афзал билдилар, энг муҳими у золимлар Раҳмоннинг ризосига эришиш ўрнига унинг ғазаб ва азобига дучор бўлдилар! Энг катта зиён мана шу эмасми?!

23. Албатта, иймон келтириб, яхши амаллар қилган ва Парвардигорлари (Оллоҳ)га ҳокисорлик - қўрқув билан итоат билан бўйинсунган зотлар - ана ўшалар, жаннат эгалари бўлиб, ўша жойда абадий қолурлар.
Юқорида куфр ва зулм йўлини тутиш билан ўзларига зиён қилган бахтсиз кимсаларнинг топажак мудҳиш оқибатлари зикр қилингач, ушбу ояти каримада Ҳақ таоло саодатманд инсонлар - Оллоҳ таолога ва Унинг Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга иймон келтирган, ҳаётларини Шариати Исломийя буюрган солиҳ амаллар билан ўтказган, Яратганга сидқидилдан чин ихлос ва итоаткорлик билан қуллик қилган мўминлар жаннат эгалари эканликларини, улар ўша жойда - кўз кўрмаган, кулоқ эшитмаган, бирон инсоннинг хаёлига ҳам келмаган сон-саноқсиз ноз-неъматлар ичида мангу роҳатда, касал бўлмасдан, қаримасдан, ўлмасдан абадий бахт-саодатда яшашларини таъкидлайди.
“Тафсири Қосимий”да: “Юқоридаги оятларда динсиз кимсалар учун Охират диёрида улар мангу қоладиган дўзах бор эканлиги ҳақида келган Илоҳий таҳдиддан кейиноқ, ушбу оятда солиҳ амаллар қилган мўминлар учун мангу жаннат мукофот қилиб берилиши ҳақида хабар қилинишида
- Қуръони Каримда мана шу тартиб бот-бот такрорланиб туришида кўп фойдалар бор”, дейилади.
Улардан бири шуки, бу услубда Ҳақ таолонинг Илоҳий Адолати яққол кўринади. Чунки куфрда доим бўлганлар доимий азобга хукм қилинганларидан кейин, демак, иймонда бардавом бўлганлар доимий неъматга хукм қилинишлари Илоҳий Адолатдир.
У фойдалардан яна бири, мўминнинг ўй-фикрида қўрқув ва умид баробар бўлиши лозим. Яъни, мўминда шу икки туйғудан бири ғолиб бўлса
- азобдан қўрқув мўминни ноумидликка олиб келса ёки аксинча мўминдаги жаннатдан умидворлик шу даражага етсаки, мутлақо дўзах азобини ўйламай - қўрқмай қўядиган бўлса, бу ҳолда у, ё “иймоним сабабли барибир жаннатга кираман”, деган хаёл билан яхши амаллар қилишдан сустлашиб қолади ёки аксинча “менинг гуноҳларим ҳеч қачон кечирилмайди”, деб бутунлай тушкунлик чоҳига тушиб қолади. Демак, Қуръонда азоб ва роҳат зикр қилинган оятларнинг аксар ҳолларда ёнма-ён келиши мўминдаги қўркув ва умид ҳис-туйғуларнинг мўътадил бўлишини таъминлайди.
Учинчидан, Қуръони Ҳакимдаги бу гўзал услуб сабабли мўминларга берган ваъдасидан Ҳақ таолонинг нақадар Марҳаматли Зот экани зоҳир бўлса, кофирларга қилган таҳдидидан нақадар Ҳикмат ва Қудрат Эгаси экани кўриниб туради.

24. Бу икки гуруҳнинг (яъни, кофирлар билан мўминлар гуруҳининг) мисоли, худди кўр ва кар билан кўргувчи ва эшитгувчининг мисоли кабидир. Шу иккаласи бир-бирига баробар - ўхшаш бўлурми?! Ахир эслатма - ибрат олмайсизларми?!
Ояти каримада кофир ўзида ҳам кўрлик, ҳам карлик айбларини жамлаган кимсага ўхшатилишига сабаб, кофирлар Оллоҳ таоло яратган нарсаларга ҳеч қачон ибрат назари билан қарамаганлари учун у нарсаларнинг мағзи-моҳиятини кўрмайдилар ва Оллоҳ таоло аниқ-равшан қилиб кўрсатиб қўйган Тўғри Йўлни ҳам кўра олмайдилар, шунингдек, энг Тўғри Сўз бўлган Каломуллоҳни эшитмайдилар - англамайдилар. Шунинг учун улар худди кўз-қулоқсиз яралган махлуқларга ўхшайдилар. Чунки кўзи кўр бўлган инсон ҳам агар кулоғи ишлайдиган бўлса, эшитиш билан йўлини топиб олади ёки қулоғи кар кимсага ҳам агар кўзи кўрадиган бўлса, имо-ишора билан Тўғри Йўлни кўрсатса бўлади. Аммо ҳам кўр, ҳам кар бўлган кимсага ҳеч қандай чора йўқ, у охир-оқибат жарга қулаши аниқдир. Ҳақ таоло наздида Ҳақ Йўлни кўришни, Ҳақ Сўзни эшитишни истамайдиганлар гарчи кўз ва қулоқлари соппа-соғ бўлса-да, ҳақиқатда кўр ва кар кимсалардир. Бас, уларни Тўғри Йўлга даъват қилиш бефойдадир. Бошқа бир оятда ҳам бу ҳақда айтилган: “Куфр йўлидаги кимсаларни (Ҳақ Йўлга даъват қилувчи кишининг) мисоли худди фақат овоз ва чақириқни эшитадиган ҳайвонларга қичқираётган кишининг мисолидир. (Яъни, улар худди жониворлар каби чақириқ ва овозларни эшита-дилар-у, лекин ҳеч нарсани англамайдилар. Бинобарин, уларни Ҳақ Йўлга чорлашнинг ҳеч фойдаси йўқ)”.
“Улар кар, соқов, кўрдирлар. Демак, тушунмайдилар”. (Бақара сураси, 171-оят).
Ушбу ояти каримада тинглаб туриб Ҳақни эшитмайдиган, билиб ту-риб Ҳақни айтмайдиган, қараб туриб Ҳақни кўрмайдиган динсиз кимсалар чўпоннинг овоз ва қийқириғини эшитадиган, аммо нима деяётгани-ни, тушунмайдиган ақлсиз, қаёққа қараб ҳайдалса, ўша ёққа қараб кета-верадиган подага ўхшатилмоқда. Аммо жуда ўхшатиб ўхшатилмоқда! Уларнинг ҳолларини тасвирлашда бундан аниқроқ ташбеҳ қилишнинг имкони йўқдир.
Ахир ҳамма нарсада жуда яхши ишлайдиган қулоқ-тил-кўзлари Динга даъват қилинганларида бирдан ишламай қолса, ҳамма нарсада жуда ўткир бўлган ақллари ҳам Ҳаққа чақирилганларида бирдан ишламай қолса, уларни ақлсиз ҳайвонлар демай, ақлли инсонлар дейиш мумкинми?! Дунёвий ишларни яхши билмаслик, тушунмасликнинг, бошқача айтган-да, дунёдан мол-давлат ва мартабаларга эришмасдан ўтиб кетишнинг зиёни камдир, чунки уни ўнгласа бўлади, агар ўнглай олмаса ҳам зиёни камдир, чунки у мана шу тўрт кунлик дунёнинг зиёнидир. Аммо Охират иши бўлган Динда зиёнкор бўлиш, яъни, Ҳақ Динга кирмасликдан, мусулмон бўлмасликдан кўриладиган зиён кейин ҳеч қачон ўнглаб бўлмас зиёндирки, бунга рози бўлган кимсани ақлли деб бўлмас. “Аниқки, Биз жин ва инсдан кўпларини жаҳаннам учун яратганмиз. Уларнинг диллари бор-у англай олмайдилар, кўзлари бор-у кўра олмайдилар, қулоқлари бор-у эшитмайдилар. Улар чорвалар кабидирлар, йўқ, улар (беақл, бефаҳмликда чорвалардан ҳам) адашганроқдирлар. Ана ўшалар гафлатда қолган кимсалардир”. (Аъроф сураси, 179-оят).
Аммо мўмин эса борлиққа боқиб Яратганнинг нақадар Буюк Қудрат ва Ҳикмат Соҳиби эканини кўради, Каломуллоҳга қулоқ солиб, Тўғри Сўзни англайди, Оллоҳ таолонинг Элчисига эргашиб Тўғри Йўлга юради ва охир-оқибат бу йўлнинг поёни бўлган жаннатларга эришади.
“Дўзах эгалари билан жаннат эгалари баробар бўлмас. Жаннат эгалари (бахт-саодатга) эришгувчи зотлардир.” (Ҳашр сураси, 20-оят), “Кўр (кофир) кимса билан - кўргувчи зот (мўмин), зулматлар (куфр) билан - нур (иймон), соя (жаннат) билан - жазирама (дўзах) баробар эмасдир. Тириклар (мўминлар) билан - ўликлар (кофирлар) ҳам баробар эмасдир. Албатта Оллоҳ Ўзи хоҳлаган кишиларга (Ҳақ Даъватни) эшиттирур. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз қабрлардаги кимсаларга (яъни, ўлик дилларга) эшиттира олгувчи эмасдирсиз. Сиз фақат огоҳлантиргувчидирсиз”. (Фотир сураси, 19-23 оятлар).

25. Дарҳақиқат, Биз Нуҳни ўз қавмига (элчи қилиб) юбордик. (У деди): «Албатта, мен сизларга (келган) очиқ огоҳлантиргувчиман. -

26. - Сизлар Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилинглар. (Агар Ёлғиз Оллоҳдан ўзга бировга сиғинсангизлар), сизларнинг устингизга аламли азоб Куни (тушиши)дан қўрқаман».
Юқоридаги оятларда Ҳақ таоло кофирларнинг Охират диёрида борар жойлари дўзах эканини, иймон келтириб, Оллоҳга ибодат-итоат қилиб яшаган мўминлар эса, жаннатларга киришларини айтгач ва мўмин билан кофир ўртасидаги фарқ ҳақида ибратли бир мисол келтиргач, энди ушбу оятлардан бошлаб Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга таскин-тасаллий бериш учун ва у зотга иймон келтиришдан бош тортаётган мушрик-кофирларга ибрат бўлиши учун аввалги замонларда ўтган, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга чақирганлари сабабли ўз қавмлари тарафидан ёлғончи қилинган бошқа пайғамбарлар ҳақида сўзлайди.
Аввало Ҳақ таоло Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга қадим замонда ўтган одамларни Оллоҳ таолога ширк келтиришдан қайтарган ва уларга биринчи бўлиб Шариат ҳукмларини келтирган Нуҳ алайҳис-салом ҳақида хабар бериб, уни ўз қавмига элчи қилиб юборганини таъкидлайди.
Нуҳ алайҳис-салом Одам алайҳис-саломдан кейин Ер аҳлига юборилган биринчи элчидир. У илк марта инсонларга қизлари, опа-сингиллари, амма-холалари ва бошқа яқин қариндошлари маҳрам эканликларини, яъни, уларга уйланиш Оллоҳ таолонинг Шариатида ҳаром қилинганини етказган элчидир.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Нуҳ алайҳис-салом қирқ ёшга чиққанида ўз қавмига пайғамбар қилиб юборилган. Нуҳ деб номланишининг сабаби, у зот ўз ишига надомат қилиб кўп навҳа тортиб - фарёд қилиб йиғлар экан. Нуҳни йиғлатган иш қандай иш эди, деган саволга уламолар турлича жавоб қилганлар. Айримлари Оллоҳ таолодан ўз қавмини ҳалок қилишини сўраб дуо қилгани учун афсус-надомат чекиб йиғлаган, десалар, айрим уламолар Оллоҳ таолодан ўзининг осий ўғли Канъонга нажот беришини сўраб дуо қилгани учун дейдилар. Яна бошқалари эса бир ибратли воқеани ривоят қилишиб: Нуҳ бир мохов дардига йўлиқиб баданлари ириб кетган итнинг олдидан ўтиб қолиб, ундан жирканганидан: “Йўқол, эй тасқара!”, деб ҳақорат қилган эди, шу онда Оллоҳ таоло унга ваҳий юбориб: “Сен итни ҳақорат қилдингми ёки уни шундай бедаво дардга мубтало қилган Меними?”, деди. Яратганнинг бу танбеҳидан кейин Нуҳ йиғидан тўхтамади, дейдилар.
Ана ўша буюк зотни - одамзотнинг Одам алайҳис-саломдан кейинги иккинчи отаси бўлмиш Нуҳ алайҳис-саломни Ҳақ таоло Ўзининг элчиси қилиб сайлагач, у бутларга сиғинадиган мушрик қавмига қараб: “Эй қавмим, сизлар бу жонсиз бутларга эмас, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилинглар! Чунки сизлар ибодат қилиб сиғинишингиз дуруст бўлган Танҳо Маъбуди Барҳақ Оллоҳ таолонинг Ўзидир. Агар сизлар менинг бу даъватимга итоат этмай, ширкингизда оёқ тираб туриб олсангизлар, у ҳолда мен сизларнинг Буюк Кун (яъни, Қиёмат Кунининг) азобига гирифтор бўлишингиздан қўрқаман”, деди. Аммо улар ўзларига Оллоҳ таоло томонидан юборилган элчининг сўзига ишонмадилар.
Ояти каримада Қиёмат Кунида кофирлар гирифтор бўладиган азобни “аламли азоб” деб сифатланиши у азобнинг бениҳоя қаттиқ бўлишига ишорадир. Яъни, у шу қадар оғир азобки, қаттиқлигидан гўё ўша азобнинг ўзи ҳам қийналиб кетади.
Аммо тошдил мушрикларга бу сўзлар кор қилмади.

27. Бас, унинг қавми орасидаги кофир бўлган кимсалар: «Бизлар сени ҳам ўзимизга ўхшаган оддий одам деб биламиз ва сенга фақат ичимиздаги пасткаш (ялангоёқ) кимсалар ўйламасдан эргашганини кўрмоқдамиз. Бизнингча, сизларнинг биздан бирон ортиқча жойингиз йўқ, балки биз сизларни ёлғончи, деб ўйламоқдамиз», дедилар.
Яъни, у динсиз қавмнинг катталари, эл устида юрадиган бой-бадавлат кишилари Нуҳ алайҳис-саломнинг сўзини инкор қилдилар, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишни адашиш деб, Нуҳ ва унга иймон келтирган оз сонли мўминларни эса ёлғончилар деб баҳоладилар. Чунки улар ўзлари сиғинадиган бутлари Оллоҳ таоло олдида уларни шафоат қилади, гуноҳларини Оллоҳдан сўраб беради деб эътиқод қилар эдилар. Шунинг учун Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзигагина ибодат қилиш кераклигини айтган Нуҳ алайҳис-саломни тамоман адашиб, нотўғри йўлга чақиряпти деб гумон қилдилар. Қавмнинг катталари Ҳақ Йўлга юрмагач, қолганлари ҳам уларга эргашиб мушрик ҳолларида қолдилар.
У адашган қавм ўзларича Нуҳ пайғамбарга иккита “айб” қўйдилар. Биринчиси, уларнинг наздида Нуҳ ҳам бошқа одамлар каби бир одам бўлгани сабабли Оллоҳнинг элчиси бўлиши мумкин эмас эмиш. Дарҳақиқат, залолат аҳлининг ишлари жуда кулгилидир: Улар инсонлар орасида пайғамбар чиқишини инкор қиладилар-у, ўзлари оддий тош ёки ёғочни олдиларига кўйиб олиб “Мана шу бизнинг илоҳимиз бўлади”, деб ўша тошга қараб чўқинаверадилар!
У жоҳил қавм наздида Нуҳнинг иккинчи “айб”и унга фақатгина қавмдаги фақир-мискин кишилар эргашгани экан.
Пайғамбарлар тарихига қаралса, ҳар доим уларнинг даъватларига ўзлари юборилган қавмнинг зодагон, бой-бадавлат кишилари қарши туришгани кўрилади. Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам такрор-такрор айтилган: “Биз қайси бир қишлоқ-шаҳарга бирон огоҳлантиргувчи (пайғамбар) юбормайлик, албатта у жойнинг боёнлари «Аниқки, биз сизлар элчи қилиб юборилган динга кофирдирмиз», дедилар”. (Сабаъ сураси, 34-оят). “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), шунингдек, Биз Сиздан илгари бирон қишлоқ-шаҳарга бирон огоҳлантиргувчи - пайғамбар юбормадик, магар (юборганимизда) у жойнинг боёнлари: «Биз ота-боболаримизни бир миллат - дин устида топганмиз ва албатта, бизлар уларнинг изларидан эргашгувчидирмиз», деганлар”. (Зухруф сураси, 23-оят).
Қолаверса, аксари мол-давлат ва салтанат эгалари бошқалар уларга итоат этишига ўрганиб қолганлари учун ўзлари бировга эргашишни - агар у биров Оллоҳ таоло юборган элчи бўлса ҳам - ор деб биладилар, бошқача айтганда, тўплаган мол-давлатлари аксари ҳолларда уларни Ҳақ Йўлга юришдан тўсиб туради. Фақир-мискин кишиларда эса бундай тўсиқлар йўқдир. Шунинг учун ҳам узун тарих давомида Оллоҳ таоло юборган пайғамбарларга аввал-бошда камбағал-бечора кишилар иймон келтириб, итоат этганлари маълумдир.
Бунинг бир мисоли, Рум мамлакатининг подшоҳи Ҳирақл Макка зодагонларидан бўлган Абу Суфёндан Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг сифатлари ҳақида сўраб-суриштирганида сўз орасида: “Муҳаммадга одамларнинг бой-бадавлат зодагонлари эргашдиларми ёки заиф-бечораларими?!, деб сўраган эди, Абу Суфён: “Унга заиф-бечоралар эргашдилар”, деди. Шунда Ҳирақл: “Оллоҳнинг элчиларига одатда камбағал-бечоралар эргашадилар”, деди. (“Тафсири Мунийр”дан).

28. (Нуҳ) деди: «Эй қавмим, хабар берингизчи, агар мен Парвардигорим томонидан аниқ Ҳужжатга эга бўлсам ва У Зот менга Ўз даргоҳидан (буюк) бир Марҳамат - пайғамбарликни ато этган бўлса-ю, аммо бу сизларга қоронғу бўлса, у ҳолда биз сизларни ўзингиз истамаган ҳолда (иймон келтиришга) мажбур қиламизми?! (Йўқ, ундай қилмаймиз, чунки фақат ўз ихтиёрларингиз билан келтирган иймонларингизгина мақбулдир).
Ушбу ва куйидаги оятларда Нуҳ алайҳис-саломнинг ўз қавмига - уни ёлғончи қилган ва унинг айтган холис панд-насиҳатларига кулоқ солмаган ўша жоҳил-динсиз қавмга айтган сўзлари ҳақида хабар берилади: Аввало Нуҳ уларга шундай деди: “Эй қавмим, ўзларингиз айтинглар-чи, агар Роббим Оллоҳ менга Ўз томонидан аниқ Ҳужжат - Ваҳий нозил қилиб, Ёлғиз Унинг Ўзига ибодат қилишни, турли бут-санамларни Унга ширк келтирмасликни буюрган бўлса ҳамда менга Ўз ҳузуридан буюк Марҳамат - пайғамбарлик ато этган бўлса ва мен Унга иймон келтириб, Амр-Фармонига итоат қилаётган бўлсам-у, аммо сизлар менга Парвардигорим томонидан ато этилган бу аниқ Ҳужжат ва Илоҳий Марҳаматни кўрмасаларингиз-билмасаларингиз, у ҳақда мен сизларга хабар берсам ҳам ишонмасаларингиз, ўзларингиз айтинглар-чи, бу ҳолда биз, яъни, мен ва менга ҳақ пайғамбар деб иймон келтирган оз сонли мўминлар нима қилишимиз керак?”.
Очиқ ҳақиқатни кўра олмаётган сиз жоҳилларни рози қилиш учун ўзимиз билган аниқ Ҳужжатдан воз кечамизми, Ҳақ Йўлдан четланамизми ёки сизларни жаҳолатларингиз сабабли ёмон кўриб турган Ҳақ Динга киришга, Оллоҳ таоло нозил қилган аниқ Ҳужжатга иймон келтиришга мажбур қиламизми?! Йўқ, асло! Биз ҳеч қачон Оллоҳ таоло ато этган Ҳақ Йўлдан қайтмаймиз, шунингдек, сиз жоҳилларни бу Ҳақ Йўлга юришга мажбур ҳам қилмаймиз, балки сизларнинг ишингизни Оллоҳ таолога топширамиз, сизлар ҳақингизда қандай ҳукм қилиш Ёлғиз Унинг Хоҳиш-Иродасига ҳавола, фақатУ хоҳлаган иш бўлади”. (“Тафсири Табарий”дан).

29. Эй қавмим, мен сизлардан бу (даъватим) учун мол-дунё сўра-майман. Менинг ажр-мукофотим фақат Оллоҳнинг Зиммасидадир. Ва мен (сизларнинг сўзингизга кириб) иймон келтирган кишиларни (ҳузуримдан) ҳайдагувчи ҳам эмасман. Чунки улар Парвардигорга рўбару бўлгувчидирлар (бас, агар камбағал бўлганлари учун уларни ҳузуримдан ҳайдасам, албатта Қиёмат Кунида Парвардигорга устимдан шикоят қилурлар). Лекин мен сизларнинг нодон қавм эканлигингизни кўрмоқдаман.
“Эй қавмим, мен сизлардан бу (даъватим) учун мол-дунё сўрамайман. Менинг ажр-мукофотим фақат Оллоҳнинг зиммасидадир. Ва мен (сизларнинг сўзингизга кириб) иймон келтирган кишиларни (ҳузуримдан) ҳайдагувчи ҳам эмасман”.
Яъни, Нуҳ алайҳис-салом у жоҳил қавмга яна шундай деди: “Эй қавмим, мен сизлардан айтган панд-насиҳатларим учун, сизларни Ёлғиз Оллоҳга ҳеч нарсани ширк келтирмасдан чин ихлос билан ибодат қилишга чақирганим учун менга ҳақ тўланглар деб мол-дунё сўраётганим йўқки, сизлар мен ҳақимда бадгумон қилиб: “Бу Нуҳ дунё тўплаш учун бизларни ўзининг динига чақиряпти”, деб ўйласаларингиз, билиб қўйингларки, мен қилган даъват ва насиҳатларим учун Ёлғиз Оллоҳ таолодан ажр-мукофот умид қиламан”.
“Ва мен иймон келтирган кишиларни (хузуримдан) ҳайдаггувчи ҳам эмасман. Чунки улар Парвардигорга рўбарў бўлгувчидирлар. Лекин мен сизларнинг нодон қавм эканлигингизни кўрмоқдаман”.
Яъни, мен Оллоҳга иймон келтирган, Унинг танҳо Илоҳ эканини тан олган, бутлардан юз ўгирган, мени ҳақ пайғамбар деб ортимдан эргашган кишиларни фақат мискин-бечора бўлганлари сабабли, сизлар каби олий насаб, бой-зодагон бўлмаганлари сабабли ўз ҳузуримдан ҳайдагувчи эмасман. Чунки улар эртага Қиёмат Кунида Парвардигор ҳузурида турганларида Оллоҳ таоло улардан насл-насаб ва мол-давлатлари ҳақида эмас, балки ҳаёти дунёда қандай амал қилганлари ҳақида сўрайди. Бас, агар мен уларни камбағал бўлганлари учун ҳузуримдан ҳайдасам, албатта Қиёмат Кунида Оллоҳ таолога устимдан шикоят қилурлар. Лекин сизлар бу талабингиз билан кишининг улуғ ёки пасткашлигини унинг бой ёки камбағаллиги билан ўлчайдиган нодон қавм эканингизни билдирдингиз”.
Ибн Журайждан ривоят қилинишича, Нуҳ алайҳис-салом ўз қавмини Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга даъват қилганида улардан бир неча мискин-бечора кишилар унга эргашиб Ҳақ Йўлга юрадилар. Аммо қавмнинг бой-бадавлат, насл-насабли зодагонлари эса: “Эй Нуҳ, агар бизлар сенга эргашишимизни истасанг, атрофингдаги анави ялангоёқларни ҳайдаб юбор. Агар ундай қилмасанг, у ҳолда биз ҳеч қачон сенга эргашмаймиз, чунки биз у пасткаш, гадойлар билан бирга бўлишни хоҳламаймиз”, дейишди.
Шунда Нуҳ уларга ояти каримада келтирилган ва куйидаги оятларда келадиган сўзларини айтди.
Жуда олис ўтмишда қолиб кетган у кофир қавм катталарининг ўзларига юборилган пайғамбарлардан талаб қилган нарсаларини кейинги асрларда келган пайғамбарларнинг қавмлари ҳам талаб қилишди. Хусусан, Оллоҳ таолонинг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламдан ҳам Қурайш қабиласининг катталари у зотга чин ихлос билан иймон келтирган Билол, Аммор ибн Ёсир, Абу Ҳузайфанинг қули Солим, Усайднинг қули Солиҳ, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Миқдод ибн Амр, Воқид ибн Абдуллоҳ - Оллоҳ барчаларидан рози бўлсин - каби фақир, мискин саҳобаларни ўз хузурларидан ҳайдаб юборишларини талаб қилишганида, Ҳақ таоло мана бу ояти каримани нозил қилди: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз эрта-ю кеч Парвардигорларининг Юзини истаб Унга илтижо қиладиган зотларни (хузурингиздан) ҳайдаманг! Сизнинг зиммангизда уларнинг ҳисоб-китобларидан ҳеч нарса йўқдир ва сизнинг ҳисоб-китобингиздан уларнинг зиммаларида ҳеч нарса йўқдир. Бас, уларни ҳайдаб золимлардан бўлиб қолманг! (Анъом сураси, 52-оят).
Ушбу оятнинг нозил қилинишига сабаб бўлган воқеа ҳақида турли ривоятлар бор: Салмон ва Хаббоб ибн Арат розияллоху анхумо айтадилар: “Ушбу оят биз ҳақимизда нозил бўлган. Мушрикларнинг катталаридан бир неча кимса Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг олдига келганларида у зотни Билол, Суҳайб, Аммор ва Хаббоб каби мискин-бечора кишилар билан бирга ўтирганларини кўришиб: “Ё Расулуллоҳ, Сиз мана буларни мажлисингиздан ҳайдасангиз, бизлар Сиз билан ҳаммажлис бўлиб, сўзларингизни эшитар эдик”, дейишади. Пайғамбар алайҳис-салом уларга: “Мен мўминларни ҳузуримдан ҳайдамайман”, деб жавоб қилганларида улар: “У ҳолда биз Сиздан ўзимиз учун алоҳида мажлис белгилашингизни, ҳар тарафдан келган араблар бизни Сиз билан бирга кўришиб, фазилатимизни билиб кетишларини истар эдик. Сизнинг олдингизга келган элчилар бизни ана у ялангоёқлар билан бирга кўришларидан уяламиз. Шунинг учун биз олдингизга келганимизда анавиларни чиқариб юборинг, биз туриб кетганимиздан кейин, агар хоҳласангиз, улар билан ҳам ўтираверинг”, дейишди. Шунда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам у мушрикларнинг иймон келтиришларини истаб, “майли”, дедилар. Улар: “Мана шу келишувимиз ҳақида бизга бир хат ёзиб берсангиз”, дейишган эди, Алий розияллоҳу анхуга бир саҳифа келтириб ёзишни буюрдилар. Биз бир четда ўтирар эканмиз, баногоҳ Жаброил ушбу оятларни олиб тушди. Бас, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам кўлларидаги саҳифани улоқтириб юбордилар ва бизни ёнларига чақирдилар ҳамда “Салом алайкум - сизларга омонлик бўлсин, Парвардигорингиз Ўз Зиммасига Раҳмат-Марҳамат қилишни ёзгандир”, дедилар. Шундан кейин биз у зот билан бирга ўтирадиган бўлдик. Қачон туришни ирода қилсалар, бизни тарк этиб туриб кетаверар эдилар. Сўнг қачонки Оллоҳ таоло: “Сиз ўзингизни эрта-ю кеч Парвардигорларининг Юзини - розилигини истаб, У Зотга дуо-илтижо қиладиган зотлар билан бирга тутинг! Кўзларингиз ҳаёти дунё зийнатларини кўзлаб, улардан ўтиб (ўзга аҳли дунёларга боқмасин)! Ва Биз қалбини Бизни зикр этишдан гофил қилиб қўйган, ҳавойи нафсига эргашган ва қилар иши исрофгарчилик бўлган кимсаларга итоат этманг!”. (Каҳф сураси, 28-оят) оятини нозил қилгач, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам доим биз билан бирга ўтирадиган бўлдилар. Биз у зотга шу қадар яқин ўтирар эдикки, тиззаларимиз тиззаларига тегиб турар эди, турадиган соатлари келганида биз ўрнимиздан туриб у зотга йўл берар эдик. Ўринларидан тургач, бизга: “Алҳамдулиллоҳ, менга ўз умматимдан бўлган қавм билан бирга бўлишни буюрди. Менинг ҳаётим ҳам сизлар билан, мамотим ҳам сизлар билан биргадир”, дер эдилар”. (“Тафсири Бағавий”дан).
Иқтибос келтирилган оятдаги: “Сизнинг зиммангизда уларнинг ҳисоб-китобларидан ҳеч нарса йўқдир ва Сизнинг ҳисоб-китобингиздан уларнинг зиммаларида ҳеч нарса йўқдир. Бас, уларни (ҳузурингиздан) ҳайдаб золимлардан бўлиб қолманг!” жумлалари Макка мушрикларининг мискин-бечора саҳобалар шаънига айтган ноҳақ сўзларига жавобдир. Улар: “Эй Муҳаммад, ана у ялангоёқлар фақат сенинг олдингда қоринлари тўйиб, устлари бут бўлиши учунгина динингни қабул қилганлар”, дейишар эди. Ҳақ таоло уларнинг бу ботил даъволарини рад этиб, Ўз Расулига у мискин саҳобаларнинг ризқлари Сизнинг бўйнингиз-да эмас, Сизнинг ризқингиз уларнинг бўйнида эмас, бас, кофирларнинг қутқуларидан таъсирланиб уларни ҳайдаб золимлардан бўлиб қолманг, деб насиҳат қилади.
“Тафсири Кашшоф”да айтилишича, жумланинг мазмуни - Оллоҳ таоло ҳузурида Қиёмат Кунида уларнинг ҳисоб-китоблари - қилган амалларига яраша оладиган мукофот ё жазолари Сизнинг бўйнингизга тушмайди, Сизнинг ҳисоб-китобингиз уларнинг бўйнига тушмайди, ҳар ким ўз амалидан сўралади, бас, уларни ҳузурингиздан ҳайдаманг, деганидир.

30. Эй қавмим, агар мен уларни ҳайдасам, ким менга Оллоҳдан (яъни, Оллоҳнинг азобидан) ёрдам-нажот берур? Ахир эслатма-ибрат олмайсизларми?!
Яъни, эй жоҳил қавм, сизлар кибр-у ҳаво қилиб Ҳақ Йўлга юрмаган пайтингизда, менинг даъватимга қулоқ солиш ўрнига ёлғончига чиқарган, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилмасдан сохта “илоҳларга”, ҳеч кимга ҳеч қандай фойда ҳам, зиён ҳам етказа омлайдиган жонсиз бутларга сиғиниб юрган пайтингизда ўзларини ҳақиқий ақлли инсонлар эканликларини исботлаб Тўғри Йўлга юрган, менинг Оллоҳ таоло томонидан юборилган элчи эканимга иймон келтириб ёнимга келган, айтган панд-насиҳатларимга қулоқ солиб, Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилаётган мўминларни фақат камбағал-бечора бўлганлари учун ҳузуримдан ҳайдаб юбораман-ми?! Агар мен динсиз-иймонсиз кимсаларнинг сўзига кириб Оллоҳ ва Унинг Элчисига иймон келтирган мўмин-мусулмонларни ёнимдан ҳайдаб юборадиган бўлсам, у ҳолда ким менга ёрдам бера олади, ким мени Оллоҳ таолонинг ғазабидан, азобидан асрайди?! Ахир сизлар ўзларингиз-нинг аҳволингиз билан ўша бечора-мискин мўминларнинг қилаётган амалларини солиштириб кўриб, уларнинг ишларидан ибрат олиб, сизлар тутаётган йўл хато эканини билиб инсоф қилсаларингиз бўлмайдими?!

31. Мен сизларга: «Хузуримда Оллоҳнинг хазиналари бор», демайман. Мен ғайбни (кўздан пинҳон нарса ва ҳодисаларни) билмайман. «Мен фариштаман», ҳам демайман. Шунингдек, мен сизлар кўзларингизга илмаётган кишилар ҳақида: «Оллоҳ уларга ҳеч қандай яхшилик ато этмайди», деб ҳам айтмайман. Уларнинг дилларидаги нарсани (яъни, иймон ва ихлосни) Оллоҳ жуда яхши билур. Акс ҳолда (яъни, агар улар тўғрисида юқоридаги сўзларни айтадиган бўлсам), мен албатта золимлардан бўлиб қолурман».
Нуҳ алайҳис-саломнинг ўз қавмига айтган бу сўзлари аввало, у улуғ пайғамбарнинг ҳокисор ва тавозули инсон эканлигини билдирса, иккинчидан, Оллоҳ таоло юборган элчининг шахси ва вазифаси ҳақида аниқ тасаввур қилиш имконини беради.
“Тафсири Бағавий”да ривоят қилинишича, қавмдаги мушрик кимсалар Нуҳ алайҳис-саломга: “Сенга иймон келтирдик, деб эргашаётган кимсалар бу сўзларини фақат зоҳирда - тил учида айтаяптилар, дилларида сенинг пайғамбарлигингга ишонмайдилар”, дейишганида, Нуҳ уларга жавобан: “Мен сизларга: “Ҳузуримда Оллоҳ таоло бошқа одамлардан яширган бойлик, хазиналар бор”, деаётганим йўқки, сизлар мендан ўзимнинг ҳақ пайғамбар эканимни исботлаш учун бошқа ҳеч кимда йўқ мол-давлатга эга бўлишимни ёки одамларнинг дилларидаги яширин сирларини билишимни талаб қилсаларингиз.
Мен Ғайбни - инсон кўзидан пинҳон нарса ва ҳодисаларни билмайман. Бас, менинг ишим одамлар зоҳирда келтирган иймонларини қабул қилишдир. Мен сизларга айтган: “Албатта, мен сизларга (юборилган) очиқ огоҳлантиргувчиман”, (суранинг 25-ояти), деган сўзларим эса ғайб оламида нималар бўлишини билганимдан эмас, балки менга нозил бўлган Илоҳий ваҳийда кофирлар учун Оллоҳнинг азоби борлиги ҳақида сизларни огоҳлантириш буюрилгани учун айтилди.
Сизлар менга: “Бизлар биламизки, сен ҳам худди ўзимизга ўхшаган одамсан”, (суранинг 27-ояти), демоқдасизлар. Ҳолбуки, мен сизларга: “Мен фариштаман деяётганим йўқку?! Менинг инсон зотидан бўлишим эса, Оллоҳ таоло томонидан элчиликка танланишимга монеъ бўлмайди. Сизлар мазкур уч нарсани - менинг Оллоҳ таолонинг хазиналарига эга эмаслигимни, ғайбни билмаслигимни ва фаришта эмаслигимни баҳона қилиб мени ёлғончи демоқдасизлар. Ҳолбуки, мен мазкур уч хислатдан биронтаси менда бор, деб даъво қилганим йўқ-ку?!
“Шунингдек, сизлар ўзингизча ҳақорат қилаётган кишилар ҳақида: «Оллоҳ уларга ҳеч қандай яхшилик бермайди», деб ҳам айт-майман. Уларнинг дилларидаги нарсани (ихлос-иймонни) Оллоҳ жуда яхши билур. Акс ҳолда (яъни, агар улар тўғрисида юқоридаги сўзларни айтадиган бўлсам), мен албатта золимлардан бўлиб қолурман”.
Яъни, “Мен сизлар фақат камбағал-бечора бўлганлари учун кўзларингизга илмасдан “пасткаш-ялангоёқ кимсалар”, (суранинг 27-ояти), деб ҳақорат қилаётганингиз мўминлар тўғрисида сизларга ўхшаб:
“Оллоҳ уларга ҳеч қандай яхшилик ато этмайди”, демайман. Чунки Оллоҳ таоло улар учун Охират диёрида тайёрлаб қўйган нарса сизларга мана шу дунёда берилган нарсадан яхшироқдир. Ажабмас, Оллоҳ таоло уларга ҳар икки дунёда ҳам яхшиликлар ато этса. Зотан, “уларнинг дилларидаги нарсани (яъни, иймон ва ихлосни) Оллоҳ жуда яхши билур”. Бас, агар мен Оллоҳ таолонинг у солиҳ бандалари ҳақида бирон ёмон сўз айтадиган бўлсам, у ҳолда мен ҳам сизларга ўхшаб золимлардан бўлиб қолурман.
Ушбу ояти каримада Нуҳ алайҳис-саломнингўз қавмига айтган сўзлари каби сўзлар кейин келган бошқа пайғамбарлар тарафидан ҳам ўз қавмларига айтилгандир. Жумладан, Ҳақ таолонинг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламга Макка аҳлига ушбу сўзларни айтиш буюрилган: “Айтинг: «Мен ўзимга ҳам бирон фойда ёки зиён етказишга эга эмасман. Магар Оллоҳ хоҳлаган ишгина бўлур. Агар ғайбни билганимда эди, яхши ишларни янада кўпайтирган бўлур эдим ва менга бирон ёмонлик етмаган бўлур эди. Мен фақат иймон келтирадиган қавм учун (дўзах азобидан) огоҳлантиргувчи ва (жаннат неъматлари ҳақида) хушхабар бергувчиман, холос”. (Аъроф сураси, 188-оят).
Ривоят қилинишича, Макка аҳли: “Эй Муҳаммад, Парвардигоринг сенга нима арзон-у нима қиммат бўлиши ҳақида хабар берганида эди, биз нарсаларни арзон пайтида олиб фойдасига сотар эдик, қаерда курғоқчилик бўлиши ҳақида хабар берганида эди, биз серҳосил ерларга кўчиб мўл ҳосиллар олар эдик”, дейишганида Оллоҳ таоло ушбу ояти каримани нозил қилди. (“Тафсири Мунийр”дан).
Ояти каримада Ҳақ таоло Ўз Расулига одамларга барча иш Оллоҳ таолонинг Қўлида эканини баён қилиб, ғайб илми Ёлғиз УнингЎзига маълум эканини айтишни ва пайғамбарнинг вазифаси кофирларни дўзах азобидан огоҳлантириш, мўминларга жаннат хушхабарини етказиш эканини билдиришни буюради.
Демак, Қуръони Карим ҳукмича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳам, ўзларига ё бошқа бировга бирон фойда етказишга ёки ўзларидан ё бошқа бировдан бирон зиённи кетказишга қодир эмас эканлар, магар Оллоҳ таоло хоҳласагина қодир бўлар эканлар.
Шунингдек, у зот: “Агар ғайбни билганимда эди, яхши-фойдали ишларни янада кўпроқ қилган бўлур эдим ва менга бирон ёмонлик етмаган бўлур эди”, деб айтишга буюрилдилар.
Муфассирлар ушбу жумлани турлича тафсир қилганлар: Бир тафсирда: “Агар мен Оллоҳ таоло мендан истаган ишни У Зот менга таълим беришидан илгари билганимда эди, ўша ишни илгарироқ бошлаган бўлур эдим”, дейилган бўлса, яна бир тафсирда: “Агар мен қачон жангда ғолиб бўлишимни билганимда эди, бирон жангда мағлуб бўлмас эдим”, деб таъвил қилинади. Ибн Аббос розияллоху анхумо: “Агар мен қаҳатчилик бўладиган йилни билганимда эди, серҳосил, мўл-кўлчилик бўлган йилда ўзимга етарли нарсани ғамлаб олган бўлур эдим”, деб тафсир қилса, яна бошқа бир тафсирда: “Жумланинг маъноси - агар мен бозори юрадиган тижорат қайси эканини билганимда эди, ўша нарсаларни бозори касод бўлган пайтида сотиб олиб қўйган бўлур эдим”, деганидир”, дейилади.
Ҳасан ва Ибн Журайж: “Агар мен қачон вафот қилишимни билганим-да эди, солиҳ амалларни янада кўпайтирган бўлур эдим”, деб тафсир қилганлар. Яна бошқа бир тафсирда эса ушбу Илоҳий жумла бундай тафсир қилинган: “Агар мен ғойибдан тўла хабардор бўлганимда эди, мендан сўраладиган ҳар бир масъалага жавоб қилган бўлур эдим”.
Бир Илоҳий жумла мазмуни ҳақида “Тафсири Куртубий”да келтирилган мазкур тафсирларни ўқиган кишининг хаёлига беихтиёр - ушбу тур-лича тафсирларнинг ҳаммаси ҳам оят мазмунига мувофиқ экани ва айни пайтда улар оят мазмунини тўла шарҳлаб берди деб бўлмаслиги - биргина мана шу ҳолатнинг ўзиёқ Қуръони Азим тенгсиз Илоҳий Мўъжиза эканига, унинг мазмуни соҳилсиз ва тубсиз денгиз каби беҳад теран эканига етарли далилку, деган фикр келади.
Оят ниҳоясида Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламга: “Мен фақат иймон келтирадиган қавм учун (дўзах азобидан) огоҳлантиргувчи ва (жаннат неъматлари ҳақида) хушхабар бергувчиман, холос”, деб айтишлари буюрилади.
Бу жумладан биринчидан, у зотнинг Пайғамбар қилиб юборилишларидан мақсад ва у зотнинг зиммаларидаги вазифалари маълум бўлса, иккинчи томондан, у зоти бобаракотнинг даъватларига фақат иймон келтирадиган кимсаларгина қулоқ тутишлари, тасдиқлашлари ва итоат этишлари аён бўлади.

32. Улар (кофирлар) дедилар: «Эй Нуҳ, мана сен биз билан талашиб-тортишдинг, кўп баҳсу мужодала қилдинг. Энди агар ростгўй-лардан бўлсанг, бизга ваъда қилаётган нарсангни (яъни, азобни) келтир-чи».
Нуҳ алайҳис-салом ўз сўзлари билан қавмидаги кофир кимсаларнинг турли шубҳа-гумонларини мантиқли, кучли ҳужжат-далиллар билан рад қилиб, улар энди Нуҳни ёлғончи қилишга бошқа баҳона топа олмай қолишгач, мана шу сўзларини айтдилар: “Эй Нуҳ, сен ҳадеб биз билан баҳс-мунозара қилавериб тўйдирдинг. Билгинки, сенинг сўзларинг бизга кор қилмайди, қандай ҳужжат-далил келтирмагин, барибир биз сенга иймон келтирмаймиз, эргашмаймиз. Шунинг учун яхшиси, сен айтган сўзларинг рост эканини амалда кўрсатгин, ўша ваъда қилаётган азобни бошимизга туширгин”.
Улар бу сўзларини қачон бошларига бирон бало келишини ёки қачон Қиёмат қойим бўлишини аниқ билиб олиш учун эмас, балки Оллоҳ таолонинг бу ваъдасига ишонмаганлари учун ва Нуҳ алайҳис-саломни масхара қилиб кулиш учун айтдилар.
Ушбу оятлар мазмунидан, яъни, Нуҳ пайғамбар ўз қавмини Ҳақ Йўлга даъват қилар экан, уларнинг ҳар бир сўзига сабр-тоқат билан ўринли жавоб қилиб, баҳс-мунозара қилишдан чекинмай, уларга ҳақиқатни етказишга ҳаракат қилганидан маълум бўладики, ҳужжат-далиллар билан ҳақиқатни исботлаш пайғамбарларнинг ва уларга иймон келтирган кишиларнинг ишидир. Кўр-кўрона тақлид, жаҳолат ва ноҳақ йўлда оёқ тираб туриб олиш эса динсиз-ақлсиз кимсаларнинг ишидир.

33. (Нуҳ) деди: «Уни сизларга агар Ёлғиз Оллоҳнинг Ўзи хоҳласа келтирур ва сизлар (ўшанда) ҳеч қаёққа қочиб қутула олмассизлар.
Нуҳ алайҳис-салом ўзининг фақат бир огоҳлантиргувчи элчи эканини, Оллоҳ таолонинг хазиналарига эга эмаслигини, ғайбни ҳам билмаслигини айтганидан кейин ҳам жоҳил қавми уни масхара қилиб: “Агар айтган сўзларинг рост бўлса, ўша айтаётган азобингни келтиргин-чи”, дейишгач, у шундай деди: “Сизларни азоблаш менинг кўлимдаги иш эмас, бу иш Ёлғиз Оллоҳнинг Қўлидадир. Бас, агар У Зот хоҳласа, сизларни ҳаёти дунёда ҳам, Охиратда ҳам шундай азобга гирифтор қиладики, сизларнинг саноғингиз ва куч-қувватингиз қанча бўлишидан қатъий назар (ўша замонда Нуҳга эргашган саноқли мўминлардан ташқари ҳамма кофир эди), у азобни ўзларингиздан дафъ қила олмассизлар ёки ундан ҳеч қаёққа қочиб қутула олмассизлар. Чунки сизлар қаерда бўлсанглар ҳам Унинг қабзасида, салтанати остидадирсизлар”.

34. Агар Оллоҳ сизларни йўлдан оздиришни истаса, мен насиҳат қилишни истаганим билан насиҳатим сизларга фойда бермайди. Парвардигорингиз Унинг Ўзидир ва Унинг Ўзига қайтарилурсизлар».
Яъни, Нуҳ алайҳис-салом қавмига яна шундай деди: “Сизларни азоблаш менинг қўлимда бўлмагани каби сизларни Тўғри Йўлга солиш ҳам менинг қўлимдаги иш эмасдир.
Бас, агар Оллоҳ таоло сизларни йўлдан оздиришни истаса, у ҳолда мен сизларга қанчалар холис панд-насиҳат қилсам ҳам бефойда - сўзларимни қабул қилмайсизлар.
Сизларнинг Эгангиз - барча ишларингизни тасарруф қилгувчи, ҳар бир ишда одил Ҳукми жорий бўладиган Ёлғиз Парвардигорингиз Унинг Ўзидир, Охират диёрида қайтиб борадиганингиз ҳамУнингЎзидир, бас,У қилиб ўтган ҳар бир яхши-ёмон амалингиз учун сизларга Ўз мукофот ва жазосини берур”. Ояти каримада инсонларни Тўғри Йўлга ҳидоят қилиш ҳам, уларни йўлдан оздириш ҳам Ёлғиз Оллоҳ таолонинг ихтиёридаги иш экани, бу соҳага ҳеч ким - ҳатто Оллоҳ таолонинг элчиси ҳам аралаша олмаслигига ишора қилинади. Бу ҳақда бошқа бир оятда аниқ айтилган.
Мавзу муҳимлигини эътиборга олиб ўша ояти каримани тафсири билан келтириб ўтамиз: “Оллоҳ кимни ҳидоят қилса, ана ўша ҳидоят топгувчидир. У Зот кимни йўлдан оздирса, ана ўшалар зиён кўргув-чидирлар”. (Аъроф сураси, 178-оят).
Ушбу ояти карима ақида борасида аҳли суннат вал-жамоатдан, яъни, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларида - тутган Йўлларида барқарор бўлган жамоат сафидан четланган “мўътазила” оқимига қарши Илоҳий Раддиядир. Улар: “Ҳидоят ҳам, залолат ҳам, яъни, Тўғри Йўлга юриш ҳам, адашиш ҳам инсон ихтиёридаги иш”, деб даъво қиладилар. Аҳли суннат вал-жамоат эса, ушбу ояти каримага ва айни мазмунни ифодаловчи қатор бошқа оятларга асосланиб: “Ҳидоят ҳам, залолат ҳам Ёлғиз Оллоҳнинг Қўлида, фақат У ҳидоят қилган инсонгина Тўғри Йўлда бўлади. У Зот йўлдан оздирган кимсалар эса, ҳарчанд уринмасинлар, Тўғри Йўлни топа олмайдилар, балки ўз залолатларини тўғри йўл деб билганлари учун Тўғри Йўлни топишга уринмайдилар ҳам, демак, бир умр залолат ботқоғида адашиб-улоқиб юриб, дунё ва Охиратда зиён кўргувчилардан бўлиб қоладилар”, дейдилар.
Бу ҳақиқатдир. Чунки ҳар бир иш Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Хоҳиш ва Иродаси билан бўлади, яъни, фақат У хоҳлаган нарса бўлади, У хоҳламаган нарса ҳеч қачон бўлмайди.
Шунинг учун ҳам Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоху анҳудан жуда кўп муҳаддислар ривоят қилган ҳадисда айтилади: “Албатта, ҳамд-сано Оллоҳ учундир. Биз Унга ҳамд айтамиз, Ундан мадад тилаймиз, Ундан мағфират сўраймиз. Биз Оллоҳга ўз нафсимизнинг ёмонликларидан ва амалларимизнинг гуноҳларидан, яъни, гуноҳ ишлар қилишимиздан паноҳ беришини сўраб илтижо қиламиз.
Оллоҳ кимни ҳидоят қилса, уни адаштиргувчи йўқдир, У Зот кимни йўлдан оздирса, уни ҳидоят қилгувчи йўқдир. Гувоҳлик бераманки, ҳеч қандай илоҳ йўқ, магар Ёлғиз Оллоҳнинг Ўзи бордир. Унинг ҳеч қандай шериги йўқдир, гувоҳлик бераманки, Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам Унинг Қули ва Элчисидир”.
Агар эътибор қилсак, ояти каримада “ҳидоят топгувчи” калимаси бирлик шаклида, “зиён кўргувчилар” эса кўплик шаклида айтилди. Уламолар: “Оятдаги бу услуб Ҳидоят - Тўғри Йўл Танҳо эканига, залолатнинг эса турлари жуда кўп эканига далолат қилади”, дейдилар.
Ҳидоят Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Қўлида эканига яна бир мисол мана бу оятдир: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), аниқки, Сиз ўзингиз суйган кишиларни ҳидоят қила олмассиз, лекин Оллоҳ Ўзи хоҳлаган кишиларни ҳидоят қилур. У ҳидоят топгувчи зотларни яхшироқ Билгувчидир. (Қасас сураси, 56-оят).
Ушбу оят Пайғамбар алайҳис-саломнинг амакилари Абу Толиб ҳақида нозил бўлгандир. Маълумки, Абу Толиб Муҳаммад алайҳис-саломни бо-лалик чоғларидан бошлаб ўз оталиғига олиб, то умрининг охиригача ҳам у зотга ҳомийлик қилган бўлса-да, ўзи Исломга кирмаган эди. Абу Толиб Пайғамбаримизни ўз ўғлидек яхши кўрар ва у зотни мудом бошқа мушрикларнинг хуружларидан ҳимоя қилиб келар эди. Шунингучун ҳам унга ўлим соати яқинлашганида Пайғамбар алайҳис-салом уни кофир ҳолда ўлиб кетишини истамай: «Эй амаки, «Ла илаҳа иллаллоҳ» денг, мен Қиёмат Кунида сизни мўмин ҳолда вафот қилган деб гувоҳлик берай», деганларида, у: «Мен сенинг йўлинг ҳақ эканлигини биламан, аммо одамлар: «Абу Толиб ўлимдан қўрқиб иймон келтирди», дейишларини хоҳламайман», деб жавоб берган экан. Шунда, ўзининг суюкли амакиси дунёдан беиймон кўз юмаётганидан беҳад ғам-ғуссага тўлган Пайғамбарига Ҳақ таоло юқоридаги оятни нозил қилган.

35. Ёки улар (яъни, Қурайш кофирлари): «Уни (яъни, Қуръонни Муҳаммаднинг) ўзи тўқиб олган», дейдиларми? (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «Агар уни мен ўзим тўқиб олган бўлсам, гуноҳим ўз бўйнимда. Аммо мен сизларнинг қилаётган жиноятингиз - кофир-лигингиздан покман».
Ушбу оятнинг Нуҳ пайғамбар ҳақидаги қисса ўртасида келишига сабаб - Қурайш кофирлари ҳам, Нуҳ қавмидаги кофирлар ҳам бир тоифа эканлигидан огоҳлантиришдир.
Муқотил розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган бу тафсирга кўра оят мазмуни шундай бўлади: Балки Макка мушриклари Қуронни ва ундаги Нуҳ ҳамда унинг қавми ҳақида берилган хабарларни Муҳаммаднинг ўзи тўқиб олган дерлар?! Эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз уларга жавобан айтингки: “Агар фаразан Қуръонни ёки ундаги бирон калимани мен ўз томонимдан тўқиб олиб, сизларга Оллоҳ ваҳий қилди, деб ёлғон сўзлаётган бўлсам, бу гуноҳимга жазо олишим аниқдир, аммо агар мен сизларга Ҳақ Каломуллоҳни етказаётган бўлсам, у ҳолда мени ёлғончи қилаётганларингиз учун албатта Оллоҳ таоло сизларни жазолар ва мен сизларнинг қилган гуноҳларингизга жавобгар бўлмасман”.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ушбу оят тафсирида: Ояти каримада сўз Нуҳ алайҳис-саломнингўз қавми билан қилган савол-жавоби ҳақида боради. Чунки бу оятдан илгари ҳам, ундан кейин ҳам фақат Нуҳ ва унинг қавми ҳақида хабар берилади, демак, сўз ана ўшалар тўғрисидадир”, дейди.

36-37. Нуҳга ваҳий қилиндики: «Қавмингдан фақат (аввалда) иймон келтирган кишилардан бошқа ҳеч ким иймон келтирмайди. Бас, сен уларнинг (яъни, ҳануз иймон келтирмаган кимсаларнинг) қилмишларидан қайғурмагин ва Бизнинг кўз ўнгимизда (яъни, ҳифзи-ҳимоямизда) ва Бизнинг ваҳий - таълимимиз билан бир кема ясагин ва энди золим кимсалар ҳақида (яъни, уларга нажот беришимни сўраб) Менга хитоб-илтижо қилмагин. Улар шак-шубҳасиз, ғарқ қилингувчидирлар».
Ушбу оятлар тафсирида “Маолимут-танзил” китобида Заҳҳок Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилишича, Нуҳ алайҳис-салом Оллоҳ таолонинг Амри билан ўз қавмини Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга даъват қилар экан, улар бу даъватни қабул қилиш ўрнига Нуҳни то беҳуш бўлиб йиқилгунича уриб хароба уй ичига ташлаб юборар эдилар ва ўзларича энди Нуҳ ўлди, деб хотиржам бўлганларида эртаси куни у ташланган жойидан чиқиб яна уларни Оллоҳ азза ва жалла буюрган Ҳақ Йўлга даъват қилаверар эди.
Ривоят қилинишича, у кофир қавмдан бўлган бир кекса чол ёш боласини етаклаб олиб, асосига суянганича келди-да, Нуҳни кўрсатиб: “Эй ўғилчам, яна сени мана бу ақлдан озган чол алдаб қўймасин”, деди. Шунда боласи унга: “Эй ота, асойингни менга бериб тургин”, деди ва асони отасидан олиб у билан Нуҳни шу қадар қаттиқ урдики, унинг зарбидан Нуҳнинг боши ёрилиб қон оқа бошлади. Бас, мана шунда Оллоҳ азза ва жалла унга: “Эй Нуҳ, қавмингдан фақат (аввалда) иймон келтирган кишилардан бошқа ҳеч ким иймон келтирмайди. Бас, сен уларнинг (яъни, ҳануз иймон келтирмаган кимсаларнинг) қилмишларидан қайғурмагин, албатта, мен уларни ҳалок қилиб, сени уларнинг кўлларидан халос қилурман”, деб ваҳий юборди. Ана ўшанда Нуҳ алайҳис-салом: “Парвардигорим, Ер юзида кофирлардан бирон ҳовли-жой эгасини қолдирмагин”, (Нуҳ сураси, 26-оят). деб дуо қилади.
“Тарихи Табарий” китобида Муҳаммад ибн Исҳоқ Убайд ибн Умайр Лайсийдан ҳикоя қилиб айтади: “Улар (яъни, Нуҳ алайҳис-саломнинг қавми) уни қийнаб, то ҳушидан кетгунича бўғишар, аммо у ўзига келиши билан: “Парвардигорим, қавмимни мағфират қилгин, улар билмаганлари учун шундай қилмоқдалар”, деб дуо қилар эди. Шу тарзда йиллар ўтди, аммо у кофир қавм Нуҳга иймон келтириш ўрнига унга етказган бало-мусибатлари қаттиқлаша борди. Нуҳ эса бу авлод ўтса кейинги авлод ўнгланиб қолар деб интизор бўлиб кутар эди, лекин кейинги асрда аввалги асрдан ҳам иймонсизроқ авлод келар эди. Ҳатто кейинги келганлар бир-бирларига Нуҳ алайҳис-саломни кўрсатиб: “Мана бу жинни чол оталаримиз ва боболаримиз замонида ҳам бор эди”, дейишар, унинг бирон сўзини қабул қилиш-мас эди. Шунда Нуҳ Оллоҳ таолога арз қилиб: “Парвардигорим, албатта мен қавмимни кеча-ю кундуз (Ёлғиз Ўзингга ибодат қилишга) даъват этдим. (Аммо) менинг даъватим уларга фақат (Ҳақ Йўлдан) қочишни зиёда қилди, холос”, деди ва дуо-илтижоси ниҳоясида: “Парвардигорим, Ер юзида кофирлардан бирон ҳовли-жой эгасини қолдирмагин”, деди. (Нуҳ алайҳис-саломнинг Парвардигорга қилган дуо-илтижолари батафсил ҳолатда Нуҳ сурасида баён қилинган). Бас, шунда Оллоҳ таоло унга: “Бизнинг кўз ўнгимизда ва Бизнинг ваҳий - таълимимиз билан бир кема ясагин ва энди золим кимсалар ҳақида Менга хитоб-илтижо қилмагин. Улар шак-шубҳасиз, ғарқ қилингувчидирлар”, деб ваҳий юборди”.
Яъни, Ҳақтаоло Нуҳ алайҳис-саломга нажот кемасини ясашни буюрди ва бу ишда унга Ўзи таважжуҳ қилиб, таълим беришини айтди.
Ибн Жарир Табарий ривоят қилишича, Жаброил алайҳис-салом Нуҳнинг олдига тушди ва: “Роббинг Оллоҳ азза ва жалла сенга кема ясашингни буюради”, деди. Нуҳ: “Мен дурадгор бўлмасам кемани қандай ясайман?” деган эди, у айтди: “Роббинг: “Сен кемани ясайвергин, чунки сен Менинг кўз ўнгимдасан (яъни, Мен Ўзим сенга боқиб, ваҳий орқали таълим бериб тураман)”, демоқда”. Шундан кейин Нуҳ қўлига тешани олдида, ҳеч хато қилмай Оллоҳ таоло буюрган кемани ясай бошлади.
Ояти каримадаги: “Золим кимсалар ҳақида Менга хитоб-илтижо қилмагин! Улар шак-шубҳасиз ғарқ қилингувчидирлар” жумлаларини муфассирлар: “Энди Мендан кофирларга муҳлат беришимни, яъни, уларни ҳалок қилмаслигимни сўрамагин, чунки Мен уларни тўфон балоси билан ғарқ қилиб юборишни ҳукм қилдим”, деб тафсир қиладилар. Айрим уламолар эса бу жумлаларни: “Эй Нуҳ, сен Мендан ўғлинг Канъон ва хотининг Воилага нажот беришимни сўрамагин! Албатта, у иккиси ҳам кофир қавм билан бирга ҳалок бўлгувчидир”, деб тафсир қилганлар.

38. У кемани ясар экан, қачон олдидан ўз қавмидан бўлган (кофир) кимсалар ўтсалар, уни масхара қилиб кулдилар. У деди: «Агар (бугун) сизлар бизнинг устимиздан кулсангизлар, бас, яқинда худди сизлар кулганингиз каби биз ҳам сизлар(нинг устингиз)дан кулурмиз.
Қачонки Оллоҳ таоло мазкур кемани қуришни буюргач, Нуҳ алайҳис-салом яқин атрофида дарё-денгиз бўлмаган бир қуруқликда ёғоч-темирларни тўплаб-йиғиб жуда катта бир кемани ясай бошлади. Шунда қурилиш ишлари билан машғул бўлиб бир оз чалғиган Нуҳнинг олдига қавми келиб, унинг устидан кула бошладилар. Улар: “Эй Нуҳ, нима қуряпсан?” дейишган эди, у: “Сувда юрадиган уй қуряпман”, деб жавоб қилди. Улар Нуҳнинг сўзидан ҳайрон бўлишиб, кулишиб: “Эй Нуҳ, энди пайғамбарлигингни қўйиб дурадгор бўлиб олибсан-да”, деб уни масхара қилдилар. Аммо Нуҳ алайҳис-салом у кофир қавмнинг озорларига парво қилмай: “Агар сизлар бугун бизнинг қилаётган бу ишимиздан кулаётган бўлсангизлар, эртага сизлар сувга ғарқ бўлаётганингизда биз ҳам куладиган вақт келади”, деб ўз ишини қилаверди.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Нуҳ кемани икки йилда қуриб битирди. Кеманинг узунлиги уч юз газ (қўлнинг елкадан бармоқ учигача бўлган узунлиги, етмиш сантиметр атрофида). Эни эллик газ, баландлиги эса ўттиз газ бўлди. Кема уч қаватли бўлиб, Нуҳ унинг пастки қаватига йиртқич ҳайвонларни ва ҳашаротларни жойлаштирди, ўрта қаватига судралиб юргувчи ва чорва ҳайвонларини жойлаб, юқори қаватда ўзи ва у билан бирга бўлган мўминлар керакли нарсалари билан жойлашдилар”.
Каъбул-аҳбор розияллоҳу анҳудан Нуҳ кемани ўттиз йилда қуриб битирди, деган ривоят ҳам бор.
Шунингдек, кема ҳажми ҳақида ҳам турли ривоятлар келган. Ҳасани Басрий розияллоҳу анҳу: “Кеманинг узунлиги бир минг икки юз газ. Эни олти юз газ эди”, дейди. Лекин Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган аввалги сўз аниқроқдир. (“Тафсири БағавшГдан).
“Руҳул-маъоний” тафсирида Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Оллоҳ таоло Нуҳга кема ясашни буюрганида, у: “Ё Роббим, кема нима?”, - деб сўради. Оллоҳ таоло: “Сув юзида сузадиган уй”, - деб жавоб қилган эди, у: “Сув қани (яъни сув йўқ-ку)?”, - деди. Шунда Ҳақ таоло: “Мен хоҳлаган ишимни қилишга Қодирман”, - деди.

39. Бас, яқинда кимга хор-у расво қилгувчи азоб келишини ва (кимнинг) устига мангу азоб тушишини билиб олажаксиз».
Ушбу ояти каримада ҳам Нуҳ алайҳис-саломнинг қавмига айтган сўзлари зикр қилинади. У устидан кулаётган кофир қавмга қараб: “Яқинда устингизга тўфон балоси келиб, биронтангиз қолмасдан ғарқ бўлиб ке-таётганингизда ким хору расво қилгувчи азобга гирифтор бўлишини, яъни, сизлар бугун нажот кемасини ясаётган кишиларнинг устидан масхара қилиб кулаётган кимсалар у кунда сув остида қолиб ҳалок бўлишингизни, Охиратда эса, устингизга мангу азоб тушиб, жаҳаннам ўтида абадий ёнишингизни билиб оласизлар”, деди.

40. Энди қачон (кофирларни ҳалок қилиш ҳақида) Бизнинг Фармонимиз келиб, (Ердан) фавворалар отилган вақтда, (Нуҳга) дедик: «(Кемага) ҳар (жонивордан бир) жуфтдан ва аҳли оилангни чиқаргин. Лекин қайси кимсалар хусусида Бизнинг Сўзимиз (яъни, ғарқ бўлиш ҳақидаги Ҳукмимиз) ўтган бўлса, (уларни тарк қилгин. Булар барча кофирлар ва Нуҳ пайғамбарнинг хотини Воила билан ўғли Канъон эди). Яна иймон келтирган кишиларнинг барчасини (кемага чиқаргин)!» (Нуҳ) билан бирга (Ёлғиз Оллоҳга) иймон келтирган кишилар жуда оз эдилар.
Уламолар ояти каримадаги “таннур” сўзини икки хил тафсир қилганлар. Икрима ва Заҳрий: “Таннурдан мурод Ер юзи, унинг отилиши эса, Ер ёрилиб, ҳар тарафидан сув-чашмалар отилиб чиқишидир”, дейдилар ва сўзларига мана бу оятларни далил қилиб келтирадилар: “Биз осмон дарвозаларини (тинимсиз) қуйилгувчи сув - сел билан очиб юбордик. Ва ерни ҳам ёриб чашмалар чиқариб юбордик. Бас, (осмон ва Ернинг) суви тақдир қилиб қўйилган бир иш (яъни, кофирларни ғарқ қилиб юбориш) устида учрашдилар!”. (Қамар сураси, 11-12-оятлар).
Ҳасани Басрий, Мужоҳид ва Шаъбий эса: “Таннур нон ёпиладиган тандирдир”, дейдилар. Аксари муфассирлар мана шу тафсирни олганлар.
Атийя Ибн Аббос розияллоху анхумодан ривоят қилишича, ояти каримада сўз тошдан ясалган бир тандир ҳақида боради. У тандирда Ҳавво онамиз нон ёпар эди. Кейин у Нуҳ алайҳис-саломга қолди. Бас, Нуҳга: “Қачон мана шу тандир оғзидан олов ўрнига сув отилиб чиқса, дарҳол ўзинг ва асҳобинг кемага мининглар”, деб буюрилди. Яъни, тандирдан сув отилиб чиқиши Оллоҳ таоло Нуҳ алайҳис-саломга билдирган Тўфон балосининг вақти келганига белги қилинди.
Ҳақ таоло Нуҳга жамийки жонзотдан бир жуфтдан, яъни, бир эркак ва бир урғочисини, шунингдек, ўз оиласидан фарзандларини хотинлари билан бирга ва ким Нуҳни Оллоҳнинг элчиси деб иймон келтирган бўлса, ана ўшаларнинг барчасини кемага олишни буюрди. Фақат кофир бўлганлари учун Оллоҳ таоло томонидан ҳалокатга ҳукм қилинган кимсаларни кемага чиқармаслик буюрилди. Не тонгки, ҳалок бўлгувчилар қаторида Нуҳ пайғамбарнинг аёли Воила ҳам бор эди. Бу хиёнаткор аёл ҳақида бошқа бир сурада шундай хабар берилади: “Оллоҳ кофир бўлган кимсалар (ва уларни мўминлар билан бирга ҳаёт кечиришлари ҳам Оллоҳнинг азобидан қутқара олмаслиги) ҳақида Нуҳнинг аёли ва Лутнинг аёлини мисол келтирди. У иккиси Бизнинг бандаларимиздан икки солиҳ банда қўл остида эдилар. Бас, у (аёл)лар (Нуҳ ва Лутга) хиёнат қилган эдилар, (Нуҳ ва Лут) Оллоҳ(нинг азоби)дан бирон нарсани у иккисидан даф қила олмадилар ва (уларга): «Киргувчилар билан бирга дўзахга киринглар!», дейилди”. (Таҳрим сураси, 10-оят).
Нуҳнинг бир фарзанди Канъон ҳам мўминлар қаторида кемага минмасдан ҳалок бўлди. Бу ҳақда кейинги оятларда баён қилинади.
Иймон келтириб Нуҳ пайғамбар билан бирга кемада нажот топган кишиларнинг саноғи жуда оз эди.
Ибн Аббос розияллоху анҳумо айтади: “Нуҳга ўз қавмидан фақат саксон киши иймон келтирди. Улардан учтаси Нуҳнинг ўғиллари Сом, Хом ва Ёфаз ҳамда учовларининг аёллари бўлиб, бу олтовлари ҳам ўша саксонта мўминнинг ичида эдилар. Қачонки тўфон босилиб, кема тўхтаб, ерга тушганларидан кейин улар бир қишлоқ бино қилдилар. У қишлоқ ҳозир ҳам Мавсил ноҳиясида мавжуд бўлиб, номи Саксон қишлоғидир”. (“Тафсири КуртубшГдан).
Имом Аҳмад ўз “Муснад” китобида Ваҳб ибн Мунаббиҳдан шундай ривоят қилади: “Қачонки Оллоҳ таоло Нуҳга барча жонзотлардан бир жуфтдан кемага чиқаришни буюрганида, у: “Шер билан молни, бўри билан қўйни, мушук билан каптарни қандай қилиб бир кемага чиқараман?”, - деган эди, Оллоҳ таоло: “Уларнинг ўртасига ким адоват солган?”, - деб сўради. Нуҳ: “Сен Ўзинг, ё Роббим”, - деди. Шунда Ҳақ субҳонаҳу ва таоло: “У ҳолда Мен Ўзим уларни улфат қилиб қўюрман”, - деди. (“Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобидан).

41. У деди: «(Оллоҳнинг номи билан) кемага мининглар! (Чунки) унинг юриши ҳам, тўхташи ҳам Оллоҳ номи билан бўлур. Албатта, Парвардигорим Мағфиратли, Меҳрибондир».
Шундай қилиб, Ердаги барча динсиз-кофир кимсалар ҳалок бўлиб кетаётган бир соатда Нуҳ алайҳис-салом нажот кемасига чиқиб омон қолиш бахти насиб этган саноқли мўминларга, кемага қадам қўяр эканлар, ўзларига нажот ато этган Меҳрибон, Мағфиратли Оллоҳ таолонинг номини зикр қилиб, Унга шукроналар айтишни буюрди ва бу кема юриб уларни нажот соҳилига элтиши ҳам, кўзланган манзилга етгач тўхташи ҳам Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Исми билан бўлишини эслатди.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ўзининг элчиси Нуҳ алайҳис-салом орқали барча мўмин-мусулмон бандаларига ҳар бир ишни “Бисмиллоҳ” билан бошлашни таълим беради. Инсониятнинг Одам алайҳис-саломдан кейинги иккинчи отаси ҳисобланмиш Нуҳ алайҳис-саломга ҳамда унга итоат этиш билан тўфон балосидан қутулиб қолган мўминларга Ўзининг Кечиргувчи ва Раҳмли Зот эканини таъкидлайди. Дарҳақиқат, агар У Ўз Фазлу Марҳамати билан мўминларнинг қилган гуноҳ-маъсиятларини кечириб юбормаганида, улар ҳам қолган барча жонзот билан бирга сувга ғарқ бўлиб кетган бўлар эдилар ва Ер юзида ҳаёт бутунлай тўхтаган бўлар эди. Лекин Меҳрибон ва Раҳмли Парвардигор бутун борлиқни, жумладан инсонларни то Қиёмат Соати келгунича ҳаёти дунё неъматларидан баҳраманд бўлиб, бу имтиҳон оламида яшашларини ирода қилган эканки, уларга тўфон балосидан нажот бериб, Ер юзида янгидан ҳаёт бошлашлари учун Нуҳ алайҳис-салом ясаган кемага чиқишларини буюрди ва уларга нажот бергувчи бу кема ҳам, уни ясаган Нуҳ ҳам эмас, балки Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзи эканини билишлари учун кемани фақат Оллоҳнинг Исми зикр қилинса юра-диган қилиб кўйди. Заҳҳок айтади: “Нуҳ кемани юргизмоқчи бўлса “Бисмиллоҳ”, дер ва кема юрар эди, уни тўхтатмоқчи бўлганида ҳам, “Бисмиллоҳ”, дер ва у тўхтар эди”. (Куртубий ва Бағавий тафсирларидан).
Қадим замонда бўлиб ўтган бу тарихий воқеани эслатиш билан Қуръони Азим бизга дунё ва Охиратдаги нажотимиз Оллоҳнинг Исмини зикр қилишимизда эканини, яъни, ҳар бир ишда, ҳар вақт Оллоҳ таолони ёдимизда тутиб, У буюрган ишларни қилиш ва У қайтарган ишлардан қайтиш билан Унинг паноҳида нажот топишимиз мумкинлигини уқтиради. Демак, диллари ва тилларида Оллоҳнинг зикри билан Унинг Йўлида собитқадам бўлган инсонлар қачон ва қаерда яшашларидан қатъий назар нажот кемасидадирлар. “Дарҳақиқат, Биз у (тўфон балоси)ни бир оят-ибрат қилиб қолдирдик. Бас, бирон эслатма-ибрат олгувчи борми?!”. (Қамар сураси, 15-оят).
Ўрганаётганимиз ояти карима тафсирида “Танвирул-азҳон” китобида бир ажиб ва ибратли ҳикоят келти-рилибди: “Нуҳ алайҳис-салом Оллоҳ таолонинг Амри билан кема ясаётганида олдидан бир кампир ўтиб қолди. У Нуҳга иймон келтирганлардан эди. Нуҳдан нима қилаётганини сўраган эди, у кема ясаётганини айтиб: “Оллоҳ таоло яқинда кофирларни тўфон балоси билан ҳалок қилади, мўминларга эса мана шу кемада нажот беради”, деди. Шунда кампир Нуҳдан ана ўша тўфон вақти келганида унга хабар бериб қўйишини ўтинди ва ўзи ҳам бошқа мўминлар билан бирга кемага чиқмоқчи эканини айтди. Аммо қачонки ана ўша вақт келганида Нуҳ алайҳис-салом буюрилган кишиларни ва бошқа жонзотларни кемага чиқариш билан машғул бўлиб, олис бир жойда яшайдиган кампирга хабар бериш ёдидан кўтарилди. Сўнгра...
Сўнгра қачонки тўфон келиб, Ер юзини сув босиб, кофирларнинг барчаси ҳалок бўлиб, мўминлар нажот топиб қуруқ Ерга тушишгач, баногоҳ Нуҳнинг олдига ҳалиги кампир кириб келди ва: “Эй Нуҳ, менга Ер юзини тўфон босишини айтган эдинг, унинг вақти ҳали келмадими?”, деди. Нуҳ: “Тўфон босди, Оллоҳ таоло айтган иш бўлди”, деди ва бу мўмина аёлга тўфонни кўрсатмасдан, уни кемага чиқармасданоқ шундай буюк балодан нажот берган Оллоҳ таолонинг Қудратидан ҳайратга тушди. Оллоҳ таоло Ўзининг мўмин бандаларини мана шундай ҳимоя қилар экан!”. (“Танвирул-азҳон ” тафсири).

42. (Кема) уларни тоғлардек тўлқинлар орасида олиб кетар экан, Нуҳ бир четда қолган ўғлига нидо қилди: «Эй ўғилчам, биз билан бирга (кемага) мингин, кофирлар билан қолмагин!»
Яъни, Нуҳ алайҳис-саломнинг даъватини қабул қилган мўминлар минган кема қаттиқ бўрон билан келган тўфоннинг шиддатидан пайдо бўлган тоғлардек баланд тўлқинларда чайқалиб, уларни Оллоҳ таоло буюрган тарафга олиб кетар экан, Нуҳнинг кўзи кемага минмасдан бир четдаги баланд жойга чиқиб олиб ёлғиз турган ўғли Канъонга туптди. У отаси Нуҳ алайҳис-салом даъват қилган Ҳақ Динни қабул қилмай онаси Воила билан - пайғамбарнинг жуфти бўла туриб унга хиёнат қилган, яъни мўминларнинг ичида бўлиб - сирларини билиш учун ўзини мўмина қилиб кўрсатган ва натижада Оллоҳ таолонинг Ҳукми билан ҳалок бўлгувчилар қаторига қўшилган онаси Воила билан қолишни танлаган ноқобил ва бадбахт фарзанд эди.
Нуҳуни бир четда турганини кўриб оталик меҳри жўш уриб, ўз пушти камаридан бўлган фарзанди кўз ўнгида сувга ғарқ бўлиб кетишига тоқат қила олмай, унга сўнгги бор нидо қилди: “Болажоним, менинг ҳақ пайғамбарлигимга ишон ва биз билан бирга кемага мингин, кофирлар билан қолмагин, у ҳолда ўшалар билан бирга ҳалок бўласан”. Аммо ноқобил ўғил меҳрибон отанинг охирги нидосини ҳам қабул қилмади -

43. У деди: “Мен ўзимни сувдан сақлайдиган бирон тоққа чиқиб паноҳ топажакман». (Нуҳ) айтди: «Бугун Оллоҳнинг (кофирларни ҳалок қилиш ҳақидаги) Фармонидан бирон сақлагувчи йўқдир, магар Ўзи раҳм қилган кишиларнигина (сақлар)». (Шу пайт) ўрталарини тўлқин тўсиб қўйди-да, (ўғил) ғарқ қилинувчилардан бўлиб қолди”.
У гумроҳ фарзанд шиддат билан Ер юзини босиб, тинмасдан кўтарилаётган сувни оддий сел деб ўйлаб меҳрибон отанинг кемага чиқиш ҳақидаги сўнгги даъватини ҳам рад этди ва баланд тоғлардан бирининг чўққисига чиқиб тўфон балосидан нажот топишини айтди. Нуҳ алайҳис-салом бу кун оддий кунлардан эмаслигини ва бу сув оддий сел эмаслигини, бу кун Оллоҳ таолонинг барча кофирларни қириб ҳалок қилиш ҳақидаги Амр-Фармони тушганини, дунёни босаётган сув эса, Яратганнинг динсиз кофирларга юборган балоси эканини, энди бу бало-офатдан Оллоҳ таолонинг Раҳмат-Марҳамати билан иймон келтириб Ҳақ Динни қабул қилган мўминлардан бошқа бирон кимса нажот топа олмаслигини айтиб тушунтирмоқчи бўлди, аммо шу онда ота билан ўғил ўртасини тоғдек тўлқинлардан бири келиб тўсди ва ноқобил ўғил ғарқ қилиниши буюрилган кофирлар билан бирга сувга чўкиб кетди. Чунки Илоҳий Фармонда ҳалок қилинувчилар рўйхатида унинг номи ҳам бор эди!
Ривоят қилинишича, у кунда Ер юзини босган сув энг баланд тоғнинг чўққисидан қирқ газ баланд бўлган экан. Яна бир ривоятда эса, ўн беш газ баланд бўлган дейилган.
Ҳоким ривоят қилади: “Ўша куни сув кўчаларга тўлиб тоша бошлаганида кофир қавмдан бўлган бир аёл қўлидаги чақалоғидан қўрқа бошлади. У боласини жуда яхши кўрар эди. Бас, у чақалоқни бағрига босганича тоққа чиқиб кетди. Тоғнинг учдан бир қисмига кўтарилиб тўхтаган эди, сув ўша жойга ҳам етиб келди. Аёл яна юқорилаб тоғнинг учдан икки қисмига етганида сув у жойга ҳам етиб келди. Шундан кейин у тоғнинг энг баланд чўққисига чиқиб олган эди, сув кўтарилиб, тоғни бутунлай кўмиб, яна баландлай бошлади, ҳатто тоғ чўққисида турган аёлнинг томоғигача етиб келди. Шунда, у ўзи сув остида қолишига кўзи етгач, боласини боши узра баланд кўтариб олди ва... сув уни боласи билан бирга олиб кетди. Агар Оллоҳ таоло кофирлардан биронтасига нажот берганида, ана ўша она-болага нажот берган бўлар эди”. (“Тафсири Бағавий”ва “Тафсири Куртубий”дан).

44. (Сўнгра); «Эй Ер, сувингни ютгил; эй само, ўзингни тутгил (яъни, ёғишни бас қил»), дейилди. Сув қуриди, Фармон бажарилди ва (кема) Жудий (тоғи) узра тўхтади ҳамда: «Золим қавмга ҳалокат бўлгай», дейилди.
Ушбу ўта ихчам ва бениҳоя фасоҳатли ояти каримада Ҳақ таоло икки оғиз сўз билан инсоният тарихида том маънода янги ҳаётнинг бошланиш нуқтаси бўлиб қолган жуда катта ҳодиса ҳақида хабар берадики, бундай гўзал ва мухтасар ифода қилиш Ёлғиз Оллоҳ субҳонаҳу ва таолодан ўзга ҳеч кимнинг қўлидан келмайди.
Оятда осмонлар ва Ернинг Эгаси томонидан Ер ва осмонга кофир кимсаларни қириб юбориш учун юборилган тўфон балосини тўхтатиб, Ерда бутунлай янги ҳаёт бошлаш тўғрисида берилган Илоҳий Фармон ҳақида хабар берилади.
Албатта, барча оламлар Парвардигорининг Амр-Фармони дарҳол бажарилди - тўфон босилди, Ер денгиз, дарё ва кўллардаги инсонлар учун керакли бўлган сувдан бошқа, баланд тоғларгача кўмиб юборган барча сувларни бир зумда ютиб ичига сингдириб юборди, осмон ўша онда ёғишдан тўхтади ва Нуҳ алайҳис-салом ҳамда у кишига тобе бўлган мўминлар чиқиб олган нажот кемаси Жудий тоғи устига келиб тўхтади. Ҳақ таолонинг ҳақ пайғамбарига иймон келтирмаган золим қавм эса жуда узокда - уларга азоб қилиб юборилган сув тубида қолиб ҳалок бўлиб кетдилар.
Муфассирлар айтишларича, тўфоннинг бошланиши билан тўхтатилиши ўртасида бир неча ой ўтган экан.
“Тафсири Бағавий”да ривоят қилинишича, Нуҳ алайҳис-салом кемага Ражаб ойининг ўнинчи куни мингач, кема уларни роппа-роса олти ой олиб юрди, шу орада у Байтуллоҳ олдидан ҳам ўтди ва унинг атрофини етти бор айланиб тавоф қилди - Оллоҳ таоло у уйни ғарқ қилмасдан осмонга кўтарган ва унинг ўрни - пойдевори қолган эди - сўнгра улар Муҳаррам ойининг ўнинчи куни кемадан ерга тушдилар. Бас, Нуҳ ўша куни рўза тутди ва ўзи билан бирга нажот топган барча мўминларга Оллоҳ азза ва жаллага шукрона айтиб рўза тутишларини буюрди.
Айрим уламолар Жудий тоғи Мавсил, деган жойда дейдилар, айримлари эса Шомда, деганлар. Аввалгиси машхурроқдир.

45. Нуҳ Парвардигорига нидо қилиб, деди: «Роббим, албатта ўғлим (Канъон ҳам) менинг аҳли оиламдандир ва шубҳасиз, Сенинг (аҳли оиламга нажот бериш хусусидаги) ваъданг ҳақ ваъдадир. Сен энг Адолатли Ҳукм қилгувчисан».
Ибн Жарир Табарийнинг “Жомиул-баён” тафсирида ояти карима шундай тафсир қилинади: “Нуҳ Парвардигорига илтижо қилиб: “Ё Роббим, албатта Сен менга ва аҳли-оиламга сувда ғарқ бўлишдан, ҳалокатдан нажот беришга ваъда қилган эдинг. Ана ўша ваъданг сабабли биз нажот топдик, аммо ўғлим Канъон сув остида қолиб ҳалок бўлди. Ахир ўғлим ҳам менинг аҳлимдан эдику. Сенинг ваъданг ҳақ ваъда эканлигида ҳеч қандай шак-шубҳа йўқ, Сен Ҳақ билан ҳукм қилгувчиларнинг энг Доно, Адолатлисидирсан. Бас, Ўз Ҳукминг билан менга ваъда қилган нарсангни ато этгин - менга ўғлимни қайтариб бергин”, - деди”.
“Танвирул-азҳон” тафсирида эса Нуҳ алайҳис-саломнинг бу нидо-илтижоси Тўфон балоси тўхтаб ерга тушганларидан кейин эмас, балки аввалроқ, Нуҳ билан ўғлининг ўртасини баланд тўлқинлар тўсиб кўйган пайтида, Нуҳ ҳали ўғлининг ҳалок бўлган-бўлмаганини билмаган вақтида айтилган, дейилади.

46. (Оллоҳ) айтди: «Эй Нуҳ, у сенинг аҳлингдан эмас! Албатта у (нинг қилган амали - куфр йўлини тутгани) ёмон амалдир. Бас, ўзинг билмаган нарса ҳақида асло Мендан сўрамагин! Албатта Мен сенга жоҳил-нодонлардан бўлмасликни буюраман».
“Эй Нуҳ, у (яъни, ўғлинг Канъон) сенинг аҳлингдан эмасдир”. Ҳак таоло Ўз элчисига айтган бу сўз Шариати Исломийя наздида динлари бошқа-бошқа бўлган одамлар, гарчи ота-бола бўлсалар-да, бир-бирларига бегона эканликларини билдиради. Бошқача айтганда, диндошлик риштаси қон-қариндошлик алоқасидан муқаддам туришига далолат килади. Шунинг учун Оллоҳ таоло Нуҳга ўз пушти камаридан бўлган ўғли Канъон мушриклардан бўлгани сабабли унинг аҳлидан эмаслигини айтди. Шунингдек, У Зот Канъоннинг Ҳақ Динга даъват қилган Нуҳ алайҳис-саломга - ўз отасига эргашмасдан кофир қавм тарафида қолгани жуда ёмон иш эканини таъкидлаб, “боламга ҳам нажот бергин”, деб Ўзига дуо-илтижо қилаётган Нуҳга ҳаргиз ўзи билмаган нарсани сўрамаслигини буюриб танбеҳ берди ҳамда уни жоҳил кимсалардан бўлиб қолишдан қайтариб панд-насиҳат қилди.
Дарҳақиқат, Нуҳ алайҳис-салом Канъон зоҳирда ўзини мўмин қилиб кўрсатиб юргани сабабли унинг кофирлардан эканлигини билмагани учун Оллоҳ таолодан унга нажот беришини сўраб дуо қилди. Агар билганида, ҳеч қачон кофирга нажот сўрамаган бўлар эди. Чунки унинг ўзи: “Парвардигорим, Ер юзида кофирлардан бирон ҳовли-жой эгасини қолдирмагин. Агар Сен уларни (ҳалок қилиб юбормай, Ер юзида) қол-дирадиган бўлсанг, улар бандаларингни йўлдан оздирурлар ва фақат кўрнамак, нопок (кимсалар)ни туғиб-кўпайтирурлар”, деб дуо қилган эди. (Нуҳ сураси, 26-27-оятлар).
Ҳасани Басрий раҳимаҳуллоҳ айтади: “Канъон мунофиқ эди, шунинг учун Нуҳуни мўминлардан деб ўйлаб кемага чиқишга чорлади”. (“Тафсири Куртубий”дан).
Албатта, Оллоҳ таолонинг элчиларидан биронтаси қариндошликни диндан устун қўймаган. Жумладан, Оллоҳнинг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳам ўзларининг қон-қариндошлари бўлган Бани Ҳошим қабиласига мансуб кишиларни: “Эй Бани Ҳошим, (Қиёмат Кунида) одамлар қилган яхши амаллари сабабли менинг ёнимга келганларида сизлар (агар амал қилмасаларингиз) фақат насабла-рингиз (яъни, менга насабдош бўлганларингиз) сабаблигина ёнимга келишни ўйламанглар”, деб огоҳлантирганлар. (Термизий ривояти. “Танвирул-азҳон”ва “Ат-тафсирул-мунийр”китобларидан).
“Мўминун” сурасида келган мана бу оятлар ҳам Қиёмат Кунида ҳеч қандай насл-насаб фойда бермаслигини, киши фақат ўзининг қилган амалига қараб, агар яхши амаллари кўпроқ бўлса, ажр-мукофот, ёмонлик-гуноҳлари кўпроқ бўлса, жазо олишини уқтиради: “Бас, қачон сур чалинганида (яъни, Қиёмат қойим бўлганида) ана у Кунда уларнинг ўрталарида ҳеч қандай насл-насаб қолмас ва улар бир-бирлари билан савол-жавоб ҳам қила олмаслар. Энди кимнинг (яхшилик) мезонлари (ёмонлик-гуноҳларидан) оғир келса, бас, ана ўшалар нажот топгувчидирлар. Кимнинг мезонлари енгил бўлса (яъни, ёмонликлари яхши амалларини босиб кетса) бас, ана ўшалар ўзларига зиён қилибдилар. Улар жаҳаннамда мангу қолгувчидирлар”. (“Мўминун” сураси, 101-103-оятлар).
Демак, ким Оллоҳ таолога ибодат қилмасдан туриб “Мен фалончининг авлодиданман”, деб улуғ инсонларга насабдош эканлиги билан ғурурланиб юрар экан, у Оллоҳнинг Дини ва Шариатини билмайдиган жоҳил кимсадир. Шунингдек, Оллоҳ таолонинг Амрига итоат этмаган динсиз кимсаларнинг ёнини олиш ҳам, гарчи (улар энг яқин қариндош-уруғлардан бўлсалар-да), жоҳил-нодонларнинг ишидирки, Ҳақ таоло Ўз элчиси Нуҳ алайҳис-саломни ана ўшандай жоҳиллардан бўлиб қолишдан қайтариб панд-насиҳат қилди.

47. (Нуҳ) деди: «Парвардигорим, мен Сендан ўзим билмаган нарсани сўрашдан паноҳ тилайман! Энди агар Ўзинг мени мағфират қилиб, Ўз Раҳматингга олмасанг, зиён кўргувчилардан бўлиб қолур-ман».
Яъни, Жаноби Ҳақнинг танбеҳидан кўзи очилиб, дарҳол тавба қилган Нуҳ пайғамбар мазкур сўзларни айтди.
Нуҳнинг бу тавба-тазарруси худди Одам алайҳис-салом ва Ҳавво қилган мана бу тазарруъ кабидир: “Улар: «Парвардигоро, бизлар ўз жонимизга жабр қилдик. Агар Ўзинг бизларни мағфират қилиб, Ўз Раҳ-матингга олмасанг, шубҳасиз, зиён кўргувчилардан бўлиб қолурмиз», дедилар”. (Аъроф сураси, 23-оят).
Яъни, Одам ва Ҳавво Ҳақ таолога ёлвориб: “Парвардигоро, албатта, биз Сенинг Амрингга хилоф иш тутиш ва Сенинг ҳам душманинг, бизнинг ҳам душманимиз бўлган шайтонга итоат қилиш билан ўз жонимизга жабр қилдик, золимлардан бўлиб қолдик. Энди агар Ўзинг бизни гуноҳимиздан ўтиб, тавбаларимизни қабул қилмайдиган бўлсанг, Ўзинг бизга раҳм қилмасанг, у ҳолда биз ўзимизга зиён қилган, бир нафаслик кўнгил хоҳишига берилиб Охиратдаги насибамиздан - мангу бахт-саодатдан маҳрум бўлган кимсаларга айланиб қоламиз”, деб илтижо қилдилар.
Нуҳ алайҳис-салом Ҳақ таоло унга шундай буюк неъмат ато этган бир пайтда - унга ва мўминларга нажот бериб, барча душманларини ҳалок қилиб юборган бир вақтда Яратганга фақат шукроналар айтиш ўрнига Ундан яна Ҳақ Йўлга юришни хоҳламай кофирлар билан бирга қолишни истаган гумроҳ фарзандига нажот беришини сўраши жуда катта хато бўлганини билиб, бундан буён бундай хатога йўл қўйишдан паноҳ беришини сўраб Парвардигорга илтижо қилди ва қилиб қўйган бу хатосини агар Унинг Ўзи Фазлу Марҳамати билан кечириб юбормаса, у ўзига ўзи зиён қилган кимсалардан бўлиб қолишини айтиб ялиниб-ёлворди.

48. (Шунда) айтилди: «Эй Нуҳ, Биз томонимиздан бўлган омон-лик билан ва ўзингга ҳамда сен билан бирга бўлган умматларнинг зурриётларига бўладиган баракотлар билан (кемадан Ерга) тушгин. (Яъни, сен ва сенга иймон келтирган кишиларга Биз томондан тинчлик-омонлик ва файзу баракотлар етар.) Яна бошқа (яъни, кофир) жамоалар ҳам (келурки), Биз уларни ҳам озгина фойдалантирурмиз, сўнгра уларни Биз томондан бўлган аламли азоб тутар».
Юқоридаги оятларда Ҳақ таоло Нуҳ пайғамбар ўз тобелари билан тушган кема Жудий тоғи устида тўхтагани ва фақат ана ўша кемадаги мўмин-лар нажот топиб, ерда қолган барча кофирлар сув-тўфон остида ҳалок бўлгани ҳақида хабар бергач, энди ушбу ояти каримада Нуҳ алайҳис-саломга кемада бўлган инсонлар-у парранда ва даррандалар билан бирга Ерга тушиб, яна янгидан ҳаёт бошлаш буюрилгани зикр қилинади.
Ояти каримада Жаноби Ҳақ Нуҳга ва у билан бирга Ҳақ Йўлга юрган мўминларга Ўз томонидан икки буюк неъматни ваъда қилади. Улардан бири тинчлик-омонлик, иккинчиси, хайру барака неъматларидир. Кофирларни эса ҳаёти дунёда бир оз фойдалантириб - уларга ҳам дунё неъматларидан ато қилиб, сўнгра Охиратда мангу аламли азобга гирифтор қилишини айтади.
Муҳаммад ибн Каъб Қуразий айтади: “Ояти каримада Ҳақ таоло томонидан ваъда қилинган омонлик ва баракот то Қиёматгача дунёга келадиган барча мўмин ва мўминага дахлдордир, аламли азоб эса, то Қиёмат Кунигача келадиган барча кофир ва кофирага дахлдордир”. (“Ал-муктатаф мин уювнит-тафосийр” китобидан).
Демак, ушбу оятда олис мозийда яшаб ўтган, одамзотнинг иккинчи отаси ҳисобланмиш Нуҳ алайҳис-саломга ўз тобелари билан бирга Ерда - тўфон балоси сабабли устидаги барча жонли-ю жонсиз мавжудотдан, ҳатто дов-дарахт ва ўт-ўланлардан ҳам айрилиб қуруқ дашт-саҳрога айланиб қолган Ерда Оллоҳ таолонинг ҳифзи-ҳимоясида янги ҳаётни бошлаш буюрилиб, Ердаги бу ҳаёт энди Оллоҳ таоло ато этган баракот сабабли то Қиёмат Кунигача тўхтамаслиги, Нуҳ ва у билан бирга нажот топган мўминларнинг авлод-зурриётлари ўзларидан кўпайиб, турли умматларга айланиши ҳамда у умматлардан айримлари Нуҳ алайҳис-салом даъват қилган Ҳақ Динда барқарор бўлиб, Оллоҳ таоло ато этган омонликда баракали ҳаёт кечирсалар, айримлари Тўғри Йўлдан адашиб, охир-оқибат аламли азобга дучор бўлишлари ҳақида хабар берилади.
Нуҳ алайҳис-саломнинг зурриётлари то Қиёматгача яшашлари ҳақида бошқа оятларда ҳам хабар берилган: “Дарҳақиқат, Нуҳ (ўз қавми уни ёлғончи қилган вақтда) Бизга нидо-илтижо қилди. Бас, (Биз) нақадар яхши ижобат қилгувчидирмиз; Биз унга ва унинг аҳли-тобеъларига улуғ ғамдан (яъни, сувга ғарқ бўлишдан) нажот бердик. Ва унинг зурриётини (то Қиёмат) боқий қолгувчи кишилар қилиб қўйдик. Ва кейинги (авлод)лар орасида (Нуҳ) ҳақида (гўзал мақтовлар-олқишлар) қолдирдик. Барча оламларда Нуҳга салом (айтилар, яъни, то Қиёмат унинг шаънига фақат мақтов-олқишлар айтилар).” (Вас-соффот сураси, 75-79-оятлар).

49. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), бу (яъни, Нуҳ алайҳис-салом қиссаси) ғайб хабарларидандирки, уларни Сизга Биз ваҳий қилмоқдамиз. Ҳолбуки, (Қуръон нозил бўлишидан) илгари у ҳақда на Сиз ва на қавмингиз билар эдингиз. Бас, Сиз (Ҳақ Динга даъват йўлидаги машаққатларга ва кофирларнинг етказаётган озорларига) сабр қилинг! Албатта оқибат - натижа (Оллоҳдан) қўрқувчи кишиларникидир.
Дархдқиқат, Нуҳ алайҳис-саломнинг қиссаси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг даври саодатларидан неча минг йиллар ав-вал ўтган инсонлар ҳақида ғойибдан келган, яъни, Оллоҳ таоло томонидан ваҳий қилинган хабарлар эди. Чунки хат-саводлари бўлмаган, китоб ўқий олмаган Пайғамбаримиз алайҳис-салоту вас-салом мазкур хабарларни ўзларича билиб олишлари ва бу қадар аниқ тафсилотлар ҳамда далиллари билан айтиб беришлари мутлақо мумкин бўлмаган бир иш экани аёндир. Демак, у зот бундай ғайб оламининг хабарларини фақат Оллоҳ таоло тарафидан юборилган ваҳий орқалигина билишлари мумкин эди. Яъни, ўша узоқ ўтмишда бўлиб ўтган воқеа-ҳодисаларни худди устида тургандек аниқ-тиниқ қилиб айтиб берганларига сабаб, у зотга ўша воқеаларнинг устида турган Ҳақ таолонинг Ўзи аниқ-тиниқ қилиб ваҳий орқали етказган эди. Ояти каримада Жаноби ҲақнингЎзи бу тўғрида гувоҳлик беради.
Сиз (Пайғамбар бўлишингиздан) илгари на Китобни - Куръонни ва на иймонни (яъни, унинг ҳақиқат-моҳиятини) билгувчи эдингиз. Лекин Биз уни (Қуръонни) бир нур қилдикки, у билан бандаларимиздан Ўзимиз хоҳлаган кишиларни ҳидоят қилурмиз. Албатта, Сиз (ўзингизга тушган ваҳий ёрдамида) Тўгри Йўлга етаклайсиз. У (Йўл) осмонлардаги ва Ердаги бор нарса Ўзиники бўлган Зот - Оллоҳнинг Йўлидир! Огоҳ бўлингизким, барча ишлар Ёлғиз Оллоҳга қайтур!”. (Шўро сураси, 51-оят).
“Бас, Сиз (даъват йўлидаги машаққатларга ва кофирларнинг етка-заётган озорларига) сабр қилинг! Албатта, оқибат-натижа (Оллоҳ таолодан) қўрқувчи кишиларникидир”.
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз ҳам Нуҳ алайҳис-салом каби, мушрик-кофирларнинг Сизга ва асҳобингизга етказаётган озор-азиятларига, Сизни ёлғончи дейишиб, Оллоҳнинг Каломига иймон келтирмаётганларига сабр қилинг, қанчалар қийин бўлмасин, зиммангиздаги элчилик вазифангизни адо қилаверинг, шунда охир-оқибат Сиз ҳам худди Нуҳ каби кофирлар устидан ғолиб бўлурсиз, чунки оқибат-натижа кофир, осийларники эмас, балки Оллоҳдан қўрқадиган, куфр-исёндан ҳазар қи-ладиган кишиларники бўлиши аниқдир.
Албатта, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Яратганнинг бу Амрига ҳам итоат этдилар ва сабр қилишда барча инсонларга буюк ибрат бўлиб қолдилар. Оллоҳнинг Ҳукмига рози бўлиб, бало-мусибатларга сабр қилиб, охир-оқибатда Оллоҳ таоло ваъда қилган нусрат-ғалабага эришдилар. У зотнинг нақадар буюк сабр-тоқат эгаси бўлганлари ҳақидаги айрим хабарлар Юнус сурасининг 109-ояти тафсирида айтиб ўтилди.
Жаноби Ҳақ Макка мушрикларининг тинимсиз етказаётган озорларидан, итоатсизликларидан таскин-тасаллий бўлиши учун Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга нозил қилган бу сабр қиссасида - Нуҳ пайғамбарнинг бу ибратли тарихида Оллоҳ таоло Ўзининг элчиларига ва уларга иймон келтириб итоат қилган киши-ларга албатта нажот бериши аниқ экани баён қилинди.
Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам хабар берилган: “Албатта, Биз пайғамбарларимизга ва иймон келтирган зотларга ҳаёти дунёда ҳам, гувоҳлар (ҳозир бўлиб) турадиган Кунда (Қиёматда) ҳам ёрдам берурмиз”. (Ғофир сураси, 51-оят), “Аниқки, Бизнинг пайғамбар бўлган бандаларимиз ҳақида: «Шак-шубҳасиз, улар қўллаб-қувватлангувчидирлар ва шак-шубҳасиз, Бизнинг қўшинимиз (яъни, пайғамбарлар ва уларга иймон келтирган кишилар) ғолиб бўлгувчидирлар», деган Сўзимиз ўтган - собит бўлгандир”. (Вас-соффот сураси, 171-173-оятлар).

50. Од (қабиласига) ўз биродарлари Худни (элчи қилиб юбордик). У айтди: «Эй қавмим, Оллоҳга ибодат қилингиз! Сизлар учун Ундан ўзга бирон илоҳ йўқдир. Сизлар (хилма-хил бутларни) фақат ўзларингиз тўқиб олурсизлар, холос, (яъни, улар ҳеч қандай илоҳ эмасдирлар).
Ҳуд алайҳис-салом қиссаси Оллоҳ таоло ушбу сурада зикр қилган иккинчи қиссадир. Ушбу қисса Аъроф сурасида ҳам бошқача услуб ва ўзгача назм билан зикр қилинган эди.
Ҳуд алайҳис-саломнинг қавми бўлган Од қадимий қабилалардан бўлиб Иброҳим алайҳис-салом замонидан ҳам илгари ўтганлар. Шунинг учун бўлса керак, Қуръони Азимда уларнинг қиссаси Нуҳ алайҳис-салом қиссасидан кейиноқ зикр қилинди. Од қабиласининг манзили Яман мамлакатидаги Уммон ва Ҳазрамавт шаҳарларинингўртасидаги қумтепаларда жойлашган бўлиб, чиройли, боғ-роғли серҳосил ерлар эди. Оллоҳ таоло у қавмга ўзларининг қабиладошлари бўлган Ҳуд алайҳис-саломни элчи қилиб юборди. Шунингучун ҳам ояти каримада: “Одга ўз биродарлари Худни (элчи қилиб юбордик)”, дейилади. Бу жумладан Ҳуд насл-насаб жиҳатидан Од қабиласига мансуб экани билиниши билан бирга у малои-калардан эмас, инсон наслидан экани ҳам маълум бўлди. Демак, у қабиладагилар ўз қавмдошлари бўлган Ҳуднинг сўзларини жуда яхши англаганлари, хулқ-атворидан тўла хабардор бўлганлари сабабли у қилган даъватни дарҳол тасдиқлаб, у айтган йўлга осонлик билан юришлари керак эди.
Ҳуд алайҳис-саломнинг уларга айтган сўзи ҳам илгари ўтган Нуҳ алайҳис-саломнинг ўз қавмига айтган сўзининг айни ўзи эди. Яъни, Ҳуд Од қабиласини Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзига ибодат қилишга, Унга ширк келтирмасликка чақириб, уларга Оллоҳ таолонинг азобига гирифтор бўлиб қолишдан қўрқиш кераклигини эслатди. Чунки у қавм мушрик қавм-лардан бўлиб, ўзларича Садо, Самуд ва Хаттор, деб ном қўйиб олган бутларига сиғинар эдилар.
Шунинг учун Ҳуд алайҳис-салом уларга Оллоҳ таоло ҳеч қандай тенги ҳам, шериги ҳам бўлмаган Танҳо Маъбуди Барҳақ эканини айтиб: “Сизлар (хилма-хил бутларни) фақат ўзларингиз тўқиб олурсизлар, холос, (улар ҳеч қандай илоҳ эмасдирлар)”, дейди.

51. Эй қавмим, мен сизлардан бу (даъватим) учун ажр-мукофот сўрамайман. Менинг ажр-мукофотим фақат мени яратган Зот Зиммасидадир. Ахир ақл юргизмайсизларми?!
Яъни, Ҳуд алайҳис-салом ўз қавми бўлган Од қавбиласининг одамларига яна шундай деди: “Эй қавмим, мен сизларни Ёлғиз Оллоҳга ҳеч нарсани ширк келтирмасдан, чин ихлос билан ибодат қилишга чақирганим учун ва сизларга Оллоҳ таолонинг Ҳақ Динини етказганим учун менга ҳақ тўланглар, деб сизлардан мол-дунё сўраётганим йўқки, сизлар мен ҳақимда бадгумон қилиб: “Бу Ҳуд дунё тўплаб бой-бадавлат бўлиш учун бизларни ўзининг динига чақиряпти”, деб ўйласаларингиз. Билиб олинглар, мен қилаётган даъват ва панд-насиҳатларим учун ажр-мукофот ато этишини мени яратган ва Ҳақ Йўлга ҳидоят қилган Оллоҳ таолонинг Ўзидангина умид қиламан. Ахир сизлар ақлларингизни ишлатиб, Ҳақни ноҳақдан, тўғрисўз кишини ёлғончидан ажратиб олсаларингиз бўлади-ку?!”.

52. Эй қавмим, Парвардигорингиздан мағфират сўрангиз, сўнг Унга тавба-тазарруъ қилингиз, шунда У Зот устингизга осмондан ёмғир қуйдирар ва куч-қувватларингизга яна куч-қувват қўшар. Жинояткор-гуноҳкор бўлган ҳолингизда (менинг даъватимдан) юз ўгириб кетмангиз!».
Ривоят қилинадики, Од қавми ерларига уч йил ёмғир ёғмай қурғоқчилик бўлиб, уларнинг қирилиб кетишларига оз қолган эди. Бу қавм фақат жисмонан кучли бўлганлари сабаблигина зўр-базўр кун кечирар эдилар. Бунинг устига, улар бепуштлик дардига дучор бўлган эдилар. Ушбу ояти каримада Ҳуд алайҳис-салом уларга: «Агар сизлар қилган хато ва исёнларингиз учун мағфират сўраб Парвардигорга тавба-тазарруъ қилсангизлар, Оллоҳ таоло осмондан тўхтаб қолган ёмғирни қайтадан ёғдириб, ерларингизни серсув, унумдор қилур ҳамда куч-қувватларингизни янада зиёда этиб, авлодларингизга янги-янги авлодлар қўшур», деб панд-насиҳат қилгани ҳақида хабар берилади. (“Тафсири Бағавий”дан).
Ояти каримада зикр қилинган истиғфорнинг - Оллоҳ таолодан мағфират сўрашнинг мўмин инсон учун етказадиган манфаати хусусида ҳадиси шарифда ҳам айтилгандир: Абу Довуд ва Ибн Можжа Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким узлуксиз равишда истиғфор айтса, Оллоҳ таоло унинг учун ҳар қандай ғам-ташвишдан қутулар чорани, ҳар қандай тангликдан чиқар йўлни пайдо қилади ва унга ўзи ўйламаган тарафдан ризқ ато этади”, деб марҳамат қилдилар. (“Тафсири Мунийр”дан).
Аммо Ҳуд алайҳис-саломнинг ўз қавмдошларига нажот йўлини кўрсатиб қилган бу панд-насиҳати, холис даъвати у мушрик қавмга ёқмади ва -

53. Улар дедилар: «Эй Худ, сен бизга (ўзингнинг пайғамбар эканлигингни тасдиқлайдиган) бирон хужжат келтирмадинг. Бизлар сенинг (қуруқ) гапинг билан ўз худоларимизни тарк қилгувчи эмасмиз. Бизлар сенга иймон келтиргувчи эмасмиз.
Яъни, Од қабиласидаги мушриклар ҳам ўзларига юборилган пайғамбар Ҳуд алайҳис-саломга худди Нуҳ алайҳис-саломнинг қавми унга айтган жавобни айтишди. Од қавмининг Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга чорлаган ҳақ пайғамбар Ҳуд алайҳис-саломга бундай ноҳақ муносабат билдиришлари уларнинг қалблари ҳам худди Нуҳни ёлғончи қилган қавмники каби хабис-нопок қалблар эканига далолат қилади. Аммо бошқа бир оятда: “Унинг (яъни, Ҳуд алайҳис-саломнинг) қавмидан кофир бўлган одамлар”, (Аъроф сураси, 66-оятдан), дейилишидан Ҳуднинг қавмидаги ҳамма одамлар ҳам кофир бўлмай, у қавмда Ҳуд алайҳис-саломни ҳақ пайғамбар, деб тасдиқлаб, унга итоат этган мусулмонлар ҳам бўлгани билинади. Дарвоқеъ, Нуҳ пайғамбарнинг қавмида ҳам худди шундай эди, уларнинг орасида ҳам мўмин инсонлар бор эдики, улар тўфон балосида ғарқ бўлиб кетмасдан Нуҳ алайҳис-салом билан бирга нажот кемасида ҳалокатдан қутулиб, соғ-омон қолган эдилар.
Ҳуд пайғамбарни ёлғончи қилган кофирлар: “Эй Ҳуд, сен бизга (ўзингнинг Оллоҳ таоло юборган элчи эканингни тасдиқлайдиган) бирон ҳужжат келтирмадинг”, дейиш билан унга тухмат қилдилар. Чунки ҳадиси шарифда айтилишича, Оллоҳ таоло юборган ҳар бир пайғамбарга унинг ҳақ пайғамбар эканини тасдиқлайдиган бир мўъжиза ҳам ато этил-ган ва унга иймон келтирган кишилар ана ўша мўъжизаларни кўриб иймон келтирганлар. (“Тафсири Абис-Сауд”дан). Демак, гарчи Қуръони Азимда ўтган ҳар бир пайғамбарнинг ўз қавмига кўрсатган мўъжизаси батафсил баён қилинмаган бўлса-да, уларнинг ҳар бирига ўзига хос Илоҳий мўъжизалар ато этилгани аниқдир. Бас, Од қабиласидаги кофирлар ҳам Ҳуд алайҳис-саломга у зот бирон ҳужжат - мўъжиза келтирмагани учун эмас, балки ўзларининг ўта қайсар қавм бўлганлари ва динсиз ўтган аждодларига кўр-кўрона тақлид қилганлари учун кофир бўлдилар. Шунинг учун ҳам бошқа бир оятда хабар берилишича, Ҳуд алайҳис-саломга: “Улар: «Сен бизларни Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга ва ота-боболаримиз сиғиниб ўтган бутларни тарк қилиш (га даъват этиш) учун келдингми? У ҳолда, агар ростгўй кишилардан бўлсанг, бизга ваъда қилаётган нарсангни (яъни, Оллоҳнинг азобини) келтиргин-чи?», де-дилар”. (Аъроф сураси, 70-оят).

54-55. Бизлар фақат: “Сени худоларимиздан биронтаси, бир бало (яъни, мажнун) қилиб қўйган”, деймиз, холос”. (Ҳуд) айтди: “Албатта, мен Оллоҳни гувоҳ келтираман, яна ўзларингиз ҳам гувоҳ бўлингларки, мен сизларнинг Оллоҳни қўйиб, (Унга сохта-ёлғон “худо”ларни) шерик қилишингиздан безорман. Ана энди барчангиз бир бўлиб, менга қарши билган ҳийлангизни қилаверинглар. Кейин менга муҳлат ҳам бермай қўя қолинглар. (Яъни, қўлингиздан келган ҳийла-найрангларингизни дарҳол, кечиктирмай қилаверинглар).
“Бизлар фақат: “Сени худоларимиздан биронтаси бир бало (яъни, мажнун) қилиб қўйган”, деймиз, холос”.
Кофирларнинг Ҳуд алайҳис-саломга айтган бу сўзлари уларнинг нақадар ақлсиз қавм эканликларини кўрсатади.
У динсиз кимсалар Ҳуд пайғамбар уларнинг бут-санамларини ҳеч қандай илоҳ эмаслигини айтгани учун ўша жонсиз, демак, ҳеч кимга бирон фойда ҳам, зиён ҳам етказа олмайдиган тошлар Ҳудни ақлидан жудо қилиб қўйган, шунинг учун Ҳуд уларни Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга чақиряпти, деб ўйлаган эдилар. Улар бу сўзлари билан Ҳуд алайҳис-саломни қўрқитмоқчи бўлдилар. Шунда Ҳуд алайҳис-салом у кофир қавмга қарата ўзининг ҳақ пайғамбар эканига яна бир аниқ далил бўладиган мана бу сўзларини айтди: “Албатта, мен Оллоҳни гувоҳ келтираман, яна ўзларингиз ҳам гувоҳ бўлингларки, мен сизларнинг Оллоҳни қўйиб, (Унга сохта-ёлғон худоларни) шерик қилишингиздан безорман. Ана энди барчангиз бир бўлиб, менга қарши билган ҳийлангизни қилаверинглар. Кейин менга муҳлат ҳам бермай қўя қолинглар. (Яъни, қўлингиздан келган ҳийла-найрангларингизни дарҳол, кечик-тирмай қилаверинглар).
Дарҳақиқат, Ҳуд алайҳис-саломнинг жуда кўп ва кучли бўлган бутун бир қабила олдида ёлғиз туриб айтган мана шу сўзларинингўзи у кўрсатган энг улуғ мўъжизалардандир. У Оллоҳ таолонинг Ўзи ёрдам беришига ишончи комил бўлгани учун ҳам ҳеч тап тортмасдан, қўрқмасдан мушрикларга ўзининг Ёлғиз Оллоҳнинг кули эканини, улар сиғинаётган бутларни мутлақо илоҳ деб тан олмаслигини очиқ айтди ва: “Агар сизлар ҳақиқатдан ҳам мана шу бутларингиз менга бирон зиён етказишларига, сизларга эса ёрдам қилишларига ишонадиган бўлсаларингиз, у ҳолда ҳаммаларингиз - ўзларингиз ҳам, барча бут-санамларингиз ҳам бирлашиб менга қарши қўлларингиздан келган ёмонликларин-гизни қилинглар ва менга бир зум ҳам муҳлат бермай, билган ҳийла-найрангларингизни кўрсатаверинглар”, деди.
Албатта, бу ибратли ҳодисада Оллоҳнинг қули ғолиб келди ва муш-риклар ўзларининг бутлари билан бирга мағлуб бўлдилар. Зотан, ҳеч қачон бундан бошқача бўлиши мумкин эмасдир. Чунки мўмин суянган Зот бениҳоя Юксак ва тенгсиз Қудратли Оллоҳ таолодир. У Буюк ва Танҳо Зотга таваккул қилган мўмин-мусулмонлар ҳеч қачон мағлуб бўлмаганлар. Ҳуд алайҳис-салом ўша мўмин-мусулмонларнинг пешқадамларидан бири эди. Унинг Од қавмига айтган мазкур сўзлари худди Нуҳ алайҳис-саломнинг кофир қавмга айтган мана бу сўзларига ўхшар эди: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), уларга Нуҳ ҳақидаги хабарни тиловат қилинг - у қавмига (бундай) деган эди: “Эй қавмим, агар сизларга (орангизда узоқ йиллар яшаб) турганлигим ва Оллоҳ оятларини эслатишим оғирлик қилган бўлса, бас, мен Оллоҳнинг Ўзига суяндим - таваккул қилдим. Энди бутларингиз билан бирга билган ишларингизни қилаверинглар. Кейин қилаётган ишларингиз ўзларингизга қоронғу бўлиб қолмасин (яъни, бемалол, ошкор иш тутаверинглар, мен парво қилмай-ман). Сўнгра менга нисбатан (хоҳлаган) ҳукмингизни ижро этаверинглар ва менга муҳлат ҳам берманглар.” (Юнус сураси, 71-оят).
Шунингдек, Ҳақ таоло Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга ҳам у зотни ёлғончи қилган Макка мушрикларига Нуҳ, Ҳуд ва бошқа пайғамбарлар ўзларини ёлғончи қилган қавмлари-га айтган мазкур сўзларни айтишни буюрди: “Шубҳасиз, сизлар Оллоҳни қўйиб илтижо қилаётган нарсалар худди (сизларнинг) ўзларингиз каби бандадирлар. Бас, агар ростгўй бўлсангизлар, сизлар уларга бир дуо қилинглар, улар дуоларингизни ижобат қилсинлар-чи?! Уларнинг оёқлари бормики, юрсалар, ё қўллари бормики, тутсалар, ёки кўзлари бормики, кўрсалар, ёхуд қулоқлари бормики, эшитсалар?! (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: “Сизлар (Оллоҳга) шерик деб билган ўша бутларингизни чақиринглар-да, сўнгра менга (бир лаҳза) муҳлат бермай бор ҳийла-найрангингизни қилаверинглар”. (Қандай ҳунар кўрсатманглар, натижаси ҳечдир). (Аъроф сураси, 194-195-оятлар).
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга бундай Фармон берилишига сабаб, Макка мушриклари у зотни қўрқитмоқчи бўлишиб: “Эй Муҳаммад, сенга бизнинг илоҳларимиз бирон ёмонлик қилиб қўймасайди, деб қўрқамиз”, дейишар эди. Жаноби Хaқ Ўз Расулига мушрикларнинг ўша сўзларига жавобан: “Сизлар Оллоҳга шерик деб билиб сиғинаётган барча бутларингизни чақирингларда, улар билан бирлашиб олиб менга қарши билган ҳийлаларингизни қилаверинглар, менга бир лаҳза ҳам муҳлат қолдирмай қўлларингиздан келган зиённи етказаверинглар, мен парво ҳам қилмайман”, дейишни буюрди ва у зоти бобаракот Парвардигорнинг Амрини дарҳол адо қилдилар!
Макка, нафақат Макка, балки бутун дунё ширк ва куфр гирдобига ғарқ бўлиб ётган бир замонда, мусулмонларнинг саноқлари бармоқ билан санайдиган даражада оз бўлган бир пайтда мушрикларга ва уларнинг илоҳларига қарши мазкур сўзларни баралла айтишга фақат Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Мададига аниқ ишонган, тутган Йўли Тўғри Йўл эканига иймони комил бўлган мусулмонгина журъат қилиши мумкин эдики, Ҳазрати Муҳаммад Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламда ана шундай буюк фа-зилатларнинг барчаси энг баркамол суратда мужассам эди.
Ҳуд алайҳис-салом Од қабиласига яна шундай деди -

56. Мен фақат менинг ҳам Парвардигорим бўлган, сизларнинг ҳам Парвардигорингиз бўлган Оллоҳга таваккул қилдим - суяндим. Ўрмалаган нарса борки, У Зот унинг пешонасидан олгувчидир (яъни, барчаси У Зотнинг қўл остидадир). Парвардигорим, шак-шубҳасиз, Тўғри Йўл устидадир.
Яъни, “мен Оллоҳ таолога таваккул қилганим сабабли сизлардан қўрқмайман. Сизлар бор куч ва имкониятларингизни ишга солганларингизда ҳам менга бирон зиён етказа олмайсизлар. Чунки мен суянган Зот менинг Эгам бўлгани каби сизларнинг ҳам Эгангиздир. Фақат сизлар эмас, балки Ер юзида қимирлаган ҳар бир жоннинг тақдири Ёлғиз Унинг Қўлидадир. Бас, фақат У хоҳлаган иш бўлади, ҳеч ким Унинг Хоҳиш-Иродасига, У Зот белгилаб қўйган Тақдири Илоҳийга қарши боришга қодир эмасдир”. Оллоҳ таоло Ер-у осмонлардаги жамийки нарсалар тақдирини уларни яратишидан неча минг йиллар илгари белгилаб қўйгани ҳақида саҳиҳ ҳадислар ворид бўлган: “Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Оллоҳ осмонлар ва Ерни яратишидан эллик минг йил илгари барча яратадиган нарсаларнинг тақдирларини белгилаб қўйгандир”. (Муслим, Термизий ва Аҳмад ривояти. “Тафсири Қуртубий”дан).
“Парвардигорим, шак-шубҳасиз, Тўғри Йўл устидадир”.
Яъни, “Парвардигорим Ўзи буюрган Тўғри Йўл устида туриб, ўша Ҳақ Йўлда барқарор бўлган бандаларини ҳар қандай йўлтўсар-қароқчилардан ҳимоя қилур. Бас, Тўғри Йўлдаги мўминлар Оллоҳ таолонинг Назари Раҳмати остида бўлурлар ва уларга ҳеч қандай золим зиён етказа олмас”. (“Ал-муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобидан).

57. Энди агар (менинг даъватимдан) юз ўгирсангизлар, бас, мен сизларга элчи қилиб юборилган Динни етказдим. (Энди) Парвардигорим (сизларни ҳалок қилиб), ўрнингизга бошқа қавмни келтирур ва сизлар (ўз куфрингиз билан) У Зотга бирон зиён етказа олмассиз. Албатта, Парвардигорим ҳамма нарсани кўриб-кузатиб тургувчидир».
Яъни, “Эй қавмим, агар сизлар мен даъват қилган нарсадан - Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишдан юз ўгирадиган бўлсангизлар ва яна мушрик ҳолла-рингизда қолаверсангизлар, у ҳолда билиб қўйингларки, мен зиммамга юкланган элчилик вазифасини адо қилдим, сизларга Оллоҳ таоло буюрган Ҳақ Динни етказдим. Энди сизлар эшитиб-билиб туриб Ҳақ Йўлга юрмаганларингиз учун албатта Парвардигорим сизларни ҳалок қилур ва ўрнингизга бошқа, Унга ширк келтирмайдиган қавмни келтирур. Сизлар эса ўзларингизнинг динсизликларингиз билан Оллоҳ таолога бирон зиён етказа олмайсизлар, балки фақатўзларингизга зиён етказасизлар! “Албатта, Парвардигорим ҳамма нарсани кўриб - кузатиб тургувчидир”. Яъни, У Зот ҳеч нарсадан бехабар қолмайди ва ҳеч нарсани унутмайди, аксинча бандаларнинг қилган ҳар бир ишига дунёда ҳам, Охиратда ҳам албатта жазо беради.
Дарвоқеъ, Ҳуд алайҳис-салом ва Од қабиласи мисолида ҳам худди шундай бўлди - Ҳақ таоло Унинг Ўзига таваккул қилган ва У буюрган вазифани бекам-у кўст адо қилган элчиси Ҳудни Ўз ҳифзу-ҳимоясида асради, Ҳақ Йўлдан юз ўгирган Од қавмига эса қилмишларига яраша жазо бериб, уларни ҳалок қилиб юборди.
“Танвирул-азҳон” тафсирида Ҳақ таоло ҳар кимга мана шу дунёнинг ўзида ҳам қилмишига яраша жазо бериши ҳақида бир ибратли ҳикоят келтирилибди: “Бухоро шаҳрида бир мешкобчи киши бўлиб, одамларнинг уйларига мешда сув ташиб тирикчилик қилар эди. Ўша мешкобчи бир заргарнинг уйига ўттиз йил сув ташиди. Заргарнинг бениҳоя гўзал жуфти ҳалоли бор эди. Бир куни мешкобчи одатдагидек сув келтирганида, мешни ҳалиги аёлга бераётиб унинг қўлини ушлади ва қаттиқ қисди. Аёл дарҳол қўлини тортиб олиб уйига кириб кетди-ю, эри бозордан қайтганида ундан: “Бугун бозорда Оллоҳ таолонинг Амрига хилоф бўлган қандай иш қилдингиз?”, - деб сўради. Эри: “Ҳеч нарса қилганим йўқ”, - деди. Аммо аёли қайта-қайта сўрайвергач, айтди: “Бугун дўконимга бир аёл келди. Мендан билагузук сотиб олмоқчи бўлган эди, бир билагузукни унинг қўлига тақиб қўяётиб, у қўлнинг оппоқлиги ақлимни олди ва мен уни беихтиёр қаттиқ қисиб қўйдим”. Шунда аёли: “Оллоҳу акбар! Бугунги мешкобчи қилган хиёнатнинг ҳикмати буёқда экан-да!”, - деб кундузи бўлган воқеани эрига айтиб берди.
Воқеани эшитган заргар: “Эй хотин, тавба қилдим, мени кечиргин”, - деб хотинидан узр сўради.
Эртасига ҳалиги мешкобчи яна сув олиб келди ва кечаги қилмиши учун тавба-тазарруъ қилиб: “Эй хонадон бекаси, мени кечиргин, шайтон мени йўлдан оздирди”, - деган эди, аёл: “Кетавергин, хато дўкондаги кишидан ўтган экан, Оллоҳ ундан мана шу дунёнинг ўзида қасос олибди”, - деди”.

58. Қачонки Бизнинг Фармонимиз (яъни, азобимиз) келганида Худ ва у билан бирга иймон келтирган кишиларни Ўз Раҳмат-Марҳаматимиз билан қутқардик ва уларга қаттиқ азобдан нажот бердик.
Од қабиласи Оллоҳ таоло томонидан қандай азобга гирифтор қилингани ҳақида бошқа оятларда ҳам айтилгандир: “Энди Од (қабиласига келсак), бас, улар бир даҳшатли, қутурган бўрон билан ҳалок қилиндилар. У (бўронни Оллоҳ) уларнинг устига пайдар-пай етти кеча ва саккиз кундуз ҳоким қилиб қўйдики, энди у жойдаги қавмни худди чириб - ичи бўшаб қолган хурмо дарахтининг танасидек қулаб - ҳалок бўлиб ётганларини кўрурсиз. Бас, улардан бирон (омон) қолгувчини кўрармисиз? (Асло! Уларнинг барчалари ҳалок бўлиб битдилар)”. (Ал-Ҳааққа сураси, 6-8-оятлар)
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ҳуд алайҳис-саломга ва у билан бирга: “Оллоҳ таоло Танҳо Маъбуди Барҳақ, Ҳуд Унинг элчиси”, деб иймон келтирган тўрт минг кишига Ўз Раҳмат-Марҳамати билан мана шундай азоб остида ҳалок бўлишдан нажот берганини айтади. Демак, Ҳуд алайҳис-саломга тобеъ бўлган кишилар Оллоҳ таолонинг Раҳмат-Марҳаматига эришган бахтли бандалардир. Албатта, ҳар бир инсон, қандай солиҳ амаллар қилган бўлса-да, фақат Оллоҳ таолонинг Марҳамати билангина дунё ва Охират азобидан нажот топиши мумкиндир. Акс ҳолда, қилган амалининг ўзи унинг учун етарли эмасдир. Бу ҳақда саҳиҳ ҳадисларда ҳам ай-тилган: “Саҳиҳи Бухорий”, “Саҳиҳи Муслим” ва бошқа ҳадис китобларда ривоят қилинган ҳадиси шарифда Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Сизлардан ҳеч кимга қилган амали нажот бера олмайди”, - дедилар. Саҳобалар: “Сизга ҳамми, ё Расулуллоҳ?”, - деб сўрашган эди, у зот: “Ҳа, менга ҳам. Фақат Оллоҳ мени Ўз томонидан бўлган Раҳмат-Марҳамат билан ўрагандагина (қилган амалларим нажотимга сабаб бўлур)”, - дедилар.
Ривоят қилинишича, Ҳуд алайҳис-салом Од қабиласи устига Оллоҳ таоло ваъда қилган азоб яқинлашаётганини ҳис қилгач, мўминлар билан бирга бир тўсиқ - мустаҳкам қалъа ичига кириб яшириндилар. Шунда келаётган бўрон, Оллоҳ таолонинг Марҳамати билан уларнинг устидан енгил эсиб ўтди ва кофир қавм устига келгач, қутуриб, бир неча кун ичида барчаларини ҳалок қилиб юборди. Ҳуд алайҳис-салом кўрган бу тадбир унинг мўъжизаларидан биридир. (“Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобидан).
“Танвирул-азҳон” тафсирида айтилишича, Оллоҳ таоло Од қабиласини ҳалок қилиб, Ҳуд ва у билан бирга бўлган мўминларга нажот бергач, улар Маккага келдилар ва то умрларининг охиригича ўша жойда қолиб, Оллоҳ таолога ибодат қилиб ўтдилар.

59. Парвардигорларининг оятларини инкор қилган, Унинг элчиларига исён қилган ва ҳар бир зўравон, золимнинг амру фармонига эргашган Од (қабиласи) ана ўшалардир.
Яъни, эй уммати Муҳаммад, сизлар Од қабиласи мисолида Оллоҳ таолонинг оятларига иймон келтириш ва Унинг элчиларига итоат қилиш ўрнига золим-кофирларга эргашиб кетган кимсаларнинг оқибати қандай бўлганини кўриб ибрат олинглар, кўзларингиз очилсин!
Гарчи Од қабиласи Оллоҳ таолонинг бир элчисига, яъни, Ҳуд алайҳис-саломга итоатсизлик қилган бўлсалар-да, ояти каримада уларни Оллоҳнинг элчиларига итоатсизлик қилган дейилишига сабаб, ким Оллоҳ таоло юборган бир элчига кофир бўлса, у Оллоҳнинг барча элчиларига кофир бўлган деб ҳисобланади. Чунки барча элчи-пайғамбарлар даъват қилган ақийда бир ақийдадир. Яъни, уларнинг ҳаммаси Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилиш, Унга ҳеч нарсани шерик қилмасликка даъват қилганлар. Ислом ақийдасида Оллоҳ таоло юборган барча элчи-пайғамбарларга, улардан биронтасини ажратиб қўймасдан иймон келтириш буюрилишининг ҳикмати ҳам мана шудир. Мўминлар: “Биз Унинг элчиларидан бирон кишини ажратиб қўймаймиз”, (Бақара сураси, 285-оят) яъни, “биз Оллоҳнинг барча элчиларига, пайғамбарларига, уларнинг биронтасини ажратмасдан, Одам алайҳис-саломдан Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламгача барча-барчаларига иймон келтирамиз, уларнинг ҳақ пайғамбарлар эканига аниқ ишонамиз”, дейдилар. Шу сабабдан аввал ўтган ҳамма пайғамбарларга иймон келтирган ҳолда Оллоҳ таолонинг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга иймон келтирмаганлари учун насронийлар кофирдирлар, шунингдек, Ийсо алайҳис-саломга ва Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга иймон келтирмаганлари учун яҳудийлар кофирдирлар.
Дарҳақиқат, иймон ва нажотга даъват қилган кишиларга итоат қилиш ўрнига куфр ва ҳалокатга чақирган кимсаларга эргашиб кетган, Оллоҳ таолога ибодат қилиш ўрнига золим, кофирларга қуллик қилишни афзал билганлар нақадар бахтсиз, зиёнкор кимсалардир!

60. Уларга бу дунёда ҳам, Қиёмат Кунида ҳам лаънат эргашиб юрадиган бўлди. Огоҳ бўлингизким, албатта Од (қабиласи) - Парвардигорларига кофир бўлган эдилар. Огоҳ бўлингизким, Худнинг қавми бўлган Од ҳалокатга учради.
Яъни, Ҳуд алайҳис-саломга итоатсизлик қилган Од қабиласи Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилишдан бош тортганлари учун бу дунёда ҳам лаънат остида қолдилар - қачон ва қаерда Од қабиласининг номи зикр қилинса, Оллоҳнинг бандалари уларни қарғайдилар, Қиёмат Кунида ҳам жамийки халойиқ олдида уларга лаънат айтилади.
Огоҳ бўлингизким, Од қабиласининг лаънат остида қолишига сабаб, улар ўзларининг Парвардигорлари бўлмиш Оллоҳ таолога кофир бўлдилар, Унинг неъматларига куфрони неъмат қилдилар, Унинг оятларини инкор қилдилар ва Унинг элчиларини ёлғончи қилдилар. Огоҳ бўлингиз-ким, Од қабиласи Ҳуд алайҳис-саломнинг қавми бўла туриб унга бўйин-сунмаганлари учун Оллоҳнинг Раҳматидан узоқ бўлдилар - Оллоҳнинг қаҳрига дучор бўлдилар.
Од қабиласининг кирдикорлари, ҳаёт тарзлари ва топган ёмон оқибатлари ҳақида бошқа сураларда батафсил баён қилинган: “Од (қабиласи) пайғамбарларини ёлғончи қилди. Ўшанда уларга биродарлари Худ айтган эди: (Оллоҳдан) қўрқмайсизларми?! Албатта, мен сизлар учун ишончли пайғамбардирман. Бас, Оллоҳдан қўрқинглар ва менга итоат этинглар! Мен бу (даъватим) учун сизлардан ажр-мукофот сўрамайман. Менинг ажр-мукофотим фақат барча оламларнинг Парвардигори Зиммасидадир. Сизлар ҳар бир тепаликка ўйин-кулги учун бир белги - баланд бино қураверасизларми?!”. (Шуаро сураси, 123-128-оятлар).
Нақл қилишларича, Од қабиласи ҳою-ҳавасга жуда берилган бўлиб, ўз шаҳарларидан ташқаридаги йўл ёқаларига ҳам ўйин-кулги қиладиган баланд-қимматбаҳо иморатлар қуришар ва ўзлари яшайдиган уй-жойларни ҳам гўё ҳеч қачон ўлмайдигандек ҳаддан ортиқ мустаҳкам ва нақшу нигорли қилиб қуриб бутун умрларини мана шундай беҳуда ишларга сарфлашар ва бу билан фахрланиб, мақтаниб юрар эдилар.
Муҳтарам ўқувчи! Эътибор беринг, замонамиз боёнларининг кўплари Охиратни унутиб, дунё ҳою ҳавасларига берилишда худди ўша Од қабиласига ўхшаб кетмайдими?!
Юқоридаги ва қуйидаги оятларда Ҳуд алайҳис-салом уларни бундай беҳуда ишлар билан машғул бўлишдан қайтариб, дунё ва Охират учун фойдали юмушлар билан банд бўлишга даъват қилганлари ҳақида хабар берилади.
“Ва, гўё мангу яшаб қоладигандек, қаср-саройлар соласизлар?! Қачон (бирон кишини жазолаш учун) ушласангизлар бераҳмларча ушлайсизлар?! Бас, Оллоҳдан қўрқинглар ва менга итоат этинглар! Ва сизларни ўзларингиз биладиган (неъматлар) билан қўллагансийлаган Зотдан (Оллоҳдан) қўрқингиз! У сизларни чорва ҳайвонлари ва ўғиллар билан, боғлар ва булоқлар билан қўллади-ку! Албатта, мен сизларнинг устингизга улуғ Куннинг - Қиёматнинг азоби (тушиши)дан қўрқурман». Улар дедилар: «Сенинг ваъз-насиҳат қилишинг ёки ваъз қилгувчилардан бўлмаслигинг, бизлар учун баробардир (яъни, бизларга панд-насиҳат қилиб овора бўлма). Албатта, бу (айшу ишратга берилиб умр ўтказиш) аввалгилардан қолган одатдир. Бизлар азоблангувчи эмасмиз». Бас, улар (Ҳудни) ёлғончи қилишгач, Биз уларни ҳалок этдик. Албатта бунда (яъни, Ҳуд ва унинг қавми бўлмиш Од қабиласи ҳақидаги қиссада) оят-ибрат бордир. (Лекин одамларнинг) кўплари иймон келтиргувчи бўлмадилар”. (Шуаро сураси, 129-139-оятлар).

61. Самуд (қабиласига) ўз биродарлари Солиҳни (элчи қилиб юбор-дик). У айтди: «Эй қавмим, Оллоҳга ибодат қилингиз! Сизлар учун Ундан ўзга бирон илоҳ йўқдир. У сизларни Ердан пайдо қилиб, сизларга ўша (Ерда) умр кечиришни буюрди. Бас, Ундан мағфират сўранглар сўнгра Унга тавба-тазарруъ қилинглар! Албатта, Парвардигорим (бандаларига) Яқиндир, (уларнинг дуоларини) Ижобат қилгувчидир».
“Маолимут-танзил” ва “Танвирул-азҳон” тафсирларида ривоят қилинишича, Од қабиласи Оллоҳ таолонинг қаҳрига дучор бўлиб, ҳалок қилиб юборилгач, Самуд қабиласи улардан қолган ерларни эгаллаб, кенгчилик ва роҳат-фароғатда яшай бошлайдилар. Аммо улар ҳам бутпараст мушрик бўлганлари учун Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилмасдан Ерда фисқу фасод ишларни кўпайтириб, бузғунчиликлар қилишар эди. Бас, Оллоҳ таоло уларга ўз қабиладошлари бўлган Солиҳ алайҳис-саломни элчи қилиб юборди. Қачонки Солиҳ пайғамбар Самуд қабиласини Оллоҳ таолога ибодат қилишга даъват этиб: “Эй қавмим, Оллоҳга ибодат қилингиз! Сизлар учун Ундан ўзга бирон илоҳ йўқдир”, деганида, улардан оз саноқли камбағал, бечора кишиларгина Солиҳ алайҳис-саломга эргашиб, кўплари ўзларининг куфру исёнларида давом этдилар. Шунда Солиҳ алайҳис-салом уларга ибодат қилинишга лойиқ бўлган Зот Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзи экани ҳақида икки далил келтирди.
Биринчи далил: “У сизларни Ердан пайдо қилди”. Яъни, сизларнинг аслингиз Ердир, оталарингиз Одам алайҳис-саломни Оллоҳ таоло Ердан - қора тупроғдан мана шундай чиройли суратли, мавзун қоматли инсон қилиб яратди.
Унинг зурриёти бўлган сизларни бўлса, бир томчи сувдан - нутфадан яратдики, у нутфа қондан пайдо бўлади, қон тановул қилинган озиқ овқатдан пайдо бўлади, озиқ овқат эса Ердан пайдо бўлади, бас, ҳар бир инсоннинг асли мана шу Ер бўлиб, у ўзини қора ердан инсонга айлантириб қўйган Оллоҳ таолога шукроналар айтиши, Унга ҳеч нарсани ширк келтирмасдан Ёлғиз Унинг Ўзига ибодат қилиши фарздир.
Иккинчи далил: “У сизларга ўша Ерда умр кечиришни буюрди”. Яъни, Оллоҳ таоло сизларга Ерда яшаб, уни обод қилиш ва ундан фойдаланиб, деҳқончилик ва турли касб-ҳунарлар қилиш, бинолар қуриб, роҳат-фароғатда ҳаёт кечириш имконини берди. Бас, инсоннинг ўзи пайдо бўлган Ерга эгалик қилиши, унда мавжуд бўлган барча нарсадан ўз ўрнида фойдаланиши ва уни тасарруф қилиш қудратига эга бўлиши, шак-шубҳасиз, ўша инсонни ҳам, у яшаётган Ерни ҳам мана шундай Буюк Ҳикмат билан яратган ва Тенгсиз Қудрат билан бошқариб турган Бир Зот - Оллоҳ таоло Бор эканига ҳеч инкор қилиб бўлмайдиган аниқ далилдир.
“Бас, Ундан мағфират сўранглар, сўнгра Унга тавба-тазарруъ қилинглар!”
Яъни, эй инсонлар, энди куфру исённи тўхтатиб, сизларни Ердан пайдо қилган ва сизларга ўша Ерда ҳаёт кечириш имкониятини ато этган Оллоҳ таолога дуо-илтижо қилиб, ўтган гуноҳларингизни кечиришини сўранглар, сўнгра йўл кўйган хатоларингизни такрорламасикка сўз бериб, Унга тавба-тазарруъ қилинглар!
“Албатта Парвардигорим (бандаларига) Яқиндир, (уларнинг дуоларини) Ижобат қилгувчидир”.
Жаноби Ҳақ Ўзининг дуо-илтижо қилувчи бандаларига яқин экани ҳақида бир ояти каримада шундай хабар беради: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), бандаларим Сиздан Мен ҳақимда сўрасалар, Мен (уларга) яқинман. Менга дуо қилган пайтида дуогўйнинг дуосини ижобат қиламан. Бас, улар ҳам Менинг (даъватимга) жавоб қилсинлар ва Менга иймон келтирсинлар. (Шунда) шояд Тўғри Йўлни топсалар”. (Бақара сураси, 186-оят).
Заҳҳокдан ривоят қилинишича, айрим саҳобалар Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламдан: “Парвардигоримиз биз муножот қилиб - шивирлаб дуо қилсак бўладиган даражада яқинми ёки нидо қилиб чақирадиган даражада олисми”, деб сўраганларида Оллоҳ таоло ушбу оятни нозил қилган.
Ҳақ таоло: “Мен бандаларимга яқинман”, дейди. Яқин - Қарийб Оллоҳ таолонинг гўзал исмларидан биридир. Дарҳақиқат, У Зот бандаларининг айтган сўзларини эшитади, қилган амалларини кўриб туради, ҳамма нарсани билиб туради. Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам хабар берилган: “Аниқки, инсонни Биз яратганмиз, (демак),унинг нафси васваса қиладиган (яъни, кўнглидан ўтадиган барча) нарсаларни ҳам би-лурмиз. Биз унга жон томиридан ҳам яқинроқдирмиз”. (Қоф сураси, 16-оят).
“У осмонлар ва Ерни олти кунда яратиб, сўнгра Ўз Аршига ўрнашган зотдир. У Ерга кирадиган (ёмғир-қор суви, хазина-ю дафина ва жасадлар каби) нарсаларни ҳам, ундан чиқадиган (ўт-ўлан, наботот ва булоқ сувлари каби) нарсаларни ҳам, самодан тушадиган (ризқу насиба, хайру барака каби) нарсаларни ҳам, унга (самога) кўтариладиган (амал ва дуо-илтижо каби) нарсаларни ҳам билур. Сизлар қаерда бўлсангизлар У сизлар билан биргадир. Оллоҳ қилаётган амалларингизни Кўриб тургувчидир”. (Ҳадид сураси, 4-оят). “Оллоҳ осмонлардаги ва Ердаги бор нарсани аниқ билишини кўрмадингизми - билмадингизми?! Уч кишининг ўзаро шивир-шивирлари бўлса, албатта, У Зот уларнинг тўртинчисидир, беш кишининг (ўзаро шивир-шивирлари) бўлса, албатта, У Зот уларнинг олтинчисидир. (Ўзаро сирлашаётган кишилар) бундан оз бўладими ё кўп бўладими, албатта У Зот, қаерда бўлсалар ҳам улар билан биргадир. Сўнгра Қиёмат Кунида уларга қилган амалларининг хабарини берур. Албатта Оллоҳ барча нарсани Билгувчидир”. (Мужодала сураси, 7-оят).
“Менга дуо қилганида дуогўйнинг дуосини ижобат қиламан”. (Бақара сураси, 86-оят). Жаноби Ҳақ шундай ваъда қилди, Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам бу ваъдани тафсир қилдилар: “Қай бир мусулмон Оллоҳ азза ва жаллага дуо қилса-ю, дуосида гуноҳни ва қариндош-уруғдан узилишни сўрамаган бўлса, албатта Оллоҳ таоло унга шу дуоси сабабли уч хислатдан бирини ато этади - ё унинг дуосини дарҳол ижобат қилади ёки дуони унинг учун захира қилиб Охиратга олиб қўяди ёхуд ундан қилган дуоси баробарида ёмонлик - балони даф қилади”.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Модомики “Дуо қилдим-у, ижобат бўлмади”, дея шошқалоқлик қилмас экансизлар, ҳар бирингизнинг дуо-ларингиз ижобат қилинади”, деб марҳамат қилдилар.
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Оллоҳ таоло айтур: “Эй Одам боласи, бир нарса борки, у сен учундир, бир нарса борки, у Мен учундир, яна бир нарса борки, у Мен билан сенинг ўртамиздадир. Мен учун бўлган нарса шуки, сен Менга бирон нарсани шерик қилмай ибодат қилурсан. Сен учун бўлган нарса шуки, қандай амал қилган бўлсанг, албатта Мен унинг ажрини сенга комил қилиб берурман. Мен билан сенинг ўртамизда бўлган нарса шуки, дуо қилиш сендан, ижобат қилиш Мендандир”.
Ҳақ таоло дуо қилишга даъват қилгувчи бу оятни рўза ҳукмларининг ўртасида келтиришида албатта улуғ ҳикмат бордир. Бу билан Меҳрибон Парвардигоримиз биз бандаларини рўза саноғини тўлдирган вақтимизда, балки ҳар бир ифтор пайтида сидқидил билан берилиб дуо қилишга чорламоқда.
Ибн Можжа ривоят қилган ҳадиси шарифда айтилганку: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Рўзадор учун ифтор чоғида бир дуо борки, рад қилинмас”.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадиси шарифда эса бундай марҳамат бўлди: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Уч тоифанинг қилган дуолари рад қилинмас - одил имомнинг, ҳали оғ-зини очмаган рўзадорнинг ва мазлумнинг дуолари. Бу уч дуони Оллоҳ таоло Қиёмат Кунида булут остига кўтарур, у дуолар учун само дарвозалари очилур ва Ҳақ таоло айтур: “Иззат-Қудратимга қасамки, албатта, Мен сенга, бир оз вақт ўтгач бўлса ҳам, ёрдам берурман”.
Демак, Оллоҳ таоло ҳар бир дуони ижобат қилишида ҳеч қандай шак-шубҳа йўқдир.

62. Улар дедилар: «Эй Солиҳ, сен илгари бизнинг орамиздаги умидли киши эдинг-ку. Энди бизларни ота-боболаримиз ибодат қилиб келаётган (бут)ларга ибодат қилишимиздан қайтарурмисан?! Албатта, бизлар сен бизни даъват қилаётган (дининг)дан шак-шубҳадамиз».
Солиҳ алайҳис-салом Самуд қабиласидаги обрў-эътиборли кишилардан бўлиб, қабиладошлари уни ўзларига бошлиқ қилиб сайлашга ҳам тайёр эдилар. Шунинг учун Солиҳ ҳеч қачон улар каби бут-санамларга сиғинмаган бўлса-да, балки аксинча бутларни ҳеч кимга фойда ҳам, зиён ҳам етказа олмайдиган жонсиз тошлар деб айблаб юрса-да, қавми: “Майли, бир кун келиб, албатта, у ҳам ўзимизнинг динимизга қайтади”, дейишиб умид қилар эдилар. Бас, қачонки Солиҳ алайҳис-салом барча қабила-дошларини Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга, бутларга сиғинишни бутунлай тарк этишга чақиргач, ундан умидлари узилди ва: “Эй Солиҳ, сен бизларни ота-боболаримиз сиғиниб келган бутларимизга сиғинишдан қайтаряпсанми?! Ахир бизлар сени ҳаммамизнинг каттамиз бўлади деб ўйлар эдик-ку! Сен бу сўзларинг билан барча умидимизни йўққа чиқардинг! Энди билгинки, бизлар сенинг: “Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилинглар! Сизлар учун Ундан ўзга илоҳ йўқ”, деган сўзларингга ишонмаймиз”, дейишиб, ўзларининг нақадар жоҳил қавм эканликларини, яъни, Оллоҳнинг элчиси айтган сўзларни, келтирган далилларни қабул қилиш ўрнига динсиз ота-боболарига кўр-кўрона тақлид қилишни афзал билишларини кўрсатишди.

63. У айтди: «Эй қавмим, хабар берингизчи, агар мен Парвардигорим томонидан аниқ Хужжатга эга бўлсам ва У Зот менга Ўзининг Раҳмати - пайғамбарликни ато этган бўлса-ю, (шундан кейин) агар мен У Зотга исён қилсам, у ҳолда Оллоҳдан (яъни, Унинг азобидан) мени ким қутқарур?! Бас, сизлар (мени исёнга чорлашингиз билан) менга зиёндан ўзга нарса келтирмайсизлар!”.
Ушбу ва қуйидаги оятда Солиҳ алайҳис-саломнинг Самуд қабиласидаги ўша жоҳил кимсаларга айтган сўзлари зикр қилинади. Солиҳуларга гўё шундай деди: “Эй қавмим, ўзларингиз айтинглар-чи, агар Роббим Оллоҳ менга Ўз томонидан аниқ Ҳужжат - ваҳий нозил қилиб, сизларни Ёлғиз Унинг Ўзига ибодат қилишга, турли бут-санамларни Унга ширк келтирмасликка даъват қилишимни буюрган бўлса ҳамда менга Ўз ҳузуридан Буюк Марҳамат - пайғамбарлик ато этган бўлса-ю, шундан кейин мен зиммамдаги элчилик вазифамни бажармасдан - сизларни ширк ва куфр-дан қайтармасдан Яратган Эгамга исён қиладиган бўлсам, у ҳолда ким мени Унинг азобидан қутқаради? Бу иш ҳеч кимнинг қўлидан келмайди-ку! Бас, сизлар эй қавмим, мени ҳам ўзларингизга ўхшаб Оллоҳ таолога осий бўлишимни талаб қилишларингиз билан менга фақат ортиқча зиён етказасизлар, холос. Шу сабабдан мен ҳеч қачон сизларни рози қилиш учун Яратганга осий бўлмайман, балки аксинча, фақат Оллоҳ таоло ваҳий орқали менга буюрган амалнигина қилурман”.

64. Эй қавмим, мана бу Оллоҳнинг (юборган) туяси сизлар учун оят-мўъжиза бўлиб келди. Бас, уни Оллоҳнинг Ерида еб-ичиб юрган ҳолида қўйиб юборинглар ва унга бирон ёмонлик етказмангларки, у ҳолда сизларни яқин азоб ушлар».
Самуд қабиласи Солиҳ алайҳис-саломдан унинг ҳақиқатан ҳам Оллоҳ таоло томонидан юборилган элчи эканини тасдиқлайдиган бирон ҳужжат-мўъжиза келти-ришини талаб қилганларида, у: “Сизларга қандай ҳужжат кўрсатишимни истайсизлар”, деб сўраган эди, улар тоғ четида ётган бир харсанг тошни кўрсатиб: “Сен бизга мана шу тошни қорнида ўн ойлик боласи бўлган бир туяга айлантириб берсанг, ана ўшанда биз сенинг ҳақ пайғамбар эканингга ишонамиз”, дейишди. Солиҳ алайҳис-салом: “Агар мен шу ишни қилсам сизлар иймон келтириб мени тасдиқлашингиз аниқми”, деб сўраган эди, улар: “Ҳа”, дейишиб, қасам ичишди. Шунда Солиҳ икки ракаат намоз ўқиб, Парвардигорга дуо қилган эди, уларнинг кўз ўнгида ҳалиги тош ёрилди ва унинг ичидан қорнида ўн ойлик боласи бор бир улкан туя чиқди, сўнгра худди ўзига ўхшаган кўркам бўталоқ туғди. Кўз олдиларида рўй берган бу буюк мўъжизани кўргач, Самуд қабиласидан бир гуруҳ одамлар иймон келтирдилар, аммо у қавмдан кўпчилиги ичган қасамларини бузишиб, иймон келтиришдан бош тортишди.
Солиҳ алайҳис-саломнинг ҳақ пайғамбар эканлигини тасдиқловчи бу Илоҳий Мўъжиза зоҳир бўлгач, у қавмига қараб шу сўзларни айтди: “Сизларга Парвардигорингиз томонидан ҳужжат - мана бу Оллоҳнинг туяси сизлар учун оят - мўъжиза бўлиб келди. Бас, уни Оллоҳнинг Ерида еб-ичиб юрган ҳолида қўйиб юборинглар ва унга бирон ёмонлик етказмангларки, у ҳолда сизларни аламли азоб ушлайди (азобга йўлиқасизлар)”.
Ушбу жумлада Самуд қабиласи учун оят-мўъжиза бўлиб келган туяни “ноқатуллоҳ - Оллоҳнинг туяси” деб Парвардигорнинг Исмига изофа қилиниши худди “Байтуллоҳ - Оллоҳнинг уйи”, дейилгани каби ўша мўъжиза туяни шарафлаш учундир.
Солиҳ алайҳис-саломнинг қиссалари бошқа сураларда ҳам келган. Улардан бирида шундай дейилади: “Самуд (қабиласи) пайғамбарларини ёлғончи қилди. Ўшанда уларга биродарлари Солиҳ айтган эди: (Оллоҳдан) қўрқмайсизларми?! Албатта, мен сизлар учун ишончли элчидирман. Бас, Оллоҳдан қўрқинглар ва менга итоат этинглар! Мен бу (даъватим) учун сизлардан ажр-мукофот сўрамайман. Менинг ажр-мукофотим фақат барча оламларнинг Парвардигори Зиммасидадир. Сизлар бу Ердаги нарсаларда - боғлару булоқларда, экинлар ва мевалари ғарқ пишган хурмо дарахтлари ичида қўйиб қўйилурмисиз (яъни, шундай ноз-у неъматлардан фойдаланиб, мангу яшайверамиз, деб ўйлайсизларми)?! Яна моҳирлик билан тоғлардан уйлар ҳам йўнмоқдасизлар (ясамоқдасизлар)?! Бас, Оллоҳдан қўрқинглар ва менга итоат этинглар! Ва Ер юзида бузғунчилик қиладиган ва (ҳеч нарсани) ўнглай олмайдиган ҳаддан ошувчи кимсаларнинг амрига итоат этманглар!» Улар дедилар: «Ҳеч шак-шубҳасиз, сен сеҳрланган - ақлдан озган кимсалардандирсан. Сен ҳам худди бизларга ўхшаган одамдирсан. Бас, агар (пайғамбарман деган даъвойингда) ростгўйлардан бўлсанг, бирон оят-мўъжиза келтир!». У айтди: «(Менинг мўъжизам) мана шу туядир. (Маълум бир кун сув) ичиш навбати уникидир. Маълум бир кун эса сизларнинг ичиш навбатингиздир. Яна унга бирон ёмонлик етказмангларки, у ҳолда сизларни улуғ Куннинг - Қиёматнинг азоби ушлар». Бас, улар (туяни) сўйдилар-у, надомат қилгувчиларга айландилар. Уларни азоб ушлади. Албатта, бунда (яъни, Солиҳ ва унинг қавми ҳақидаги қиссада) оят-ибрат бордир. (Лекин одамларнинг) кўплари иймон келтиргувчи бўлмадилар”. (Шуаро сураси, 141-158-оятлар).

65. Улар (туяни) сўйиб юбордилар. Шунда (Солиҳ) айтди: «Уй-жойларингизда уч кун (тириклик неъматидан) фойдаланиб қолинглар. Мана шу ёлғон бўлмаган (яъни, чин) ваъдадир».
“Тафсири Бағавий”, “Тафсири Қуртубий” ва бошқа тафсир китобларида ривоят қилинишича, Солиҳ пайғамбарнинг дуоси билан харсанг тошдан тирик туя чиқиб, болалаганидан кейин Солиҳ уларга туяни ўзи хоҳлаган ерда ўтлашига тўсқинлик қилмасликларини буюрди ва қабила сув ичадиган қудуқ бир кун уларники, бир кун туяники эканини айтиб, у қабиладагилардан ҳеч ким туяга бирон ёмонлик қилмаслиги кераклигини тайинлади. Шундай қилиб, пайғамбарнинг мўъжизаси бўлиб келган туя бўталоғи билан Самуд қабиласида яшай бошлади. У шу қадар улкан эдики, навбати келган кунда қудуққа бошини солганича, то унда бирон томчи сув қолмагунича бош кўтармай ичиб тугатар эди, сўнгра ёнбошлаб ётар ва бутун қабила уни соғиб, ҳамма идишларини тўлдириб олганидан кейингина ўрнидан туриб ётоғига кетар эди. Улар ўша куни сув ўрнига сут ичар эдилар. Самуд қабиласидаги бадбахт кимсалар ҳамма учун қут-барака бўлиб яралган ана ўша туяни сўйиб юбордилар. Улардан бири туяни тор жойга қамади, яна бири найза отиб унинг оёқларини яралаб тиз чўктиргач, кўкрагига пичоқ тортиб сўйиб юбордилар. Кофирларнинг бу йиртқичлигини кўрган бўталоқ улардан қочиб онаси чиққан харсанг олдига бориб уч марта ўкирган эди, харсанг ёрилди ва бўталоқ унинг ичига кириб кўздан ғойиб бўлди.
Айрим уламолар: “Қиёмат олдида Ер остидан чиқадиган жонивор ана ўша харсанг тош ичига кириб кетган бўталоқдир”, дейдилар. Бу ҳақда Қуръони Каримда шундай хабар берилади: “Қачон (кофирларнинг) устига сўз - азоб тушганида, (яъни, Қиёмат яқинлашиб қолганида) Биз улар учун Ердан бир жонивор чиқарурмиз. У уларга одамлар Бизнинг оятларимизга ишонмайдиган бўлиб қолганлари ҳақида сўзлар. (Намл сураси, 82-оят).
Ҳадиси шарифда айтилишича охир замон бўлганда Ер остидан мисли кўрилмаган бир ҳайвон чиқиб Оллоҳ таолонинг оятларига иймон келтирмайдиган кимсаларни лаънатлар ва шу ҳодисадан кейин Қиёмат қойим бўлиши аниқ экан”.
Воқеадан хабар топган Солиҳ пайғамбар у кофирларга қараб: “Бўта-лоқнинг уч марта ўкириши - сизларнинг уч кунгина ҳаётингиз қолганига ишорадир. Мана шу уч кун ўтганидан кейин албатта устингизга Оллоҳнинг азоби тушиб биронтангиз қолмасдан ҳалок бўлишингиз муқаррар”, деган эди, туяни ўлдиришга қатнашган тўққиз нафар кофир ўзаро тил бириктиришиб Солиҳни ўлдирмоқчи бўлишди ва: “Келинглар, Солиҳни ўлдирайлик, агар у айтган сўзлар рост чиқиб, ҳаммамиз уч кундан кейин ҳалок қилинадиган бўлсак, у ҳолда уни ўлишимиздан аввал ҳалок қилайлик, агар у бизни алдаб қўрқитаётган бўлса, у ҳолда бу ёлғончилиги учун уни туясига қўшиб кўяйлик”, дейишди. Бу воқеа ҳақида бошқа оятларда шундай хабар берилган: “(Самуд қабиласидаги кофир бўлган гуруҳ Солиҳга: “Агар чин пайғамбар бўлсанг, бизларни қўрқитаётган азобингни келтирчи», деганларида) у айтди: «Эй қавмим, нега сизлар яхшилик - раҳматдан илгари ёмонлик - азобни шоштирмоқдасиз?! Сизларга раҳм-шафқат қилиниши учун Оллоҳдан мағфират сўрасангизлар бўлмасми?!». Улар дедилар: «Бизлар (бошимизга тушган очарчилик-қаҳатчилик) сенинг ва сен билан бирга бўлган (мўминларнинг) шумқадамлигидан деб билдик». У айтди: «Сизларнинг (бошингизга тушган) бахтсизлик Оллоҳ ҳузуридандир. Балки сизлар имтиҳон қили-наётган қавмдирсиз». У шаҳарда (ўзларини) ўнгламай Ер юзида бузғунчилик қилиб юрадиган тўққиз нафар кимса бор эди. Ўшалар Оллоҳ номига қасам ичишиб (бир-бирларига) айтдилар: «Албатта, (Солиҳни) ва унинг аҳли-тобеларини тунда ҳалок қилурмиз, сўнгра унинг валий-ҳомийсига: «Бизлар (на Солиҳнинг ва на) унинг аҳли-тобеларининг ҳалокатига гувоҳ бўлган эмасмиз. Албатта, бизлар ростгўй кишилардирмиз», деймиз». Улар (Солиҳ ва унинг тобеларига қарши ўз) макрларини қилдилар. Биз ҳам улар сезмаган ҳолларида (уларни ҳалок қилиш билан) бир «макр» қилдик. Энди уларнинг қилган макрлари оқибати қандай бўлганини кўринг - Биз уларни ва барча қавмларини қириб юбордик. Мана, улар золим бўлганликлари сабабли уйлари ҳувиллаб қолди! Албатта, бунда биладиган қавм учун оят-ибрат бордир”. (Намл сураси, 46-52-оятлар).
“Тафсири Бағавий”да ушбу оят тафсирида ривоят қилинишича, Солиҳ алайҳис-салом Оллоҳ таолонинг мўъжизаси бўлган туяни сўйиб юборган кофирларга: “Сизларга азоб уч кундан кейин келади. Биринчи куни юзларингиз сарғайиб кетади, иккинчи куни қип-қизил қон рангига кирасизлар, учинчи куни эса барчаларингиз кўмирдек қорайиб кетасизлар”, деди ва кофирларнинг аҳволлари худди Солиҳ пайғамбар айтгандек бўлди, сўнгра тўртинчи куни уларнинг устига Оллоҳ таоло ваъда қилган азоб тушиб, ҳаммалари ҳалок бўлдилар.

66. Энди қачонки Бизнинг Фармонимиз (яъни, Биз юборган бало) келганида, Солиҳ ва у билан бирга иймон келтирган кишиларга Ўз Раҳматимиз билан (у азобдан) ва ўша кундаги шармандаликдан нажот бердик. Албатта Парвардигорингиз Куч-Кудрат Эгасидир.
Яъни, қачонки Ҳақ таоло томонидан Самуд қабиласини ҳалок қилиш ҳақидаги Фармон келганида, У Зот Ўзининг элчиси Солиҳ алайҳис-саломга ва уни ҳақ пайғамбар деб иймон келтирган кишиларга Ўз Раҳмат-Марҳамати билан ҳалокатдан ва ўша кундаги то Қиёмат тилларда достон бў-ладиган шармандаликдан нажот берди.
“Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” китобида Солиҳ алайҳис-саломга иймон келтирганлари сабабли нажот топган мўминларнинг адади тўрт минг киши экани айтилади.
Солиҳ пайғамбарни ёлғончи қилган Самуд қабиласи эса, биронталари тирик қолмай хор-у расво бўлиб, Оллоҳ таоло юборган азоб остида қолдилар.
Ояти карима ниҳоясида Жаноби Ҳақ Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилиб, фақат Унинг Ўзи ҳар қандай шароитда мўмин бандаларига нажот беришга Қодир-Қувват Соҳиби эканини, душманларини - кофирларни ҳалок қилиб юборишга Қодир-Қудрат Эгаси эканини таъкидлайди. Ва бу билан Макка мушриклари етказаётган азийятардан озурда дил бўлган Муҳаммад алайҳис-саломга ва у зотнинг оз сонли асҳобларига таскин-тасаллий беради.

67-68. Золим кимсаларни эса даҳшатли қичқириқ тутиб, гўё у ерда (ҳеч қачон) яшамагандек, турган жойларида тўкилиб қолдилар. Огоҳ бўлингизким, албатта, Самуд (қабиласи) Парвардигорларига кофир бўлган эдилар. Огоҳ бўлингизким, Самуд (қабиласи) ҳалокатга учради.
Самуд кофирлари туяни ўлдирганларидан кейин икки кун ўтгач, тунда Солиҳ алайҳис-салом ва унга иймон келтирган инсонлар қабилани ташлаб чиқиб кетдилар ва Фаластин қумликларига бориб ўша ерни манзил тутдилар. Ваъда қилинган учинчи куннинг тонги отганида Самуд қавми ҳали ўлмасларидан кафанларига ўралиб, ўзларига ўликларга сепиладиган хушбўй атирлардан сепиб ўлимларини кутиб бир ерга, бир осмонга қараб, азоб қаёқдан келишини билмасдан ерда ётар эдилар. Ўша куни душанба эди.
Кун чошгоҳга борганида осмондан шундай даҳшатли бир қичқириқ келдики, барча момақалдироқларнинг ва Ердаги овоз чиқарадиган ҳамма нарсанинг овози унга жамланган эди. У қичқириқ зарбидан Ер титроққа тушди ва барча кофирларнинг юраклари бир лаҳзада ёрилиб, на ёши ва на қариси қолмасдан “турган жойларида тўкилдилар”.
Жобир розияллоҳу анҳумо ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Самуд қабиласи ҳақида сўзлаб: “Оллоҳ таоло Ўз азобини юборган куни у кофир қавмдан осмон томи остидаги Ернинг шарқу ғарбида юрган ҳар бир кимсани ҳалок қилди. Фақат улардан Абу Руғол исмли бир киши ўша куни Оллоҳнинг ҳарамида эди. Оллоҳнинг ҳарами уни Оллоҳнинг азобидан тўсди. Аммо ҳарамдан чиққан соатида унга ҳам қавмига етган азоб етиб ҳалок бўлди ва ўша ерга дафн қилинди, унинг ёнида бир олтин новда бор эди, уни ҳам ўша қабрга кўмилди”, дедилар ва Абу Руғолнинг қабрини асҳобларига кўрсатдилар. Бас, саҳобалар дарҳол тушиб ўша қабрни қўлларидаги қиличлари билан кавлаб очган эдилар, ундан олтиндан ясалган бир новда чиқди.
“Тафсири Бағавий”да зикр қилинишича, Оллоҳнинг азоби у кофир қавмга тушишига саноқли соатлар қолганида у жойдан Солиҳ алайҳис-салом билан бирга чиқиб кетиб нажот топган мўминларнинг сони тўрт мингта эди. Айрим аҳли илмларнинг айтишларича, Солиҳ пайғамбар унга иймон келтирган мўминлар билан бирга йўлга тушгач: “Эй қавмим, бу диёр Оллоҳнинг ғазабига дучор бўлди. Энди биз Оллоҳ таолонинг ҳарамига, Унинг Ўзи тинчлик ва омонлик маскани қилиб қўйган шаҳарга йўл оламиз”, деди. Бас, ўша соатда барчалари ҳажга иҳром боғладилар ва Маккайи мукаррамага етиб боришиб, то умрларининг охиригача ўша шаҳарда турдилар. Солиҳ алайҳис-салом ҳам ўз қавми орасида яна йигирма йил яшади ва эллик саккиз ёшида Маккада вафот қилди.
Имом Бухорий ва Муслим Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилишларича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Табук ғазотида Ҳижрга тушганларида (Самуд қабиласи Оллоҳ таолонинг қаҳрига учраб ҳалок бўлган жой) асҳобларига у ердаги қудуқдан сув олиб ичмасликни ва ишлатмасликни буюрдилар.
Саҳобалар: “Биз ундан сув олиб ҳамир ҳам қилиб қўйган эдик”, дейишган эди, олган сувларини тўкиб ташлашни, ҳамирни ҳам ташлаб юборишни буюрдилар.
Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган бошқа бир ҳадисда Пайғамбар алайҳис-салоту вас-салом саҳобаларига: “Оллоҳнинг азобига гирифтор бўлган бу қишлоққа ҳеч бирингиз кирмасин. Агар билмай кириб қолсангизлар, сизларга ҳам ўшаларга етган азоб етмаслиги учун Оллоҳ таолога ёлвориб йиғлаган ҳолда ўтиб кетинглар, унинг сувидан ҳам ичманглар”, дедилар. (Бухорий, Муслим ва Аҳмад ривоятлари).
“Огоҳ бўлингизким, албатта Самуд (қабиласи) Парвардигорларига кофир бўлган эдилар. Огоҳ бўлингизким, Самуд (қабиласи) ҳалокатга учради”.
Яъни, огоҳ бўлингизким, Самуд қабиласининг азобга гирифтор қилинишларига сабаб, улар ўзларининг Парвардигорлари бўлмиш Оллоҳ таолога кофир бўлдилар, Унинг неъматларига куфрони неъмат қилдилар. Унинг оят-мўъжизаларини инкор қилдилар, Унинг элчиси Солиҳ алайҳис-саломни ёлғончи қилдилар ва охир-оқибатда Оллоҳ таолонинг Қаҳрига учраб, ҳалок бўлдилар.

69. Дарҳақиқат, Бизнинг элчиларимиз - фаришталар Иброҳимга (Исҳоқ исмли фарзанд кўриши ҳақида) хушхабар билан келиб, салом бердилар. У ҳам: «Салом», дедида, қараб турмай (тандирда) пиширилган бир бузоқни келтирди.
Ушбу қисса сурайи каримадаги Нуҳ, Ҳуд, Солиҳ алайҳимус-саломнинг қиссаларидан кейинги, тўртинчи қиссадир. Пайғамбарлар отаси ҳисобланмиш Ҳазрати Иброҳим Халилуллоҳ алайҳис-салоту вас-салом ва унинг амакиваччаси Лут алайҳис-салом ҳақларидаги бу Илоҳий хабар аввалида Ҳақ таоло Иброҳим алайҳис-салом хузурига малоикаларни инсонлар суратида элчи қилиб юборганини зикр қилади.
Ибн Аббос розияллоху анҳумодан ривоят қилинишича, келган элчилар уч нафар бўлиб, Жаброил, Мийкоил ва Исрофил алайҳимус-салом эдилар.
Лут алайҳис-саломнинг даъватига қулоқ солмасдан фаҳш-бузуқлик ботқоғига ботган кофир қавмни ҳалок қилиш учун юборилган мазкур фаришталар Оллоҳ таолонинг Амри билан йўл устида Иброҳим алайҳис-саломга бир хушхабар етказиш учун унинг ҳузурига келадилар. Ўшанда табиатан меҳмондўст бўлган Иброҳим алайҳис-салом ўн беш кундан буён уйига бирон меҳмон қадам босмаганидан ғамгин ҳолда эди. Шунинг учун “ассалому алайкум”, деб кириб келган уч нотаниш кишини кўриб жуда хурсанд бўлиб саломларига алик олди. Улар ҳусн-у жамолда тенгсиз ёш йигитлар эдилар. Иброҳим алайҳис-салом дарҳол уларга дастурхон ёзиб, ертандирда пиширилган бир бузоқни олдиларига қўяди. (“Тафсири Қуртубий”ва “ал-Муқтатафмин уювнит-тафосийр”китобларидан).
Муфассир уламолар ушбу ояти карима тарихий бир воқеадан хабар бериш баробарида биз мусулмонларга меҳмон кутиш одобидан ҳам таълим беради, дейдилар.
Дарҳақиқат, меҳмондўстлик Исломий одобдан бўлиб, Пайғамбарлар ва солиҳ инсонлардан мерос бўлиб қолган гўзал ахлоқлардан биридир.
Иброҳим алайҳис-салом мана шу чиройли урфни илк жорий қилувчи-ларидан бўлиб, ҳузурига кириб келган меҳмонларга уларни кутдириб қўймасдан дарҳол ўзига қарашли чорва ҳайвонларидан бир семиз бузоқни пишириб дастуронга тортиши, келган меҳмон олдига мезбон дарҳол дастурхон ёзиб, ўзида бор нарсаларни қўйиши ва уни дастурхондаги нарсадан тановул қилишга таклиф этиши лозимлиги ҳақида бир гўзал намуна-андоза бўлиб қолди.
Бошқа бир сурада бу ҳақда шундай хабар берилган: “Сўнг у аста оиласи олдига чиқиб, (пиширилган) бир семиз бузоқни келтирди-да, уни уларга яқин қилиб, «(Таомдан) емайсизларми?», деди”. (Ваз-зариёт сураси, 26-27-оятлар).
Меҳмон кутиш борасида Жанобимиз Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламдан ҳам қатор ҳадислар ворид бўлгандир. Улардан бирида: “Ким Оллоҳга ва Охират кунига иймон келтирса, қўшнисини иззат-икром қилсин, ким Оллоҳга ва Охират кунига иймон келтирса, меҳмонини иззат-икром қилсин”, дейилган бўлса, яна бир ҳадиси шарифда: “Зиёфат-меҳмон кутиш уч кундир. Аввалги кеча ва кундуз мезбон томонидан меҳмонларга ҳадя бўлиб, қолган кунлар садақадир”, деб меҳмондўстликнинг ажр-у савоби жуда улуғ эканига ишора қилганлар. (Бухорий, Муслим, Термизий ва бошқалар ривояти).
Суннат шуки, дастурхонга таом тортилгач, меҳмон кўп кутдирмай ундан тановул қилсин. Чунки меҳмоннинг ҳурмати унга имкон қадар тезроқ дастурхон ёзилиб бой борича, йўқ ҳолича мо ҳазарадан - ҳозир бўлган таомлардан тақдим қилиниши бўлса, мезбоннинг хурмати меҳмон миннатдорлик билан олдига қўйилган таомдан тановул қилишидир.
Шунинг учун ҳам -

70. Қачонки (Иброҳим меҳмонларнинг) қўллари (таомга) бормаётганини кўргач, уларни танимай қолди (яъни, уларнинг бу ишлари Иброҳимга ёқмади) ва улардан хавфсирай бошлади. (Шунда меҳмонлар): «Қўрқмагин. Бизлар (фаришталармиз - таом емаймиз), Лут қавмига (уларни ҳалок қилиш учун) юборилганмиз», дедилар.
Яъни, қачонки Иброҳим меҳмонларнинг таомга ҳатто қўл ҳам чўзмаётганларини кўргач, уларнинг бундай одатдан ташқари ва суннатга хилоф бўлган ишларидан ранжиб, буларнинг ниятлари ёмон шекилли деб хавотир ола бошлади.
Қатода айтади: “Иброҳим алайҳис-саломнинг меҳмонлар ишидан хавотир олишига сабаб, уларнинг одатларига кўра уйларига келган меҳмон агар улар қўйган таомни емайдиган бўлса, демак у ёмон ният билан келган деб ҳисоблар эдилар. (“Маолимут-танзил”тафсиридан).
“Танвирул-азҳон”да айтилишича, ўшанда Иброҳим алайҳис-салом ўз жонидан қўрқиб хавотирга тушгани йўқ. Чунки у кофирлар томонидан манжаниққа солиниб оловга отилган вақтида ҳам ўз жонидан қўрққан эмас, балки “Ўзимни барча оламлар Парвардигорига топширдим”, деб хотиржам тураверган. Бу ҳақда Анбиё сурасида хабар берилган: “(Иброҳим) айтди: «Ахир Оллоҳни қўйиб, сизларга бирон фойда ҳам, зиён ҳам етказа олмайдиган (ҳатто гапира олмайдиган) нарсаларга сиғанасизларми?! Сизларга ҳам, Оллоҳни қўйиб сиғинаётган бутларингизга ҳам суф! Ахир ақл юргизмайсизларми?!» (Иброҳимнинг ҳақ таъна ва дашномларига бирон жавоб топа олмай қолган подшоҳ Намруд бошчилигидаги мушриклар) дедилар: «Уни ёқиб юборинглар! Агар уддалай олсанглар (мана шу иш билан) ўз худоларингизга ёрдам қилинглар». (Анбиё сураси, 66-68-оятлар).
Шундан кейин мушриклар улкан ўтин ғарами ҳозирлашиб, унинг ҳамма томонига ўт қўйдилар ва Иброҳимни қўл-оёғини боғлаб бир манжаниққа (қадимий тош отиш қуроли) солишиб оловга отдилар. Шунда...
Биз айтдик: «Эй олов, сен Иброҳим учун салқин ва омонлик бўл!». (Анбиё сураси, 69-оят).
Муфассирларнинг айтишларича, Иброҳим алайҳис-салом манжаниқ-дан отилган лаҳзада унинг ёнига фаришта Жаброил келиб: «Менга бирон ҳожат-тилагинг борми?», - деб сўраган экан, Иброҳим: «Сенга (яъни, Ёлғиз Оллоҳдан ўзга бирон кимсага) эҳтиёжим йўқ», - деб жавоб берибди. «Парвардигорга-чи?», - сўрабди Жаброил. «Парвардигорим ўзи аҳволимдан Огоҳдир», - дебди Иброҳим. Шунда Оллоҳ таоло оловга юқорида зикр қилинган оятдаги Фармонини юборган заҳоти оловнинг ёруғи қолиб, иссиғи йўқолибди. Иброҳим алайҳис-саломнинг эса боғланган арқони ёниб битибди-ю, у кишининг ўзига озор етмабди.
Қиссадан ҳисса шуки, кимда-ким Иброҳим пайғамбар каби Ёлғиз Оллоҳ таолога бандалик қилиб, У Зотдан ўзга бирон кимсадан мадад-ёрдам тиламаса, Оллоҳ уни ўтда куйдирмас, сувда чўктирмас экан.
“Улар (Иброҳимга) макр қилмоқчи бўлдилар (яъни, уни ёндириб юбормоқчи бўлдилар). Биз эса уларнинг ўзларини кўпроқ зиён кўргувчи қилиб қўйдик”. (Анбиё сураси, 70-оят).
Демак, Иброҳим алайҳис-салом ўшанда ўзини ўйлаб эмас, балки қавми бошига бирон ёмонлик тушмасмикан деб хавотирга тушган эди. Буни сезган меҳмонлар унга ўзларининг инсон эмас, фаришта эканликларини, бинобарин, таом емасликларини айтишиб, зиммаларидаги вазифалари Лут алайҳис-саломга кофир бўлган қавмни ҳалок қилиш эканини билдиришди.
Ушбу ояти каримада ҳам юқоридаги оятда бўлгани каби меҳмон кутиш одобларидан бирига ишора бордир. Яъни, мезбон меҳмонга таом келтирганида унинг таомдан тановул қиляптими, йўқми, разм солиб туриши, агар у тортиниб таомга қўл узатмаётган бўлса, манзират қилиб, олинг-олинг деб туриши чиройли бўлар экан. Аммо бу разм солиш меъёрида бўлиши яхшилиги хусусида “Тафсири Қуртубий”да бир ривоят кел-тирилибди: “Подшоҳ Сулаймон ибн Абдулмалик бир саҳройи араб - аъробий билан таомланаётган эди. Сулаймоннинг кўзи ҳалиги аъробий олаёт-ган луқмадаги қилга тушиб қолди ва “қўлингдаги луқмада қил бор экан, олиб ташлагин”, деди”.
Шунда аъробий: “Ҳали сен менинг луқмамдаги ингичка қилни ҳам кўрадиган даражада тикилиб турибсанми?! Оллоҳга қасам, сенинг берган таомингни емайман”, - деб аразлаб унинг ҳузуридан чиқиб кетди.
Ояти карима тафсирида “Жомиул-баён” ва “Маолимут-танзил” китобларида зикр қилинишича, Иброҳим алайҳис-салом меҳмонларига бир семиз бузоқни пишириб келтирганида улар таомга қўл узатмаётганларини кўриб хавотирга тушди ва уларни ўғрилик учун келмаганмикин, деган гумонга бориб: “Емайсизларми?”, - деди. Улар: “Биз ҳақ тўламасдан таом емаймиз”, - деб жавоб қилишган эди, Иброҳим: “Бу таомнинг баҳоси бор”, - деди. “У ҳолда баҳосини айтгин”, - дейишди. Иброҳим алайҳис-салом: “Таомнинг баҳоси, аввалида - ейишни бошлаётганда Оллоҳ таолонинг Исмини зикр қилишларинг, охирида эса, Унга ҳамд айтишларингдир”, - деган эди, Жаброил алайҳис-салом ҳамроҳларига қараб: “Оллоҳ таоло уни Ўзига халил - дўст қилиб танлагани ҳақ экан”, - деди.
Ушбу ривоят ҳам биз мусулмонлар учун таомланиш одобидан берилган бир гўзал дарсдир. Демак, овқатланиш олдида “Бисмиллоҳ” демаган ва охирида “Алҳамдулиллоҳ”, демаган кимса, гўё бировнинг таомини ҳа-қини тўламасдан еган кимса каби бўлар экан.

71. (Парда ортида Иброҳимнинг) хотини турган эди. У кулди - хурсанд бўлди. Бас, Биз (фаришталаримиз воситасида) у аёлга Исҳоқ (исмли ўғил кўриши) ҳақида ва Исҳоқдан кейин Яъқуб (исмли набира кўриши) ҳақида хушхабар бердик.
Уламолар малоикаларнинг айтган сўзларини парда ортида эшитиб турган Сора - Иброҳим алайҳис-саломнинг аёли нима сабабдан кулгани ҳақида турлича ривоятларни келтирганлар.
Баъзилари У аёл малоикаларнинг “Қўрқмагин”, деган сўзларини эшитиб, Иброҳимга ва ўзига ҳеч қандай хавф хатар йўқлигини билгач, шодланиб кулди, деб тафсир қилган бўлсалар, Суддий раҳимаҳуллоҳ Иброҳим ва Сора меҳмонлар таомга қўл узатмаётганларини кўришгач, Сора: “Ажабо, биз меҳмонларни ҳурмат қилиб ўз қўлимиз билан зиёфат тайёрласаг-у, улар биз келтирган таомдан тотиб ҳам кўрмасалар”, деб кулди”, деди.
Қатода: “У аёл малоикаларнинг сўзларини эшитиб Лут қавми ўзларининг устига келаётган азобдан ғафлатда эканликларидан кулди, деб таъвил қилади. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан эса, мана бу тафсир ривоят қилинди: “Соранинг кулишига сабаб, ояти карима давомида берилган хушхабар эди. У кутилмаганда икки хушхабарни эшитиб, яъни, ўзи умри бўйи орзу қилиб ета олмаган фарзанд хушхабарини ва у фарзандидан кўрадиган набира хушхабарини, демак, то фарзанди Исҳоқ туғилиб, ўсиб вояга етиб, уйланиб, Яъқуб исмли фарзанд кўргунича, яъни, набирали бўлгунича ҳам ўлмасдан яшашлиги ҳақидаги хушхабарни эшитиб бениҳоя хурсанд бўлиб кулди ва -

72. Деди: «Вой ўлмасам, ўзим кампир, мана бу эрим эса қари чол бўлса ҳам туғавераманми? Бу жуда қизиқ иш-ку!».
Муфассирлар: “Ўшанда Соранинг ёши тўқсон тўққизда, Иброҳим алайҳис-салом эса бир юз йигирма ёшда эди”, дейдилар. Шунинг учун ҳам Сора ўзига берилган хушхабардан ҳайратга тушиб, ўзи ҳам, чоли ҳам жуда улуғ ёшга етганларида фарзандли бўлишларига ақли бовар қилмай юқоридаги сўзларни айтди. Аммо, ҳар бир иши Ҳикмат бўлган Ҳақ Субҳонаҳу ва таолонинг Иродаси шундай бўлган эди - У Зот Ўзининг Халили бўлмиш Иброҳим хонадонига - ўша кундан бошлаб то Қиёматга қадар дунёга келадиган барча пайғамбарлар туғиладиган нубувват хонадонига Ўз Раҳмати билан Исмоил алайҳис-саломдан кейин яна Исҳоқ алайҳис-саломни ҳам ато этишни ирода қилган эди. Ушбу воқеа - юз ёшдан ошган кишиларнинг фарзандли бўлишлари Ҳақ таоло томонидан Иброҳим алайҳис-саломга берилган Илоҳий Мўъжиза эди.

73. Улар айтдилар: «Оллоҳнинг Амридан ажабланяпсанми? Эй хонадон эгалари, сизларга Оллоҳнинг Раҳмати ва Баракоти бўлгай. Албатта, У ҳамду сано Эгаси ва Буюкдир».
Яъни, малоикалар Сорага Оллоҳ таоло ирода қилган ҳар қандай иш дарҳол амалга ошишига ҳайрон бўлиб ажабланишнинг ҳожати йўқ эканини, чунки Унинг қазо ва қадарига қарши турадиган бирон куч йўқ эканини айтдилар. Дарҳақиқат, “Бирон нарсани яратишни ирода қилган вақтида Унинг иши фақатгина Бўл демоқлигидир. Бас, у нарса бўлур - вужудга келур”. (Ёсин сураси, 82-оят).
Бинобарин, юз ёшдан ошган Иброҳим ва Сорага фарзанд ато этиш ҳам Унинг учун жуда осон ишдир.
“Эй хонадон эгалари, сизларга Оллоҳнинг Раҳмати ва Баракоти бўлгай. Албатта У ҳамду сано Эгаси ва Буюкдир”.
Иброҳим алайҳис-салом хонадонига “Ассалому алайкум”, деб кириб келган фаришталарнинг кетиш олдида хонадон аҳлига айтган сўзлари уларга Оллоҳнинг Раҳмат ва Баракотини тилаш бўлдики, бу иккиси жамланса “Ассалому алайкум ва Раҳматуллоҳи ва Баракотуҳ” бўлади. Илк бор фаришталар томонидан Иброҳим алайҳис-салом хонадонига айтилган бу муборак ибора ўша кундан бошлаб то Қиёматга қадар Иброҳимнинг миллатида - динида бўлган ҳар бир мусулмоннинг бир-бирларини кўрган вақтларида айтадиган биринчи сўзлари бўлиб қолди.
Ҳақ таоло Ўзи элчи қилиб юборган фаришталари орқали аввало Ўз Халили Иброҳим алайҳис-саломнинг хонадонига, бу хонадондан дунёга келадиган барча пайғамбарларига ва у пайғамбарларга иймон келтиради-ган барча мўмин-мусулмон бандаларига Ўзининг Саломини, Раҳмат-Марҳаматини ва Файз-Баракотини йўллайди.
Ҳамду сано Эгаси бўлмиш У Буюк Зот нозил қилган таъминотга амал қилиб, бир-бирларига “Ассалому алайкум ва Раҳматуллоҳи ва Барокатуҳ” дейдиган мусулмонлар ҳам ўз диндош биродарларига Оллоҳ таолодан тинчлик-омонлик, Илоҳий Марҳамат ва Файзу Баракотлар тилаган бўладилар. (Саломнинг ҳикматлари хусусида Нисо сурасининг 86-ояти тафсирида батафсил баён қилганмиз).

74-75. Энди қачонки Иброҳимдан қўрқув кетиб, хушхабар етгач, у Биз (яъни, фаришталаримиз) билан Лут қавми (яъни, уларни ҳалок қилишга шошмаслик) ҳақида баҳслаша бошлади. Шак-шубҳасиз, Иброҳим ҳалим, кўнгилчан ва инобатли кишидир.
Муфассирларнинг ёзишича, Иброҳим алайҳис-салом фаришталардан Лут қавмининг ҳалок қилиниши ҳақида эшитганида, уларга: «Агар у жойда кофирлар орасида элликта мусулмон ҳам бўлса, барибир ҳалок қилаверасизларми?», - деган экан. Улар: «Йўқ», - деб жавоб қилишгач, - «Агар қирқта мусулмон бўлса-чи?», - деб сўрайди. Улар: «Йўқ, ҳалок қилмаймиз», - дейишади. Ниҳоят, Иброҳим: «Агар у жойда битта мусулмон бўлса-чи?», - деганида, улар яна: «Йўқ, у кофирлар орасида битта мусулмон бўлса ҳам уларни ҳалок қилмаймиз», - деб жавоб беришгач, Иброҳим: «Ахир у ерда Лут бор-ку?!», - дейди. Шунда фаришталар Лут ва унга иймон келтирган кишиларга Оллоҳ таоло нажот беришини айтадилар”. (“Тафсири Бағавий”дан)
Бу ҳақда Анкабут сурасида шундай хабар берилади: “Қачонки Бизнинг элчиларимиз (яъни, фаришталар) Иброҳимга (фарзанд кўриши ҳақидаги) хушхабарни келтиришгач, айтдилар: «Албатта, бизлар мана шу қишлоқ аҳлини ҳалок қилгувчидирмиз. Чунки унинг аҳли золим - кофир бўлдилар». (Иброҳим): «Ахир у жойда Лут бор-ку?», деди. Улар айтдилар: «Бизлар у жойда ким борлигини яхшироқ билгувчидирмиз. Албатта бизлар (Лутни) ва унинг аҳли-оиласини қутқарурмиз. Магар унинг хотини (нажот топмас, чунки у) қолиб, ҳалок бўлгувчилардан эди.” (Анкабут сураси, 31-32-оятлар).
“Шак-шубҳасиз, Иброҳим ҳалим, кўнгилчан ва инобатли киши-дир”. Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ўзининг Халили - Дўсти Иброҳим алайҳис-саломнинг фаришталар билан баҳслашишига боис бўлган уч сифатини таъкидлайди. Яъни, Иброҳим алайҳис-салом ўзига ёмонлик қилган кимсадан ўч олишга шошилмайдиган ва ғазабини ичига юта оладиган ҳалим - юмшоқдил кишидир. Иккинчидан, у ўзгаларнинг бошига тушган бало-мусибатларга ҳам худди ўзининг устига тушгандек қийналиб оҳ чекиб қайғурадиган кўнгилчандир. Учинчидан, у инобатли, яъни, ҳар бир ишда Оллоҳ таолога қайтгувчи, Унинг ризосини истовчи, Унинг Ўзига тавба тазарруъ қилгувчи кишидир. Шунингучун ҳам у, элчи фаришталардан Лут алайҳис-саломнинг қавмига тушажак азоб ҳақида эшитганида ўзини қўярга жой топа олмай, улар билан баҳслаша бошлади.
Ояти каримадаги биз “кўнгилчан” деб таржима қилган “аввоҳ” сўзи хақида бир киши Пайғамбаримиз алайҳис-салоту вас-саломдан: “Ё Расу-луллоҳ, “аввоҳ” калимасининг маъноси нима экан?”, - деб сўраганида, у зоти бобаракот: “Камсуқум - тавозуъли киши”, - деб жавоб қилганлари ҳам ривоят қилинади. (Ибн Жарир Табарий ривояти).
Демак, Оллоҳ таолонинг улуғ пайғамбарларидан, пайғамбарлар отаси ҳисобланмиш Иброҳим Халилуллоҳ алайҳис-салоту вас-салом ана шундай гўзал сифатлар соҳиби бўлган экан.

76. (Фаришталар айтдилар): «Эй Иброҳим, бу (баҳс)ни қўй! Чунки Парвардигорингнинг Фармони келиб бўлган. Албатта, уларга қайтариб бўлмас азоб келгувчидир».
Яъни, табиатан ҳалим ва кўнгилчан бўлган Иброҳим алайҳис-салом Лут кавмига тушажак азоб ҳақидаги хабарни эшитгач, қай йўл билан бўлса-да у қавмни ҳалокатдан қутқариб қолиш чорасини излаб элчи фариш-талар билан баҳслаша бошлаганида улар бундай баҳс-мунозарани энди ҳеч қандай фойдаси йўқ эканини, чунки Оллоҳ таоло томонидан у золим-кофир қавмнинг ҳалок қилиниши тўғрисида Фармони Илоҳий келганини бас, энди уларнинг устига тушадиган азобни баҳслашиш билан ҳам дуо-илтижо билан ҳам ёки уларни шафоат қилиш - ёнларини олиш билан ҳам қайтариб бўлмаслигини айтадилар ва ўзлари Иброҳим алайҳис-саломнинг қишлоғидан тўрт фарсах (ўн-ўн икки чақирим) масофада жойлашан Лут алайҳис-саломнинг шаҳри бўлган Саддумга қараб йўл оладилар . У жойга кун ярмида етиб бориб ҳовуздан сув олаётган қизларга дуч келадилар. Сув олаётганлар орасидаги Лут алайҳис-саломнинг қизи уларни кўриб қолиб: “Сизлар кимсизлар, қандай иш билан қаёққа келаяпсиз-лар?”, - деб сўраганида, улар: “Фалон жойдан шу шаҳарга келаётган эдик”, - дейдилар. Шунда қиз бу шаҳар аҳолисининг аҳволидан хабар бериб, бу койда нопок одамлар жуда кўп эканлигини айтгач, улар ўзларини кўрқиб кетгандек кўрсатадилар ва: “Бу шаҳарда бизга уйидан жой берадиган биpон киши йўқми?”, - деб сўрайдилар. “Бу ерда мана бу шайхдан бошқа сизларга уйидан жой бериши мумкин бўлган бирон киши йўқ”, - дейди киз ва уйининг олдида турган отаси Лут алайҳис-саломни кўрсатади. Бас, улар Лутнинг олдига келадилар”. (“Танвирул-азҳон тафсири”дан).

77. Қачонки элчиларимиз Лутнинг олдига келганларида, у бундан ёмон ҳолга тушди ва улар(нинг келишлари)дан юраги сиқилиб, деди: «Бу кун оғир кундир».
Фаришталар келишидан Лутнинг сиқилишига сабаб, улар ёш ва хушрўй йигитлар суратида эдилар. Лут қавмидаги кофир кимсалар эса, баччабозлик дардига мубтало эдилар. Шунинг учун Лут пайғамбар улар бу йигитларнинг келганини пайқаб қолишиб, бемаънилик қилишларидан хавотирланиб, юқоридаги сўзларни айтди.
Ривоят қилинишича, Оллоҳ таоло Ўз элчилари бўлмиш фаришталарга: “У қавмни то Лут уларга қарши тўрт бор гувоҳлик бермагунича ҳалок қилманглар”, деб буюрган эди. Бас, қачонки элчилар Лут алайҳис-саломнинг хонадонига келиб ундан бир кеча меҳмон қилишини сўраганларида, Лут улардан: “Сизларга бу қишлоқ хабари етмаганмиди?”, - деб сўради. Улар: “У қандай хабар?”, - дейишган эди, Лут алайҳис-салом: “Оллоҳ номи билан гувохдик бераманки, бу қишлоқ Ер юзидаги энг ёмон гуноҳни қилгувчи қишлокдир”, деди ва мана шу гувоҳлигини тўрт бор такрорлади. Сўнгра унинг уйига кирдилар. Лут хотинига: “Тур, нон ёпгин, аммо уйимизга меҳмонлар келганини ҳеч кимга айтмагин”, деди. У хотин кофирлардан эди, лекин ўзининг кофирлигини эридан яшириб мунофиқона ҳаёт кечирар эди. Шунингучун бир баҳона билан уйидан чиқци-ю, уйма-уй юриб, кирган жойида: “Лутнингуйига шундай йигитлар келдиларки, мен ҳеч қачон улар каби хушрўй, хушбўй кишини кўрмаганман”, деб қавмига келган меҳмонлар ҳақида хабар бера бошлади”. (“Жомиъул-баён” “Дуррул-мансур”тафсирларидан).

78. (Дарҳақиқат, Лут пайғамбарнинг ҳузурига йигитлар келганини эшитишгач), қавми унинг олдига чопиб келди. Улар илгаридан ёмон ишлар - баччабозлик қилар эдилар. У айтди: “Эй қавмим, анави қизларим (яъни, шаҳримиздаги қизлар) сизлар учун покроқ-ку (яъни, баччабозлик қилиш ўрнига ўшаларга уйланаверсангизлар бўлмайдими)?! Бас, Оллоҳдан қўрқинглар ва меҳмонларим олдида мени шарманда қилманглар. Орангизда Тўғри Йўлга юргувчи бирон киши йўқми?!”
“(Дарҳақиқат, Лут пайғамбарнинг ҳузурига йигитлар келганини эшитишгач), қавми унинг олдига чопиб келди. Улар илгаридан ёмон ишлар - баччабозлик қилар эдилар”.
Иброҳим ва Лут алайҳимас-салом ҳақларида ҳамда Лут қавмининг кирдикорлари тўғрисида Аъроф сурасидаги оятларда хабар берилган ва бақадри ҳол тафсир қилинган эди. Лут қавмининг қандай одамлар бўлгани ҳақида аниқ тасаввур қилишимиз учун бу ўринда ўша оятларни тафсири билан келтириб ўтамиз: “(Эй Муҳаммад алайҳиссалом), эсланг, Лут (пайғамбар) ўз қавмига: “Шундай бузуқлик қиласизларми? Ахир сизлардан илгари бутун оламлардан бирон кимса бундай қилмаган эди-ку?! (Наҳотки) сизлар хотинларингизни қўйиб, шаҳват билан (нафсингизни қондириш учун) эркакларга борсангиз?! Йўқ, сизлар ҳаддан ошувчи қавмдирсиз”, деган эди. (Аъроф сураси, 80-81-оятлар).
Юқоридаги оятларда Нуҳ, Ҳуд ва Солиҳ алайҳимус-саломнинг қавмлари ўзларига юборилган Оллоҳнинг элчиларига итоат этмаганлари учун Унинг даҳшатли азобларига гирифтор қилиниб ҳалок бўлганлари ҳақида хабар берилгач, энди бу оятларда тўртинчи қисса - Лут алайҳис-салом ва унинг қавми ҳақидаги қисса сўйланади ва унинг панд-насиҳатларини олмасдан дунёда мисли кўрилмаган бузуқлик қилганлари учун ҳалок бўлган қавм ҳақида хабар берилади.
Лут алайҳис-салом Иброҳим алайҳис-саломнинг оғаси Ҳороннингўғли бўлиб, Иброҳим алайҳис-салом кофирлар томонидан оловга ташланганида ёнмасдан, бирон жойи лат ҳам емасдан соғ-омон чиққанини кўргач, унинг ҳақ пайғамбар эканни билиб, биринчи бўлиб иймон келтиради. Бу ҳақда Ҳақ таоло шундай хабар берилади: “Бас, Лут унга (Яъни, Иброҳим алайҳис-саломга) иймон келтирди. (Иброҳим) айтди: “Албатта, мен Парвардигорим (буюрган томон)га ҳижрат қилгувчидирман. Албатта Унинг Ўзигина Кудрат ва Ҳикмат Эгасидир”. (Анкабут сураси, 26-оят).
Иброҳим алайҳис-саломнинг бу сўзларини эшитгач, Лут ҳам у билан бирга ҳижрат қилади, у билан икки дарё оралиғида, сўнгра Мисрда, сўнгра Шом шаҳарларида бирга бўлиб, Урдуннинг шарқида жойлашган Саддум деган шаҳарда туриб қолади. Оллоҳ таоло Лут алайҳис-саломга ваҳий юбориб, уни ўша шаҳар аҳлига элчи қилади.
Саддум аҳолиси ўта бадхулқ кимсалар бўлиб, одамлар олдида ҳеч уялмасдан, ҳаё қилмасдан ҳайвонлар ҳам ҳазар қиладиган бузуқликларни қилишар - эркаклар аёлларни қўйиб, эркаклар билан бесоқолбозлик қилишар, савдогарларнинг йўлини тўсиб, молларини талон-тарож қилиб, қароқчилик билан шуғулланишар эди.
Бу ҳақда Ҳақ таоло Ўз Китобида хабар беради: “Лут ўз қавмига: “Албатта сизлар шундай бузуқлик қилмоқдасизларки, сизлардан илгари бутун оламлардан бирон кимса бундай қилмаган эди. Ҳақиқатан ҳам сизлар (хотинларингизни қўйиб) эркакларга борурмисизлар; йўлтўсарлик - қароқчилик қилурмисизлар; мажлисларингизда ёмон ишлар қилурмисизлар?”, деганини эсланг”! Бас, (Лут) қавмининг жавоби фақат “Агар сен ростгўй кишилардан бўлсанг, бизларга Оллоҳнинг азобини келтир-чи”, дейишлари бўлди”. (Анкабут сураси, 28-29-оятлар).
Лут алайҳис-салом уларни бундай бузуқ ишлардан қайтариб панд-насиҳатлар қилади, Оллоҳнинг балоси бошларига тушиб қолиши мумкинлигини, қилаётган бу жиноятлари исроф - чегарадан чиқиш эканини айтиб уларни қайта-қайта огоҳлантиради, аммо улар Пайғамбарнинг сўзларига парво ҳам қилмай ўз бузуқчиликларини давом эттираверадилар, ҳатто Лут уларга насиҳат қилишини тўхтатмагач, у бузуқ қавм бир уни ва тобеларини шаҳардан ҳайдаб чиқариш билан, бир тошбўрон қилиб ўлдириш билан қўрқитиб таҳдид қила бошлайдилар.
“(Лут) қавмининг жавоби эса фақат мана бундай дейишлари бўлди: “Уларни (яъни, Лут ва тобеларини) қишлоғингиздан чиқариб юборингиз! Чунки улар ҳаддан ортиқ покиза одамлар экан”. (Аъроф сураси, 82-оят).
Яъни, Саддум аҳли - шаҳватнинг қулига айланиб, бузуқлик ботқоғига ботиб бўлган бу қавм Лут алайҳис-саломнинг холис панд-насиҳатларидан мутлақо таъсирланмадилар - бузуқликларидан қайтмадилар, балки аксинча, уларни покликка, инсоний ҳаёт кечиришга даъват қилган пайғамбарни ва унга иймон келтирган инсонларни: “Булар ҳаддан ташқари покиза одамлар эканми?”, деб масхара қилдилар ва покиза, диндор одамлар билан бир шаҳарда туришни ҳам истамасликларини айтишиб, - (эътибор қилайлик, уларнинг нопок ва жирканч кирдикорлари, айтаётган сўзлари ҳозирги замондаги - мелодий йигирма биринчи асрдаги ўзлари учун динсизликни “дин”, ахлоқсизликни “ахлоқ” қилиб олган жамиятлардаги кимсаларнинг аҳволларига нақадар ўхшаш), - Лут пайғамбарни ва оз сонли мўминларни шаҳардан ҳайдаб чиқармоқчи бўлдилар.
Ҳатто Лут алайҳис-саломга: “Агар сен ростгўй кишилардан бўлсанг бизларга Оллоҳнинг азобини келтир-чи”, дейишгача боришди. Шунда Лут: “Парвардигорим, бу бузғунчи қавм устига Ўзинг мени ғолиб қилгин”, деб Оллоҳга илтижо қилди. (Анкабут сураси, 30-оят).
Албатта, Ҳақ таоло Ўз элчисининг бу дуосини ижобат қилди ва унинг хузурига кофир қавмнинг қилмишига яраша жазо бериш - уларни ҳалок қилиш учун малоикаларини юборди. Лут пайғамбарга иймон келтирмаган кофир қавмни ҳалок қилиш учун юборилган фаришталар йўл устида ўзларига Ҳақ таоло томонидан буюрилган яна бир вазифани адо қилиб ўтдилар - улар Иброҳим алайҳис-салоту вас-саломни зиёрат қилдилар ва унга кексалик чоғида яна бир фарзандли бўлиши - Исҳоқ исмли ўғил кўриши ҳамда ундан Яъқуб исмли бола дунёга келиб, Яъқубдан тарқаган зурриётлар ичидан жуда кўп пайғамбарлар чиқиши ҳақида хушхабар бердилар. Сўнгра унга ўзларининг Лут қавмини ҳалок қилиш учун юборилганларини айтадилар. Иброҳим алайҳис-салом биродари Лутга ҳам бирон азийят етиб қолмаса эди, деб хавотирга тушганида улар Лут алайҳис-салом ва унга иймон келтирган кишиларга Оллоҳ таоло нажот беришини айтиб, Иброҳимни хотиржам қиладилар.
Лут айтди: “Эй қавмим, анави қизларим (яъни, шаҳримиздаги қизлар) сизлар учун покроқ-ку, (яъни, баччабозлик қилиш ўрнига ўшаларга уйлансангизлар бўлмайдими)?! Бас, Оллоҳдан қўрқинглар ва меҳмонларим олдида мени шарманда қилманглар. Орангизда Тўғри Йўлга юргувчи бирон киши йўқми?!
Мужоҳид ва Саид ибн Жубайр каби муфассирлар: “Лут алайҳис-салом “қизларим”, деб ўзининг қизларини эмас, балки ўша қавмдаги барча қизларни ирода қилади. Чунки ҳар бир пайғамбар ўз қавми учун ота ҳукмида бўлади”, дейдилар ва сўзларига “Пайғамбар мўминларга ўзларидан ҳам яқинроқ - ҳақдорроқдир, унинг аёллари эса уларнинг оналаридир” (Аҳзоб сураси, 6-оят) оятини далил қилиб келтирадилар.
Икрима бўлса, “Лут алайҳис-салом бу сўзлари билан у кофир қавмга на ўзининг қизларини ва на қавмининг қизларини бермоқчи эмас эди, балки фақат уларни ёмон ниятларидан қайтариш учунгина ўша сўзларини айтди”, дейди.
Аммо у динсиз қавм орасида хақиқатан ҳам Ҳақ Йўлга юргувчи, бузуқ йўлдан қайтгувчи бирон киши йўқ эди. Шунингучун улар пайғамбарнинг панд-насиҳатларига қулоқ солмадилар, балки аксинча -

79. Улар дедилар: «Сен қизларингда ҳаққимиз (яъни,уларга эҳтиёжимиз) йўқ эканини аниқ биласан. Шунингдек, биз нимани исташи-мизни ҳам жуда яхши биласан».
Бу сўзлари билан у кофир қавм ўзларининг инсонлик чегарасидан бутунлай чиқиб, ваҳший ҳайвонлардан ҳам тубанроқ махлуқларга айланиб бўлганларини, энди уларга ҳеч қандай панд-насиҳат кор қилмаслигини билдирдилар. Бу сўзлари билан улар инсоний оила қуриб эр-хотин бўлиб ҳаёт кечиришга, ўзларидан насл қолдиришга мутлақо рағбат-хоҳишлари йўқ эканини ва фақат эркаклар эркаклар билан бузуқлик қилишдан бошқа ҳеч нарсани истамасликларини очиқ айтдилар. Бошқача айтганда, у қавм ўзлари сезмаган ҳолларида энди Ер юзида яшашга мутлақо ҳақлари қолмаганини, энди дунё-ю Охират азобига гирифтор бўлишдан ўзга жазога лойиқ эмасликларини ўз сўзлари билан бўйинларига олдилар. У қавмнинг бузуқлик ботқоғидан чиқишига кўзи етмай қолгач, -

80. (Лут) деди: «Қани энди, сизларга кучим етса эди ёки мени па-ноҳига оладиган кучли бир таянчим бўлса эди».
Лут алайҳис-салом у кофир қавмнинг Тўғри Йўлга юришидан бутун-лай умиди узилгач, ўзининг уларга қарши туришга, уларни дафъ қилишга на куч-қуввати ва ёрдамчилари йўқлигидан шикоят қилиб мана шу сўз-ларни айтди. Лекин у гарчи Ер юзида унга ёрдам берадиган катта жамоатга эга бўлмаса-да, аслида энг кучли Таянчга - Оллоҳ таолонинг Мададига эга эди.
Имом Бухорий ва Муслим Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар: “Биродарим Лутни Оллоҳ таоло Ўз Раҳматига олсин, албатта уни Ўз паноҳига оладиган Кучли Таянчи (яъни, Оллоҳ таоло) бор эди”. Дарҳақиқат, Оллоҳ таолодан кучлироқ ҳеч бир таянч йўқдир. Шунинг учун Лут алайҳис-салом юқоридаги сўзларини айтганда, малоикалар: “Сенинг Таянчингжуда Кучлидир”, деб танбеҳ бердилар. (“Тафсири Куртубий”дан).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Оллоҳ таоло Лут алайҳис-саломдан кейин юборган барча элчи-пайғамбарларини ўз қавмлари олдида азиз, эътиборли, қариндош-уруғлари томонидан ҳимоя қилингувчи бўлган ҳолларида юборган экан, яъни, Лут ўзининг кучсиз, ҳимоясиз эканини айтиб қилган дуо-илтижолари Ҳақ таоло тарафидан ижобат бўлгани кейинги пайғамбарлар ҳаётида намоён бўлган экан. (“Танвирул-азҳон ” тафсиридан).

81. (Шунда фаришталар) айтдилар: “Эй Лут, биз Парвардигорингнинг элчиларимиз. Улар сенга ҳаргиз тега олмаслар. Бас, сен кечанинг (қолган) қисмида аҳли оилангни олиб чиқиб кетгин ва сизларнинг ичингиздан ҳеч ким (атрофга) алангламасин! Фақат хотининг... Зотан, унга (хотинингга) ҳам уларга етган (бало) етгувчидир. Уларга ваъда қилинган вақт субҳдир. Субҳ яқин эмасми?!”
Ривоят қилинишича, Лут алайҳис-салом меҳмонларини уй ичига киритиб дарвозани беркитиб қўйиб, бостириб келган қавми билан мунозара қилар экан, улар эшикни бузиб ичқарига кирмоқчи бўлганларида элчилар Лутга ўзларининг ким эканликларини билдириб: “Сен дарвозани очавергин, улар сенга бирон зиён етказа олмайди”, дейишди. Шунда Лут четланиб, дарвоза очилгач, элчилардан бири Жаброил алайҳис-салом ичкарига кирмоқчи бўлиб ёпирилиб келаётган кофир қавмни қаноти билан урган эди, барчаларининг кўзлари кўр бўлиб, “Қутқаринглар қутқаринглар”, деб дод-вой қилиб орқаларига қайтиб кетишди. (Куртубий ва Бағавий тафсиридан).
Бошқа бир сурада бу ҳақда шундай хабар берилади: “Аниқки, улар (Лутнинг) меҳмон(лар)ини йўлдан урмоқчи бўлдилар. Бас, Биз уларнинг кўзларини кўр қилиб қўйдик: “Энди Менинг азобимни ва огоҳлантиришимни тотиб кўринглар!”. (Қамар сураси, 37-оят).
“Бас, сен кечанинг қолган қисмида аҳли-оилангни олиб бу шаҳардан чиқиб кетгин ва сизларнинг ичингиздан ҳеч ким атрофига алангламасин. Фақат хотининг... Зотан, унга, (яъни, хотинингга) ҳам уларга етган бало етгувчидир”.
Лут алайҳис-салом ва ҳамроҳларига шаҳардан чиқиб кетаётганларида ён-атрофларига алангламаслик буюрилишининг сабаби, Ҳақ таоло улар қолганларнинг бошига тушган бало-офатни кўриб қийналмасликларини истади. Аммо Лутнинг хотини эса ўша ҳалокатга юз тутган кофирлар гуруҳидан эди. Шу боисдан эри билан бирга шаҳардан чиқиб кетар экан, Оллоҳ таоло қайтарган ишни қилади - ён-атрофига аланглаб қарайди ва қолаётган дўстларининг бошларига тушаётган балони кўргач, “Эй қавмим-а!”, дейиши билан бошига бир тош келиб тегиб, кетаётган жойида тил тортмай ўлади.
“Уларга ваъда қилинган вақт - субҳдир. Субҳ яқин эмасми?”.
Малоикаларнинг: “Албатта, бизлар бу қишлоқ аҳлини ҳалок қилгувчимиз”, (Анкабут сураси, 31-оятдан) деган сўзларини эшитган Лут алайҳис-салом: “Бу кофир қавмни қачон ҳалок қиласизлар”, деб сўраган эди. “Уларга ваъда қилинган вақт субҳ - тонг отар пайтидир”, дедилар. Аммо Лут алайҳис-салом ўз қавмининг куфр-исёнидан шу қадар ғазабланган эдики, уларнинг дарҳол ҳалок бўлишларини истаган ва тонг отгунча тирик қолишларини ҳам узоқ деб билган эди. Шу сабабдан фаришта-лар унга: “Субҳ яқин эмасми?”, деб хитоб қиладилар.

82-83. Энди қачонки Бизнинг Фармонимиз (яъни, азобимиз) кел-ганида, у жойларни остин-устун қилиб юбордик ва уларнинг (кофирларнинг) устига Парвардигорингиз даргоҳида белгилаб қўйилган сопол тошларни пайдар-пай ёғдирдик. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), у жойлар бу золимлардан (яъни, Макка мушрикларидан) йироқ эмасдир, (яъни, улар ўша кофирларнинг оқибати нима бўлганини кўриб ибрат олсалар бўлмайдими?!)
“Маолимут-танзил”, “Танвирул-азҳон” ва бошқа тафсирларда ривоят қилинишича, Лут алайҳис-салом ўз ҳамроҳлари билан тонг отмасдан шаҳардан чиқиб кетди ва Оллоҳ таоло уларга Ерни ўраб - қисқа қилиб, жуда оз фурсатда Иброҳим алайҳис-саломнинг ҳузурига етиб олдилар. Шундан кейин Жаброил алайҳис-салом Лутнинг қавми жойлашган бешта қишлоқни бор аҳолиси билан - у қишлоқ-шаҳарларда тўрт юз минг киши бор эди - даст кўтарди-да, осмони фалакка олиб чиқиб, оёқларини осмондан қилиб ерга ташлади! Ҳақ таолонинг у кофир қавмга юборган бу даҳшатли азоби - оёқларини осмонга, бошларини ерга қаратиб ташлаб ҳалок қилгани уларнинг инсоний табиатга мутлақо тескари бўлган жиноятларига
- эркаклар аёллар билан турмуш қуриш ўрнига эркаклар эркаклар билан бузуқлик қилганларига энг муносиб жазо эди. “Бас, Оллоҳ уларга зулм қилгувчи бўлмади, балки улар ўзларига зулм қилган эдилар”. (Тавба сураси, 70-оятдан).
Лут алайҳис-саломнинг даъватига итоат қилмай бузуқлик ботқоғига ботган у кофир қавмнинг жазоси уларни осмондан ерга ташлаб ҳалок қилиш билан битмади, балки шундан кейин Жаноби Ҳақ уларнинг устига бир “ёмғир” ёғдирдики, у “ёмғир”нинг томчилари сув эмас, балки осмондан тизилган ҳолда тушаётган сопол тошлар бўлиб, ҳар бир тошга қайси кофирнинг устига тушиб, унинг қабр тошига айланиши ёзиб қўйилган эди! (Ё алҳазар! Замонамиздаги жаҳолат аҳли қабрларининг устини темир-тошлар билан қоплаб, у тошларга сурат ва номларини ёзиб-чизиб, тош ҳайкалларини тиклаб қўйишлари уларга кимлардан мерос бўлиб қолган экан-а!).
“Биз уларнинг устига бир “ёмгир” ёғдирдик! Ана энди жиноятчи
- осий қавмнинг оқибати (қисмати) қандай бўлганини кўринг”. (Аъроф сураси 84-оят).
“Яна У Зот зеру забар бўлган (қишлоқни, яъни, Лут пайғамбар қавми)ни ҳам қулатиб, уни ўраган нарса (яъни, осмондан ёғилган тошлар) билан ўраб - кўмиб ташлади.” (Ван-нажм сураси, 153-154-оятлар).
Лут алайҳис-салом у қавмда ўттиз йил туриб, уларни бундай нопок-ликни тарк этишга, инсоний ҳаёт кечиришга даъват қилди, аммо улар холис панд-насиҳат қилган пайғамбарнинг сўзига қулоқ солмай, оқибатда қирилиб кетдилар.
Заҳрий ривоят қилишича, у бузуқ қавм Оллоҳнинг азобига гирифтор бўлгач, Лут алайҳис-салом амакиси Иброҳим алайҳис-салоту вас-саломнинг ҳузурига бориб, умрининг охиригича унинг ёнида бўлган.
“(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), у жойлар бу золимлардан (яъни, Макка мушрикларидан) йироқ эмасдир, (яъни улар ўша кофирларнинг оқибати нима бўлганини кўриб ибрат олсалар бўлмайдими?!)”.
Ушбу оятлар баччабозлик энг ёмон бузуқлик эканига Илоҳий далилдир.
Ҳадиси шарифда ҳам бу ҳақда кўп огоҳлантиришлар бор:
Байҳақий ва Ҳоким Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу адайҳи ва саллам дедилар: “Оллоҳ таоло халқидан етти тоифасини етти осмон устида туриб лаънатлади. У етти тоифадан олтитасини бир мартадан лаънатлади, бир тоифани эса уч марта лаънатлаб: “Ким Лут қавми қилган ишни қилса, у малъундир, малъундир, малъундир”, деди”.
Ибн Можжа ва Ҳоким Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллолоҳу алайҳи ва саллам: “Ким Лут қавми қилган ишни қилса, қилувчини ҳам, қилинувчини ҳам тошбўрон қилинглар!”, деб буюрдилар.
Ибн Адий ва Байҳақий Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилдилар: Пайғамбар алайҳис-салоту вас-салом: “Тўрт тоифа эрта-ю кеч Оллоҳнинг ғазабида бўлади”, - дедилар. “Улар кимлар, ё Расулуллоҳ?”, - деб сўралган эди: “Ўзларини аёлларга ўхшатиб олган эркаклар, ўзларини эркакларга ўхшатиб олган аёллар, ҳайвонга ётган кимса ва эркакка ётган эркак”, дедилар.
Халифа Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳу одамларга хутба қилар экан, деди: “Билиб олинглар, тўрт тоифа мусулмоннинг қони ҳалолдир: Бировни ноҳақ ўлдирган қотил қатл қилинади, оилали киши зино қилса тошбўрон қилинади, Исломга кирганидан кейин муртад бўлган кимсага ўлим жазоси берилади ва Лут қавми қилган ишни қилган кимса ҳам ўлдирилади”.
Тобеинлардан бўлган улуғ муфассир Мужоҳид: “Лут қавми қилган ишни қилган кимса агар осмон ва Ердаги бор сув билан ғусл қилса ҳам нажаслигича қолади”, деди.

84. Мадян қавмига ўз биродарлари Шуайбни (элчи қилиб юбордик). У айтди: «Эй қавмим, Оллоҳга ибодат қилингиз! Сизлар учун Ундан ўзга бирон илоҳ йўқдир. Ва ўлчов ва тарозидан уриб қолманглар! Мен сизларнинг яхшиликда (яъни, тўкин-сочинликда) эканлигингизни кўриб турибман. Ва мен (агар иймон келтирмасангизлар), сизларнинг устингизга ўраб олувчи Кун - Қиёматнинг азоби тушишидан қўрқаман.
Шуайб алайҳис-саломнинг қиссаси ушбу сурайи каримадаги пайғамбарлар тарихидан Нуҳ, Ҳуд, Солиҳ ва Лут алайҳимус-салом қиссаларидан кейинги бешинчи қиссадир.
Шуайб Иброҳим Халилуллоҳ алайҳис-салоту вас-саломнинг авлодларидан бўлиб, тарихчилардан Ато ибн Исҳоқ ва бошқаларнинг айтишлари-ча, у Шуайб ибн Мийкоил ибн Ясхара ибн Мадян ибн Иброҳимдир.
Ибн Аббос розияллоҳу анхумо ва Ибн Жубайрдан ривоят қилинишича, Шуайб аъмо - кўзи ожиз киши эди, баён қилиш ва хужжат келтиришда жуда кувватли, қавмига қилган мурожаатларида сўзи бутун бўлгани учун Расулуллоҳ соллолоху алайҳи ва саллам қачон Шуайб зикр қилинса: “У пайғамбарлар хатиби - воъизи”, дер эдилар.
Мадян - Шуайб алайҳис-саломнинг аждодларидан, Иброҳим алайҳис-саломнинг ўғли бўлган Мадян ибн Иброҳим яшаб, обод қилган шаҳар бўлиб, Шуайб ана ўша шаҳар аҳлига Оллоҳ таоло томонидан элчи қилиб юборилган. Мадян Урдуннинг жанубий шарқида жойлашган шаҳардир. У шаҳар аҳолиси Оллоҳни қўйиб бут-санамларга ибодат қиладиган, одамлар билан муомалада ғирром, тош-тарозидан уриб қолишни одат қилиб олган кимсалар эди. Бас, Шуайб алайҳис-салом энг аввал уларни Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга даъват қилиб, Танҳо Оллоҳ таолодан ўзга ҳеч қандай илоҳ йўқ эканини айтди. Яъни, Шуайб ҳам ўз қавмига Одам алайҳис-саломдан бошлаб Муҳаммад соллолоху алайҳи ва салламгача бўлган барча пайғамбарлар ўз қавмларига айтган ягона ҳақиқатни - Оллоҳнинг ҳеч қандай шериги йўқ эканини, бас, УнингЎзигагина куллик қилиш фарз эканини айтди ва ўзининг пайғамбарлик рисолати - вазифаси билан юборилиши Парвардигор томонидан уларга келган хужжат эканини таъ-кидлаб, қавмдошларини уларнинг орасида кенг ёйилган бир иллатдан - ўзгалар билан қиладиган савдо-сотиқларида одамларнинг ҳаққидан уриб қолишдан қайтарди ва нарсаларни тўғри ўлчаб, тўғри тортишга буюрди.
Ва у осий қавмни шундай деб огоҳлантирди: “Мен сизларнинг яхшиликда (яъни, тўкин-сочинликда) эканлигингизни кўриб турибман. Ва мен (агар иймон келтирмасангизлар), сизларнинг устингизга ўраб олувчи Кун - Қиёматнинг азоби тушишидан қўрқаман.”
Яъни, мен сизларни бой-бадавлат, ризқингиз мўл, ҳаётингиз фаровон эканлигини кўрмоқдаман. Демак, сизлар тош-тарозидан уриб, бировлар-нинг ҳаққини ҳаром йўллар билан ейишга муҳтож эмассизлар. Қўрқаманки, агар сизлар Танҳо Маъбуди Барҳақ Оллоҳ таолога ибодат қилмасангизлар ва ўзларингиз бой, беҳожат бўла туриб бировнинг ҳаққидан ҳазар қилмайдиган, яъни, тош-тарозидан уришда давом этаверадиган бўлсангизлар, сизларга ато этилган бу тўкин-сочинликдан, фаровон ҳаётдан маҳрум бўласизлар ва устингизга ҳаммалар-ингизни ўраб-ҳалок қиладиган Куннинг азоби тушади.
Уламолар оятдаги: “Ўраб олгувчи Кун”дан мурод, ё кофир қавмнинг мана шу дунёдаги қирилиб ҳалок бўладиган кунлари ёки Охиратдаги бошларига жаҳаннам азоби тушадиган Қиёмат Куни дейдилар.
Шуайб алайҳис-салом Мадян аҳлига буюрган “ўлчов ва тарозидан уриб қолманглар!”, деган амр - одамлар барча ишларида, жумладан ўзаро олди-сотди муомалаларида адолатли бўлишларига чақириқ ва бировнинг молини ноҳақ ейишдан қайтариш бўлиб, бу мавзу нафақат Шуайб қавми, балки ҳамма замонларда яшайдиган инсонлар учун ўта зарур ва долзарб мавзудир. Шунинг учун Ҳақ таоло бошқа оятларда ҳам бировларнинг ҳақларига хиёнат қиладиган кимсалар ҳалок бўлишлари ҳақида огоҳлантиради: “(Ўлчов ва тарозидан) уриб қолгувчи кимсаларга ҳалокат бўлгай! Улар одамлардан (бирон нарсани) ўлчаб олган вақтларида тўла қилиб оладиган, уларга ўлчаб ёки тортиб берган вақтларида эса кам қилиб берадиган кимсалардир. Улар ўзларининг улуғ бир Кунда - барча одамлар бутун оламлар Парвардигори ҳузурида тик туриб (ҳисоб-китоб берадиган Қиёмат) Кунида қайта тирилгувчи эканликларини ўйламайдиларми?!” (Мутаффифун сураси, 1-6-оятлар).

85. Эй қавмим, ўлчов ва тарозини адолат билан тўла тортингиз! Одамларнинг нарсаларини уриб қолмангиз ва Ерда бузгунчилик билан санқиб юрмангиз!
Юқоридаги ояти каримада Шуайб алайҳис-салом қавмини ўлчов ва тарозидан уриб қолишдан қайтаргани зикр қилинган бўлса, бу оятда энди уларни савдо-сотиқ муомалаларида адолатли бўлишга - сотадиган нарсаларини ўлчаб-тортиб бераётганларида тўла-тўкис қилиб, имкони бўлса бир оз ортиғи билан ўлчаб-тортиб беришга чақиргани, умуман ҳар қандай олди-бердида ҳақдорнинг ҳаққини ҳеч ҳам камитмасдан, аксинча, одамлардан олган нарсаларини комил суратда қайтариб беришга буюргани ҳамда Ердаги ҳаётлари мобайнида барча ишларда Тўғри Йўлни маҳкам тутиб, бузғунчиликнинг барча турларидан олис бўлишга даъват қилгани ҳақида хабар берилди.
Шуайб алайҳис-саломнинг ўз қавмига айтган бу сўзлари бошқа сураларда ҳам келган: “Ер ўнглаб қўйилганидан кейин, унда бузгунчилик қилиб юрманглар! Агар мўмин бўлсангизлар, мана шу ўзларингиз учун яхшироқдир”. (Аъроф сураси, 85-оят).
Ҳақ таоло Шуайб пайғамбар тилидан айтган бу Илоҳий Сўз ҳам нафақат Мадян аҳлига, балки бутун башариятга қаратилгандир.
Дарҳақиқат, Ҳақ таоло Ерни яратганида уни ўнглаб, яъни, бекаму-кўст, гўзал ва инсонлар роҳат-фароғатда яшашлари учун салоҳиятли қилиб яратгандир. Сўнгра Меҳрибон Парвардигор инсонларга мана шу Ерда қандай қилиб бахтли ҳаёт кечиришни ўргатсинлар деб Ўзининг элчиларини юборди ва улар ўзларига нозил бўлган Илоҳий Ваҳийлар воситасида иймонли инсонларга Тўғри Йўлни кўрсатиб ўтдилар, мўмин-мусулмонлар Оллоҳнинг элчилари ўзларига ўргатган Илоҳий Интизомга риоя қилиб, мана шу ўзлари учун яхшироқ эканини билиб, Ерда бахтли ҳаёт кечирдилар. Аммо динсиз, иймонсиз кимсалар эса, ҳавойи нафсларига қул бўлиб, пайғамбарлар келтирган таълимотлар билан ўнглаб кўйилган Ерда бузғунчилик қилиб, ўзгаларга зиён етказиб, дунё-ю Охиратларини куйдирдилар.
Минг-минг йиллар давомида Оллоҳ таоло юборган пайғамбарлар карвони навбатма-навбат келиб, жоҳил ва динсиз қавмлар томонидан бузилган Ерни ўнглаб, унда Илоҳий Интизомни ўрнатиб турдилар ва бу ҳол то сўнгги Пайғамбар Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга Қуръони Азим нозил бўлиб, у Азиз Китобда то Қиёмат ҳеч ким ўзгартира - буза олмайдиган Комил Дини Ислом таълимоти келгунича давом этди. Ўрганаётганимиз оятларда зикр қилинган Шуайб алайҳис-салом ҳам ўша пайғамбарлар силсиласининг бир халқаси бўлиб, зиммасидаги вазифа - бузилган ўлкани ўнглаш - динсиз қавмини иймон ва Исломга даъват қилиш эди, алдов, хиёнат ва зулм йўлига кириб кетган кимсаларга инсоний ҳаёт қандай бўлишини ўргатиш эди. Шунинг учун у Мадян аҳлини Ёлғиз Оллоҳга иймон келтириб, Унинг Ўзигагина ибодат қилишга чақирганидан сўнг уларни бошқалар билан қиладиган муомала-муносабатларида ҳалол йўлни танлашга, бировнинг ҳаққидан ҳазар қилишга даъват қилди, ўзгаларнинг молини ноҳақ йўллар билан ўзлаштириб олиш - ўнгланган Ерни бузиш эканини айтиб огоҳлантирди.

86. Агар мўмин бўлсангизлар, (ҳаром-ҳариш йўллар билан бой-бадавлат бўлгандан кўра) Оллоҳ қолдирган (ҳалол) нарса сизлар учун яхшироқдир. Мен сизларнинг устингизда қўриқчи эмасман».
Яъни, Шуайб алайҳис-салом айтди: “Агар сизлар мўмин бўлсангизлар, тош-тарозидан уриб тўплаган ҳаром мол-дунёдан кўра ўлчов ва тарозини адолат билан тўла қилиб тортиб одамларнинг ҳақларини ноҳақ ўзлаштир-масдан қилган олди-бердиларингиздан Оллоҳ таоло сизларга қолдирган ҳалол фойда яхшироқ эканини билурсизлар. Мен сизларнинг устингизда қилган амалларингизни ҳисоб-китоб қилиб турадиган, агар гуноҳ-маъсиятга қадам босмоқчи бўлсангизлар, сизларни тўхтатиб қоладиган қўриқчи қилиб юборилган эмасман, балки мен сизларга Ҳақ сўзни етказувчи, сизларга панд-насиҳат қилиб огоҳлантиргувчидирманки, зиммамдаги вазифани бажардим - ўзимга нозил бўлган ваҳийни сизларга етказдим”.
Дарҳақиқат, Оллоҳ таоло ато этадиган ризқни ҳалол касбкор билан исташ яхшироқ эканида ҳеч қандай шак-шубҳа йўқдир. Ҳалол-пок инсоннинг Охират диёрида эришадиган ажр-мукофотидан ташқари мана шу дунёда ҳам обрўси баланд, ризқи мўл бўлиши аён ҳақиқатдир. Чунки одамлар бир кишини ишончли ва ростгўй эканини билсалар, олди-берди ва савдо-сотиқларини ўша инсон билан қилишни хоҳлайдилар, уни қаерда бўлса ҳам излаб топадилар, бас, унга ризқ дарвозалари катта очилади. Аммо бирон кимсанинг хиёнаткор, алдамчи экани маълум бўлганида эса, одамлар ундан юз ўгирадилар, натижада унинг учун ризқ эшиклари бирин-кетин ёпилиб, турмуши танг бўлади.
Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Қай бир қавм одамларни алдаб, ўлчов ва тарозидан уриб қолишни одат қилса, Оллоҳ таоло уларни қаҳатчилик ва қимматчиликка мубтало қилиши аниқдир”, деган муборак ҳадисларининг маъноси ҳам шудир.
“Танвирул-азҳон” тафсирида бир ибратли ҳикоят келтирилибди: Бир кимса сутга сув аралаштириб сотишни одат қилган эди. Бир куни қаттиқ сел келиб, унинг сут берадиган сигирини оқизиб кетди. Шунда қизчаси унга: “отажон, сиз сутга қўшадиган сувларингиз кўпайиб-тошиб, сигиримизни оқизиб кетди”, деди.

87. Улар (масхара қилиб) дедилар: «Эй Шуайб, бизлар ота-боболаримиз ибодат қилиб келаётган бутларни тарк қилишимиз кераклигини ёки ўз мол-мулкимизни ўзимиз хоҳлагандек тасарруф қилмаслигимиз кераклигини сенга ўқиётган намозларинг буюрмоқдами? Ҳақиқатан, сен жуда кўнгилчан - ҳалим ва рашид (Тўғри Йўлни топиб олган) кишисан-да!»
“Тафсири Қуртубий”да Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қи-линишича, Шуайб алайҳис-салом кўп намоз ўқийдиган, ибодатнинг фарзида ҳам, нафлида ҳам давоматли киши эди. У: “Намоз ёмонлик ва гуноҳдан қайтаради”, дер эди. Бас, қачонки у қавмини ҳам Оллоҳ таолога ибодат қилишга, Унга бирон нарсани ширк келтирмасликка ва бир-бирлари билан қиладиган савдо-сотиқ муомалаларида ҳалол-пок бўлишга, бировларнинг ҳаққидан ҳазар қилишга буюрганида, улар Ҳақ таоло элчилик вазифаси учун танлаган у улуғ зотга итоат қилиш ўрнига унинг устидан кулдилар ва: “Эй Шуайб, сени ўқиётган намозларинг ақлдан оздириб кўйганга ўхшайди. Сенга бизларни ота-боболаримиз ибодат қилиб келган бутларга ибодат қилишдан қайтаришни ҳам, ўзимизнинг хусусий мол-мулкларимизни ўзаро ўзимиз хоҳлагандек олди-берди қилишимиздан тўсишни ҳам ўша намозларинг буюрмоқдами?! Бунча бардошли, бунча тўғри бўлмасанг?!”, деб масхара қилдилар.
Бу сўзлари билан у мушрик қавм ўзларининг ота-боболарига кўр-кўрона тақлид қилишдан бошқа ҳеч нарсани тан олмайдиган, ҳеч қачон халол билан ҳаромни фарқига бормайдиган ва ҳеч қандай панд-насиҳатни қабул қилмайдиган том маънода кўр-у кар қавм эканликларини кўрсатдилар.

88. У айтди: «Эй қавмим, хабар берингизчи, агар мен Парвардигорим томонидан Аниқ Хужжатга эга бўлсам ва У Зот мени Ўз томонидан гўзал ризқ билан ризқлантирган бўлса (сизларнинг сўзингизга кириб шу ҳалол ризқни ҳаромга аралаштиришим керакми?!) Мен (сизларни ўлчов ва тарозидан уриб қолишдан, бировларнинг ҳаққини ейишдан қайтариб кўйиб, сўнгра) сизларга хилоф қилиб, сизларни қайтараётган нарсани (яъни, ҳалолни ҳаромга аралаштиришни) ўзим қилишни истамайман. Мен фақат имконим борича ислоҳ қилишни истайман, холос. Ва (бунга) Ёлғиз Оллоҳнинг ёрдами билангина муваффақ бўлурман. Мен Унинг Ўзига суяндим ва Ўзига илтижо қилурман.
Яъни, Шуайб алайҳис-салом у жоҳил қавмга жавобан гўё шундай деди: “Эй қавмим, ўзларингиз айтингларчи, агар Парвардигорим томонидан менга аниқ ҳужжат - Илоҳий ваҳий нозил бўлиб, У Зот менга пайғамбарлик ато этган ва ҳалол мол-дунёдан гўзал ризқ-насиба берган бўлса, шундай Илоҳий инъомга эга бўла туриб Унинг Амрига хилоф иш тутишим, яъни, сизларга эргашиб ҳалолни ҳаромга аралаштириб юраверишим, сизларни Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга чақирмаслигим, гуноҳ-маъсиятлардан қайтармаслигим ва ҳар ишда адолатли бўлишга буюрмаслигим дуруст бўладими? Мен сизларни бировнинг ҳаққини ейишдан, ўлчов ва тарозидан уриб қолишдан қайтариб, ўзим ўша ишларни қилишни истаганим йўқку! Балки мен сизларга нима деган бўлсам, аввало ўзим ўша сўзга амал қиламан, чунки ким одамларга тили билан панд-насиҳат қилса-ю, ўша айтган сўзларига ўзи амал қилмаса, у насиҳатгўй эмасдир”.
“Иҳёул-улум” китобида мана бу ривоят ҳам Шуайб пайғамбар айтган сўзларнинг тасдиғидир. Оллоҳ таоло Ийсо алайҳис-саломга шундай ваҳий қилди: “Эй Марямнинг ўғли, сен аввал ўз нафсингга панд-насиҳат қилгин. Агар у қабул қилса, шундан кейин одамларга панд-насиҳат қил, агар ундай бўлмаса, у ҳолда одамларга сўзлашга Мендан ҳаё қилгин”.
Шуайб алайҳис-салом сўзларининг давомида шундай деди:
“Мен сизларга қилаётган панд-насиҳатларим билан фақат қўлимдан келганича сизларни ислоҳ қилишни - тузатишни истайман, холос, бундан ўзга ғаразим йўқдир. Аммо бу мақсадга эришишим Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Мадади билангина бўлур. Мен барча ишларимда, жумладан, сизларга Ҳақ таолонинг Амр-Фармонларини етказишимда ҳам Унинг Ўзига суянганман. Чунки агар Парвардигорим мени қўлласа, ҳеч ким йўлимни тўса олмас, агар акси бўлса, ҳеч ким менга ёрдам бера олмас. Бас, мен Ёлғиз Унга илтижо қилурман ва сизлар менга қарши турасизларми ёки кўллаб-қувватлайсизларми, қатъий назар, мен Унинг Динига даъват қилавераман, Унинг Шариат аҳкомларини етказавераман ва зиммамдаги элчилик вазифасини адо этишда сизларнинг оғзингиздан чиқаётган масхара ва ҳақоратларга мутлақо парво қилмайман”.
Ҳақ таолонинг улуғ элчиси бу сўзлари билан Ҳақ Йўлга даъват қилгувчи инсон қандай сифатларга эга бўлиши кераклигини жоҳил қавмга кўрсатиб қўйди ва уларга панд-насиҳат қилишда давом этиб деди -

89. Эй қавмим, менга қарши туришларингиз яна сизларга ҳам Нуҳ қавмига ё Ҳуд қавмига ёки Солиҳ қавмига етган балолар етишига сабаб бўлмасин. Лут қавми ҳам сизлардан йироқ эмасдир.
Яъни, “Эй қавмим, кўзларингизни очинглар, яна Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилмай, мен айтган панд-насиҳатларга қулоқ солмай, менга қаршилик кўрсатишларингиз сизларнинг бошингизга ҳам илгари ўтган кофир қавмлар - Нуҳнинг қавми бошига тушган ғарқ бўлиб кетиш ё Ҳуднинг қавми бошига тушган бўрон балоси ёки Солиҳнинг қавми бошига тушган зилзила каби балолар тушишига сабаб бўлиб қолмасин. Лут қавмидан бўлган золим-фосиқларнинг диёри ҳам сизлардан йироқ эмаску. Агар сизлар қадимда ўтган бошқа қавмлар ҳалокатидан ибрат олмасангизлар ҳам, ўзларингизга ўтган замони ҳам, макони ҳам яқин бўлган Лут қавмидан қолган қолдиқларни, харобаларни бориб кўриб ибрат олсаларингиз бўлмайдими?!”.
Шуайб алайҳис-салом у жоҳил қавмга динсизлик оқибати қандай хатарли экани ҳақида тарихдан мисоллар келтириб огоҳлантиргач, зора улар залолат йўлидан қайтсалар, деган умид ва илинж билан шундай деди

90. Парвардигорингиздан мағфират сўрангиз, сўнг Унга тавба-тазарруъ қилингиз! Албатта, Парвардигорим (тавба қилгувчиларга) Марҳаматли Дўстдир».
Яъни, “Эй қавмим, сизлар учун илгари ўтган динсиз қавмларга ўхшаб ҳалок бўлиб кетишдан нажот топишнинг бирдан-бир йўли шуки, сизлар Оллоҳ таолога иймон келтириб, шу кунгача қилган гуноҳларингиз - бутларга сиғинганларингиз, бировларнинг ҳақларини еганларингиз учун Парвардигорингиздан кечирим сўранглар, сўнгра Унинг Ўзига тавба қилиб, аввалги ширк ва гуноҳларингиздан бутунлай узилинглар ҳамда Ёлғиз Унга тоат-ибодат қилинглар! Албатта, Парвардигорим Ундан мағфират сўраб, тавба қилгувчи бандаларига Марҳаматли Дўстдир”.
Ояти каримада аввал истиғфор - Оллоҳ таолодан кечирим сўраш, сўнгра тавба қилиш буюрилишига сабаб, тавба, куфр-исёндан Оллоҳтаолога тоат-ибодат қилишга қайтиш демақцир, истиғфор эса, банда Яратгандан ўзининг илгари қилган гуноҳларини кечиришини сўрашидир. Шунинг учун Шуайб алайҳис-салом мушрикларни аввало куфр-исён ва ширклари учун Оллоҳ таолодан кечирим сўраб, сўнгра Ёлғиз Унинг Ўзига тоат-ибодат қилишга, яъни, тавба қилишга даъват қилди. Аммо динсиз қавм унинг панд-насиҳатларини қабул қилмади.

91. Улар дедилар: «Эй Шуайб, сен айтаётган нарсаларнинг кўпи-ни англаб етмаётирмиз ва сени орамиздаги ожиз бир кимса эканингни кўриб турибмиз. Агар қавму қариндошларинг бўлмаганида, албатта, биз сени тошбўрон қилган бўлур эдик. Сен бизлар учун азиз - эътиборли киши эмассан».
Шуайб алайҳис-саломнинг қавми унинг сўзларига жавобан шундай дедилар. Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳис ва саллам: “Шуайб пайғамбарлар хатиби - воизидир”, деб шарафлаган Шуайб пайғамбарнинг гўзал ҳикмат ва далил-ҳужжатларга тўла даъватини эшитиб унга қарши бирон сўз айтишга кучлари етмаслигини билишгач, бу даъватга итоат қилиш ўрнига ўзларининг нақадар бадбахт кимсалар эканликларини кўрсатишиб: “Эй Шуайб, сен айтаётган сўзларнинг кўпини умуман тушуниб бўлмайдику? “Оллоҳ Танҳо”, деганинг нимаси? “Ёлғиз Оллоҳга суянинглар, Унинг азобидан қўрқинглар”, деганинг-чи?”, дейишиб, Оллоҳ таоло юборган элчини хақорат қилиб устидан кулдилар. Яна: “Сен орамиздаги ожиз бир кимсадирсан”, деб, Шуайбнинг кўзи ожизлигини ва уларга қарши жанг қилишга кучи етмаслигини айтишиб масхара қилдилар. “Сенга фақат қариндош-уруғларингнинг хурматидан тегмай турибмиз, акс ҳолда аллақачон тош-бўрон қилиб ўлдириб юборган бўлар эдик, чунки бизнинг олдимизда сенинг ҳеч қандай ҳурмат-этиборинг йўқ”, деб ўзларининг нақадар жоҳил қавм эканликларини намаён қилдилар.

92. У айтди: «Эй қавмим, менинг қавму қариндошларим сизлар учун Оллоҳдан азизроқмики, У Зотга орқа ўгириб олдингиз? (Яъни, сизлар менинг қавму қариндошимни эмас, балки Оллоҳни ҳурмат қилишингиз лозим эмасми?) Шубҳасиз, Парвардигорим қилаётган амалларингизни билиб - Иҳота қилиб тургувчидир.
Яъни, Шуайб алайҳис-салом йиллар давомида қилган даъват ва панд-насиҳатларига қавми берган жавобни эшитгач ва бу қавмнинг сўз билан ўнгланадиган қавм эмаслигини, токи Оллоҳнинг азоби бошларига тушмагунича уларнинг кўзлари очилмаслигини англагач, уларга қараб гўё шундай деди: “Эй қавмим, наҳотки сизлар менинг қариндош-уруғларимдан қўрқсангизлар-у, аммо сизларни яратган Оллоҳ таолодан қўрқмасангизлар. Менинг уруғларимни ҳурмат қилсаларингиз-у, Оллоҳ таолони ва У юборган элчини хурмат қилмасаларингиз?! Ахир сизлар Оллоҳ таолонинг мен орқали сизларга юборган Амр-Фармонларини адо қилиш ўрнига ортингизга ташлаб бутунлай унутиб юбордингизку?! Билиб қўйингларки, албатта Парвардигорим сизларнинг қиладиган барча амалларингизни - куфр-исёнингизни, Унинг ҳаққини риоя қилмай, ёлғиз Унга тоат-ибодат қилмай, одамларнинг ҳақларидан ҳазар қилмай, фақат гуноҳ амаллар қилаётганларингизни жуда яхши билиб, ҳар тарафдан иҳота қилиб тургувчи Зотдир”.

93. Эй қавмим, жойингиздан жилмай (яъни, куфрингиздан қайтмай ўзингиз билган) ишни қилаверинг, мен ҳам (ўз ишимни) қилгувчиман. Яқинда кимга шарманда қиладиган азоб келишини ва ким ёлғончи эканини билиб олурсиз. Кўз тутаверинглар, мен ҳам сизлар билан бирга кўз тутгувчиман».
Ушбу ояти каримада Ҳақ таолонинг Амри билан Шуайб алайҳис-салом яна ўз қавмини огоҳлантиради. Аммо бу огоҳлантириш аввалгиларидан фарқли эди. Яъни, энди аввалги оятларда такрор-такрор айтилгани-дек, “Ширкдан воз кечинглар, динсизликдан қайтинглар, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилинглар”, дейилмасдан, аксинча, “Агар сизлар Оллоҳ таоло нозил қилган ваҳийга, У юборган элчига ишонмас экансизлар, Унинг Ўзига ибодат қилмас экансизлар, дунё ва Охират саодати фақат Оллоҳ таолонинг Амр-Фармонига итоат этишда эканини уқтирган шунча оятлар сизларга кор қилмаган экан, у ҳолда билганларингизни қилаверинглар, куфрларингизда тураверинглар, мен ҳам ўз Диним - Исломда барқарор бўлиб, Парвардигорим буюрган амалларни қилавераман. Яқинда кимга шарманда қиладиган азоб келиб ҳалок бўлишини, яъни, сизларми ёки бизми, ким азобга гирифтор бўлишини ва сизларми ёки менми ким ёлғончи эканини аниқ билиб олурсизлар. Энди сизлар бошларингизга тушажак азобни кутаверинглар, мен ҳам Оллоҳ таоло менга ато этажак Марҳамат ва Нусрат - Ғалабани кутгувчиман”, деб мушриклар билан бўладиган ҳар қандай баҳс-мунозарага нуқта қўйилади. Дарҳақиқат, ушбу оятлар нозил бўлганидан ҳеч қанча вақт ўтмасдан оқибат кимники экани маълум бўлди. Бу ҳақда куйидаги оятларда хабар берилади.

94-95. Қачонки Бизнинг Фармонимиз (яъни, азобимиз) келганида, Шуайбга ва у билан бирга иймон келтирган кишиларга Ўз Раҳматимиз билан нажот бердик. Золим кимсаларни эса даҳшатли қичқириқ тутиб, гўё (ҳеч қачон дунёда) яшамагандек, турган жойларида тўкилиб қолдилар. Огоҳ бўлингизким, Мадян (қавми) ҳам худди Самуд (қабиласи) каби ҳалокатга учради.
Ушбу оятларда Мадян аҳли кофир, золим қавм бўлганлари ва ўзларига юборилган пайғамбарга итоат қилмаганлари учун Ҳақ таоло уларни ҳалок қилиб юбориш тўғрисида Фармон юборганида, у қавм гўё бу дунёда бир кун ҳам яшамагандек, турган жойларида тутдек тўкилиб қолганлари, Шуайб алайҳис-саломга ва унинг ҳақ пайғамбар деб иймон келтирган кишиларга эса, У Зот Ўз Фазлу Раҳмати билан нажот бергани зикр қилинади.
Ибн Аббос розияллоху анҳумодан ривоят қилинишича, Оллоҳ таоло ҳеч қачон турли замонларда яшаган икки қавмни бир хил азоб билан ҳалок қилмаган, магар Солиҳ алайҳис-саломнинг қавми Самуд қабиласи ва Шуайб алайҳис-саломнинг қавми бўлмиш Мадян қавмигина бир хил азоб билан - Ер-у кўкни ларзага солувчи даҳшатли қичқириқ билан ҳалок қилинганлар. Фақат Солиҳ алайҳис-саломнинг қавми оёқлари остидан келган даҳшатли қичқириқдан юраклари ёрилиб ўлган бўлсалар, Шуайб алайҳис-саломнинг қавми устларидан келган даҳшатли қичқириқдан ҳалок бўлдилар. (“Тафсири Қуртубий”дан).
Аллома Ҳофиз ибн Касир ўзининг “Қуръони Азим тафсири” китобида айтади: “Оллоҳ таоло ушбу оятда Шуайб алайҳис-саломнинг қавми устларидан келган даҳшатли қичқириқдан ҳалок бўлганлари ҳақида хабар беради. Аъроф сурасида эса улар зилзила балоси билан ҳалок бўлганлари айтилгандир: “Бас, уларни даҳшатли зилзила тутиб, турган жойларида тўкилдилар (ҳалок бўлдилар)”. (Аъроф сураси, 91-оят).
Шуаро сурасида бўлса, у қавм “Соябон” кунининг азобига гирифтор бўлиб, барчалари тириклай ёниб кетганлари баён қилинган: “Бас, улар (Шуайбни) ёлғончи қилишгач, уларни «соябон» кунининг азоби ушлади. Дарҳақиқат, у улуғ-даҳшатли Куннинг азоби эди”. (Шуаро сураси, 189-оят).
Уламолар айтишларича, Оллоҳ таоло Шуайб алайҳис-саломнинг қавмини Шуайбга иймон келтиришдан бош тортишгач, аввало қаттиқ иссиқ билан ушлаган экан. Шунда улар нафаслари қайтиб уйларидан ташқарига - очиқ саҳрога чиққанларида, Оллоҳ таоло уларнинг устига “соябон” қилиб бир булут юборган ва улар ўша «соябон» остида тўпланиб турганлари-да осмондан олов ёғилиб барчалари тириклай ёниб кетган эканлар.
Бас, маълум бўладики, у бадбахт қавм учун зилзила, қаттиқ қичқириқ ва “соябон” каби уқубатларнинг барчаси жамланган экан. Яъни, улар даҳшатли иссиқдан қочиб булут соясига тўпланганларида ундан салқинлик ўрнига олов ёғилди. Сўнгра осмондан қаттиқ қичқириқ келиб, унинг зарбидан Ер титрашга тушди ва шу онда уларнинг жонлари баданларидан чиқиб, жасадлари совиб, улар тошдек қотиб қолдилар”.

96-97. Дарҳақиқат, Биз Мусони Ўз оят-мўъжизаларимиз ва очиқ ҳужжат билан Фиръавн ва унинг одамларига (элчи қилиб) юборганимизда, улар Фиръавннинг амрига бўйинсундилар. Ҳолбуки, Фиръавннинг иши тўғри эмас эди.
Мусо алайҳис-салом ҳамда унга иймон келтирмаганлари учун Оллоҳ таолонинг қаҳрига учраб ҳалок бўлган Фиръавн ва унинг одамлари ҳақидаги бу қисса Ҳақ таоло ушбу сурада зикр қилган қиссаларнинг еттинчиси - сўнггисидир.
Мусо ва Фиръавн ўртасида рўй берган воқеалар Қуръони Каримда кўп ўринларда - Бақара, Аъроф, Шуаро, Тоҳа, Қасас ва Ғофир сураларида ҳам баён қилингандир.
Ояти каримада зикр қилинган “оят-мўъжизалар ва очиқ ҳужжат”дан мурод, Оллоҳ таоло Мусо алайҳис-саломга нозил қилган Таврот ва яна унинг ҳақ пайғамбар эканлигига очиқ ҳужжат бўлган тўққиз мўъжиза бўлиб, улардан бири, Мусонинг асоси - у ерга ташлаши билан одамлар кўз ўнгида ҳақиқий аждарҳога айланиб қоладиган, тошни урса, ундан чашма отилиб чиқадиган мўъжиза асо, иккинчиси, Мусонинг қўли - чўнтагидан чиқарганида оппоқ нур сочиб оламни ёритиб юборадиган, кўлтиғига қисиб олганида яна ўз ҳолига қайтадиган мўъжиза кўлдир. Бу икки Илоҳий мўъжиза ҳақида бошқа сураларда шундай дейилади: “Асойингни (ерга) ташлагин!» Бас, қачонки (Мусо асосини ерга ташлагач), уни илондек қимирлаганини кўргач, ортига қарамай қочди. «Эй Мусо, кел, қўрқмагин. Зеро, сен (хавфу-хатардан) омонда бўлгувчи кишилардандирсан. Кўлингни чўнтагингга солгин, бирон зиёндардсиз оппоқ бўлиб чиқур ва қанотингни (яъни, қўлингни) қўрқувдан (яъни, агар бу мўъжизалардан қўрқиб кетсанг қўлтиғингга) қисиб олгин (у яна ўз ҳолига қайтур). Бас, шу иккиси (яъни, асойингни илонга айланиши ва қўлингни оппоқ бўлиб нур сочиши) Парвардигоринг томонидан Фиръавн ва унинг одамларига икки ҳужжатдир. Дарҳақиқат, улар фосиқ қавм бўлдилар».” (Қасас сураси, 31-32-оятлар).
“Қўлингни чўнтагингга солгин, у ҳеч қандай дардсиз оппоқ бў-либ чиқур. (Бу мўъжизалар сен) Фиръавн ва унинг қавмига (олиб бора-диган) тўққиз оят-мўъжиза ичида (бордир). Дарҳақиқат, улар итоатсиз қавм бўлдилар.” (Намл сураси, 12-оят).
Қолган етти мўъжиза - Фиръавн одамларининг бошига тушган қаҳатчилик, дон-дун ва мева-чеваларнинг йўқ бўлиб кетиши, тўфон, чигиртка, бит, бақа ва қон балолари бўлиб, бу ҳақда Аъроф сурасида хабар берилгандир: “Дарҳақиқат, Биз Фиръавн одамларини панд-насиҳат олишлари учун (қаҳатчилик) йиллари билан ва мева-чеваларнинг ҳосилини камайтириш билан ушладик”. (Аъроф сураси, 130-оят).
Яъни, Ҳақ таоло Фиръавн ва унинг одамларини дарёга чўктириб ҳалок қилиб юборишидан илгари ибрат олишлари, кўзлари очилиб, куфрдан, зулмдан қайтишлари учун уларнинг бошларига бир неча йил давомида пайдар-пай қаҳатчилик, очарчилик балоларини туширди, ер ва боғлари ҳосил бермай қўйди. Дала-даштларида гиёҳўсмай, чорва ҳайвонлари қирилди, ерларида дон-дун битмай, боғлари мева тугмай, одамлар ниҳоят даражада қийналдилар, аммо улардан ҳеч бирининг хаёлига: “Нега йил сайин бошимизга устма-уст балолар тушаяпти, қандай қилмишимиз учун биз Яратганнинг қаҳрига қолдик? Бу машаққат-мусибатларнинг сабабчиси ўзимиз эмасмизми? Балки Холиқни қўйиб махлуққа сиғиниб юрганимиз сабабли мана шундай балоларга йўлиқаётгандирмиз? Балки Фиръавнга қуллик қилишни тарк этиб, Мусога эргашсак ва Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилсак, Унинг Ўзи бошимиздан бу балоларни аритар?”, деган ўй келмади. Чунки берган неъматлари учун Яратганга шукр қилиш, бошга бало-мусибат тушганида эса, “бу балолар ўзимнинг қилмишим сабабли бўляпти”, деб тавба-тазарруъ қилиш, ўзини ўнглаб, Тўғри Йўлга тушиш саодатли кишиларнинг насибасидир. Бахтсиз кимсалар эса, худди неъматларга шукр қилмаганларидек, бошларига тушган бало-мусибатлардан ҳам ибрат-насиҳат олмайдилар, ўзларининг қилмишлари сабабли шундай бало-ларга гирифтор бўлганларини ҳам билмайдилар.
“Бас, Биз уларнинг устларига тўфон (сел), чигиртка, бит, бақа ва қон (балоларини Бизнинг Қудратимизга далолат қиладиган) очиқ оят-мўъжизалар қилиб юбордик. (Лекин) улар кибр-ҳаво қилдилар ва жиноятчи - осий қавм бўлдилар”. (Аъроф сураси, 133-оят).
Дарҳақиқат, Фиръавн қавми ўзларининг залолатларида оёқ тираб туриб олишгач, Оллоҳ таоло уларга мисли кўрилмаган даҳшатли балоларни юборди: Уларнинг барча экинзор - боғларини сел босиб ҳалок бўлди. Чигирткалар уларнинг экин ва мева ҳосилларидан тортиб уй-жой, кийим-бошларигача еб битиришди, уларнинг егулик ва жониворларини битлар босиб кетди; бақалар эсауларнингтаом ва қудуқларидан тортиб, ётоқхоналаригача тўлдириб юборишди; уларнинг ариқ ва булоқларидан сув ўрнига қон оқци, бир ютум тоза сув топа олмай қолдилар. Аммо шунча бало-мусибатларни кўриб ҳам кўзлари очилмай, яна ўз куфрларида давом этдилар.
“Ал-Муқтатаф мин уйувнит-тафосийр” китобида Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Фиръавн қавмига тушган сел балоси етти кун тинмади. Шунда улар Мусо алайҳис-саломга: “Ҳаққимизга дуо қилгин, Оллоҳ бу балони бошимиздан аритсин, биз сенга иймон келтирамиз”, дейишган эди, Мусо дуо қилди, Оллоҳ таоло селни тўхтатди ва ердан аввал ҳеч мисли кўрилмаган ўт-ўлан ўсиб чиқди. Бу ҳолни кўрган Фиръавн қавми Яратганга шукр қилиш ўрнига: “Бизга неъмат келди, эй Мусо, қасамки, энди сенга иймон келтирмаймиз”, дейишиб, берган аҳдларини бузишди. Ана шунда Оллоҳ таоло уларнинг устига чигиртка балосини юборди. Чигиртка араб тилида “жарод” деб аталади. Бу сўзнинг луғавий маъноси қириш - сидириш дегани бўлиб, ер устида ўсган бор нарсани қириб, куритиб кетадиган ҳашоратлардан бўлгани учун уни “жарод” деб номлаганлар. Чигирткалар ҳам Оллоҳ таолонинг лашкарларидан бўлиб, Унинг Ўзи уларни хоҳлаган ерига юборади.
Салмони Форсий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан чигирткалар ҳақида сўралганида: “Улар Оллоҳ таолонинг энг саноғи кўп лашкарларидир. Мен чигирткани емайман ва уни ҳаром ҳам демайман”, деб жавоб қилганлар. (АбуДовуд ва Ибн Можжа ривояти).
Шундай қилиб, Оллоҳ таоло юборган чигирткалар Фиръавн одамларининг экинларини, мева-чеваларини ва ўтлоқларини еб битиргач, улар дод-вой қилишиб, Мусо алайҳис-саломга: “Парвардигорингга дуо қилгин. Қасамки, агар Оллоҳ биздан мана шу балони кўтарса, албатта сенга иймон келтирамиз”, дейишиб, унга аҳд-паймон бердилар. Бас, Мусо Парвардигорга дуо қилиб сўраган эди, Оллоҳ таоло улардан чигиртка балосини аритди. Аммо кофир қавм яна иймон келтирмади ва берган аҳдига вафо қилмади.
Сўнгра Оллоҳ таоло уларга бит балосини юборди. Улар ҳеч қачон бит балосидан қаттиқроқ балони кўрмаган эдилар. Битлар у кофир қавмнинг соч-у баданларига чиппа ёпишиб олиб, қонларини сўрар, уларга на уйқу ва на тинчлик бермасди. Улар яна дод-фарёд қилишиб, Мусога: “Биз энди тавба қиламиз, Парвардигорингга дуо қилгин”, деб ялиниб-ёлвора бошлашди.
Мусо алайҳис-салом дуо килди. Оллоҳ таоло улардан бу балони ҳам кўтарди. Аммо у динсиз кимсалар яна аҳдларини бузишди. Бас, энди Оллоҳ таоло уларга бақаларни юборди. Бақалар шу қадар кўп эдики, уларнинг уйларига, озиқ-овқатларигача кириб, ҳатто кўрпа-тўшаклари-ю, кийим-кечакларигача бақаларга тўлиб кетди. Бирон киши гапириш учун оғзини очса ҳам бақалар сакраб кириб кетар, қайнаб турган қозонларга ҳам ўзларини отар эдилар. Бас, кофирлар тоқатлари тоқ бўлиб, яна Мусога ялинишиб: “Парвардигорингга дуо қилгин, бу балони кетказсин”, дейишди. Бас, Мусо дуо қилиб, Ҳақ таоло улардан бу балони ҳам аритганида, улар яна куфру туғёнларига қайтишди. Шунда Оллоҳ таоло уларнингустига қон балосини юборди-да, уларнинг ичадиган сувлари, дарё-ю қудуқлари барчаси қонга айланди. Оллоҳнинг Қудрати билан Мусо алайҳис-саломга иймон келтирган бани Исроил қавмидан бўлган киши қудуққа челак туширса, ундан сув чиқар, Фиръавн одамларининг туширган челаклари эса қонга тўлиб чиқар эди. Шундай қилиб, кофирларнинг етти кун давомида еб-ичганлари фақат қон бўлди. Бунга чидай олмаган Фиръавн: “Эй Мусо, сенинг Илоҳингга қасам ичиб айтаманки, агар сен биздан мана шу қонни кетка-задиган бўлсанг, албатта биз сенга иймон келтирамиз”, деб қасам ичди.
Мусо алайҳис-салом дуо қилиб Оллоҳ таолодан сўраган эди, дарёлардан яна аввалгидек сув оқа бошлади, кудуқ ва ҳовузлари чучук сувга тўлди.
Фиръавн ва унинг одамлари эса... яна куфрга қайтдилар.
Мусонинг ҳақ пайғамбар эканига далолат қиладиган шундай очиқ ҳужжатлар - Илоҳий Мўъжизалар у кофир қавмга кор қилмади, Оллоҳ таоло кофирлардан интиқом олишини аниқ-тиниқ кўрсатиб турган шунча ибратли ҳодисалар улар учун етарли бўлмади.
Ояти каримада зикр қилинган ҳар бир бало-азоб алоҳида-алоҳида келиб - улардан ҳар бири етти кун давом этар, сўнгра ўртада бир ой давомида танаффус бўлиб, у қавм иймонга келмагач, навбатдаги бало юборилиб, у ҳам етти кун - шанбадан шанбагача давом этар эди. Ҳар бир оқил одамга аниқ кўриниб турган шунча оят-аломатлардан кейин ҳам у кофирлар иймон келтиришдан орландилар ва динсиз ҳолларида қолдилар. Бўлиб ўтган бу воқеалар Фиръаан ва унинг қавми туғён ва залолатга ғарқ бўлган энг бахтсиз кимсалар эканига тарихий далилдир.

98. У (Фиръавн) Қиёмат Кунида ўз қавмини бошлаб бориб дўзахга олиб тушди. У тушиладиган энг ёмон жойдир!
Ушбу ояти карима Тўғри Йўлда бўлмаган кимсаларга эргашганларнинг оқибатлари қандай бўлиши, Охиратда қаерга бориб тушишлари ҳақидаги Илоҳий Ҳукмдир. Яъни, инсон мана шу ҳаёти дунёда кимга эргашса, кимнинг йўлига юрса, Охират диёрида ҳам ана ўша йўлбошчиси билан бирга бўлиши аниқ экани ҳақидаги Илоҳий хабардир.
Мана, Мусо алайҳис-салом келтирган аниқ ҳужжат ва оят-мўъжизаларга иймон келтириш, Оллоҳ таолонинг у улуғ элчисига итоат қилиш ўрнига золим Фиръавннинг нотўғри йўлига эргашиб кетган одамларни у малъун йўлбошчилари Қиёмат Кунида ҳам ўз ортидан эргаштириб, тушадиган жойларнинг энг ёмони бўлган жаҳаннам қаърига олиб тушиб кетиши ҳақида Илоҳий Хабар берилди. Эътибор қилишимиз лозим бўлган яна бир нарса, Қиёмат Кунида, яъни, келажакда рўй берадиган воқеа ояти каримада ўтган замон феъли билан - “дўзахга олиб тушди”, деб ифодаланди. Жаноби Ҳақ биз бандалари аниқ билишимиз учун, Фиръавн ва унинг йўлига эргашганлар дўзахга тушишларида ҳеч шак-шубҳа йўқлигини тўла тасаввур қилишимиз учун мана шу услубни қўллаб, бўладиган воқеа ҳақида бўлди деб хабар берди. Бу хабар гарчи қадимда, Мусо алайҳис-салом замонида ўтган золим подшоҳ Фиръавн ва унга эргашганлар ҳақида айтилган бўлса-да, унинг ҳукми умумий бўлиб, то Қиёматгача дунёга келадиган барча золим фиръавнлар ва уларнинг ботил йўлларига эргашиб, Оллоҳ таоло буюрган Тўғри Йўлдан юз ўгирган кимсаларнинг ҳам ўзларининг доҳий йўлбошчилари билан бирга борар жойлари дўзах экани ҳақида айтилган Илоҳий огоҳлантиришдир.
Бас, биз мўмин-мусулмонлар бу Илоҳий хабардан ибрат олишимиз ва ҳаётимиздан турли фиръавнларнинг оқимларига эргашиб - адашиб кетмасдан, Оллоҳ таолонинг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам келтирган Ҳақ Йўлга эргашадиган бўлсак, иншооллоҳ, Охират диёрида ҳам у зотга эргашиб Оллоҳ таолонинг Раҳматига - жаннатига дохил бўлишимиз аниқлигини билишимиз керак.

99. Уларга бу (дунёда) ҳам, Қиёмат Кунида ҳам лаънат эргашди. (Уларга) берилгувчи «ёрдам» бунчалар ёмон бўлди!
Яъни, Мусо алайҳис-салом даъват қилган Тўғри Йўлдан юз ўгирган, Оллоҳ таолога ибодат қилишдан бош тортган ва золим Фиръавнга сиғинган кимсалар бу дунёда ҳам лаънат остида қолдилар - қачон ва қаерда уларнинг номи зикр қилинса, Оллоҳ таоло ва унинг бандалари уларни қарғайдилар, шунингдек, Қиёмат Кунида ҳам жамийки халойиқ олдида уларга лаънат айтилади. Улар Фиръавнга қандай эргашган бўлсалар, лаънат ва қарғиш ҳам уларга дунё ва Охиратда худди шундай эргашиб юрадиган бўлди.
“(Уларга) берилгувчи “ёрдам” бунчалар ёмон бўлди!”
Бу жумлада Ҳақ субҳонаҳу ва таоло Фиръавннинг қуллари устидан кулиб, киноя қилади ва уларнинг ортидан дунё ва Охиратда эргашиб юрадиган лаънатни уларга берилган “ёрдам” деб атайди. Баайни мўминлар Оллоҳ таолонинг Раҳмати ёрдамида жаннатга кирганларидек, уларнинг тамоман тескариси - акси бўлган кофирлар Оллоҳ таолонинг лаънати “ёрдами”да дўзахга тушишлари мана шу тарзда беқиёс ўткир Илоҳий истеҳзо билан ифодаланади. Кофирларнинг ортидан бу дунёда эргашиб юрадиган лаънат билан Охиратда эргашиб юрадиган лаънат бир-бирига “ёрдам” қилиб уларни дўзахга қулатишидан гўё Ҳақ таолонингЎзи ҳам ҳайратлангандек: “Кофирларга берилгувчи “ёрдам” бунчалар ёмон-а?!”, деб, биз бандаларини ана шундай лаънатга дучор бўлиш нақадар ёмон экани ҳақида огоҳлантиради.

100. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), мана шу Биз Сизга сўйлаб бераётган шаҳарларнинг хабарларидандир. Улардан (ҳали-ҳануз обод-соғ) турганлари ҳам бор, ўрилиб битганлари (яъни, ҳалок бўлиб йўқолиб кетганлари) ҳам бордир.
Юқоридаги оятларда Ҳақ таоло етти пайғамбар - Нуҳ, Худ, Солиҳ, Иброҳим, Лут, Шуайб ва Мусо алайҳимус-салом ҳамда улар юборилган қавмларнинг қилган қилмишлари ва топган оқибатлари ҳақидаги қиссаларни зикр қилгач, ушбу ояти каримада Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилиб, мазкур қавмларнинг яшаб ўтган шаҳар-қишлоқларида бўлган воқеа-ҳодисалар ҳақида Сизга Биз сўйлаб бераётирмиз, у шаҳарларнинг айримлари ҳозир ҳам турибди, айримлари эса гўё ўрилган ҳас-ҳашакдек йўқ бўлиб, излари ҳам ўчиб кетган, дейди.
Дарҳақиқат, Қуръони Азимда олис тарих қаърида қолиб кетган қавмларнинг ҳаёти бу қадар аниқ-тиниқ ва батафсил тасвирланишининг ўзи Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳақ Пайғамбар эканликларини тасдиқловчи буюк Илоҳий мўъжизадир. Чунки саводлари бўлмаган, бирон устоз қўлида таҳсил олмаган бир кишининг, агар Оллоҳ таоло ваҳий орқали билдирмаса, неча-неча асрлар аввал бўлиб ўтган воқеа-ҳодисалар ҳақида бу даражада аниқ ва муфассал баён қилиб бериши амри маҳолдир.
“Дарҳақиқат, уларнинг қиссаларида ақл эгалари учун ибрат бордир. (Ушбу Қуръон) тўқиб чиқариладиган сўз эмас, балки у ўзидан аввалги нарсаларни (яъни, самовий Китобларни) тасдиқ этувчи, (унга) иймон келтирадиган қавм учун барча нарсаларни муфассал баён қилиб берувчи Ҳидоят ва Раҳмат (бўлган бир Китобдир)”. (Юсуф сураси, 111-оят).
Мазкур тарихий қиссаларни ўқиб-ўрганган инсон Оллоҳ таоло юборган элчилар ўз қавмларига қандай оят-мўъжизалар келтирганларидан огоҳ бўлади, уларнинг панд-насиҳатларидан ибратлар олади, қалби юмшаб, вужуди Оллоҳнинг зикрига мойил бўлади, итоатсиз осийлар учун Унинг азоби борлигини билиб қалбига қўрқув тушади ва мўмин дунёдан чиқар экан, ортидан яхши ном қолдиришини, Охиратда Оллоҳ таолонинг Раҳмати ва ажр-мукофотига эришишини, кофир эса дунёдан чиқар экан, ортидан лаънатлар эргашишини ва Охиратда дўзах азобига гирифтор бўлишини билади...

101. Уларга Биз зулм қилмадик, балки улар ўзларига ўзлари зулм қилдилар. Бас, қачонки, Парвардигорингизнинг Фармони (яъни, азоби) келганида, улар Оллоҳни қўйиб, илтижо қиладиган бутлари уларни ҳеч нарсадан беҳожат қилмади ва уларга зиёндан ўзга бирон нарса келтирмади.
Яъни, Биз у мушрик-кофирларни ҳалок қилиб юбориш билан уларга зулм қилганимиз йўқ, балки улар ҳалокатларига сабаб бўлган динсизликлари билан ўз жонларига ўзлари жабр қилдилар. Чунки улар Оллоҳ таоло берган ризқни еб туриб, ўша неъматни ато этган Зотга эмас, ўзлари ясаб олган бут-санамларига қуллуқ қилиб сиғиндилар, Унинг элчиларини ёлғончи қилдилар. Бас, қачонки Оллоҳ таоло у кофирлардан интиқом олиш учун азоб юборганида, уларга Оллоҳни кўйиб сиғинадиган бутлари бирон ишда асқотмадилар - уларни Оллоҳ таолонинг интиқомидан сақлаб қола олмадилар, аксинча, ўша мушриклар фойда етказа олади, зиённи кетказа олади, деб эътиқод қилган бутлари уларга зиёндан ўзга ҳеч нарсани етказмадилар - мушрикларнинг дунё ва Охиратлари куйиб, ҳалокатга гирифтор бўлишларига худди ўша бут-санамларга сиғинганлари сабаб бўлдики, бундан ортиқ зиён бўлмас. Демак, мазкур динсиз қавмларнинг ҳалок қилинишлари Яратган томонидан уларга қилинган зулм эмас, балки айни Илоҳий Адолатдир.

102. Парвардигорингиз (аҳли-эгалари) золим (бўлган) шаҳарларни ушлаганида, мана шундай ушлар. Унинг ушлаши - азоби аламли ва қаттиқдир.
Ҳақ таоло ушбу оятида юқорида ўтган оятларда зикр қилинган воқеа-ҳодисалар, золим-кофир қавмларнинг қирилиб кетганлари, улар яшаган қишлоқ-шаҳарларнинг айримлари култепаларга, харобаларга айлантирилгани ва айримлари бутунлай йўқ қилиб юборилгани - буларнинг ҳаммаси одамзотнинг узун тарихи давомида Яратганнинг Ҳақ Йўлига юрмасдан зулм-куфр йўлини тутганлари сабабли Унинг Қаҳрига учраган бахтсиз кимсаларнинг фожиали қиссалари эканини эслатиб, бундан кейин ҳам қай бир қишлоқ-шаҳар аҳли мазкур қавмлар каби Ҳақ Йўлдан юз ўгириб, золимлик-динсизликда оёқ тираб туриб оладиган бўлсалар, уларнинг бошларига ҳам худди ўша аввал ўтган золим қавмларнинг куни тушиб ҳалок бўлиб кетишлари аниқ эканини айтиб огоҳлантиради.
Уламолар ояти каримадаги “золим шаҳарлар” иборасини тафсир қилиб: “Аслида ўша шаҳарларда яшаган одамлар золим бўлсалар-да, золимлик нисбати шаҳарларга берилиши билан қай бир қишлоқ-шаҳарда золим-иймонсиз одамлар яшасалар, уларнинг касофатидан бутун шаҳар золим ҳисобланиб, унинг устига Оллоҳ таолонинг турли балолари ёғилишига ишора қилинмоқда”, дейдилар.
Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ушбу оят тафсирида: “Албатта, Оллоҳ таоло золим кимсага ҳам умр-муҳлат бериб қўйиб имтиҳон қилади. Аммо қачонки уни ушлаганида, у Оллоҳнинг қаҳридан ҳеч қаёққа қочиб қутула олмай ҳалок бўлади”, дедилар ва ўқидилар: “Парвардигорингиз (аҳли-эгалари) золим бўлган шаҳарларни ушлагани-да, мана шундай ушлар. Унинг ушлаши - азоби аламли ва қаттиқдир”. (Бухорий, Муслим ва Термизийлар Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анху-дан ривоят қилишган).

103. Албатта, бу (қиссаларда) Охират азобидан қўрққан кишилар учун оят-ибратлар бордир. Ўша (Кун) барча одамлар тўплана-диган Кундир, ўша (Кун барча халойиқ томонидан) гувоҳ бўлинади-ган Кундир.
Яъни, Ҳақ таоло золим - кофир қавмларни халок қилиб юборгани зикр қилинган бу қиссалардан фақат Охират азобидан кўрқувчи, Оллоҳ ва Охират Кунига иймон келтирадиган кишиларгина ибрат, панд-насиҳат оладилар. Аммо Охират борлигини инкор қиладиган кимсалар эса, мазкур қиссаларни эшитсалар ҳам: “Ҳа, бу аввалгилардан қолган афсоналар-ку”, деб, ёки “Ҳа, ўшанда бир табиий офат рўй берган экан-да”, деб ғафлатда юраверадилар.
Ҳолбуки, Охират диёри борлиги ҳақдир ва у дунёда бир Кун борки, у Кунда барча одамлар ҳаёти дунёда қилган амаллари ҳисоб-китоб қилиниши учун тўпланишлари аниқдир. Бу ҳақда бошқа бир оятда ҳам хабар берилган: “Биз тоғларни (булутлар янглиғ) юргизадиган ва сизлар (барчангиз) Ерни очиқ-яланғоч (тоғ-тошларсиз, боғ-роғларсиз) кўрадиган Кунни (яъни, Қиёматни эслангиз! У Кунда) Биз улардан биронтасини қўймай йиғдик”. (Каҳф сураси, 47-оят).
Ўша Қиёмат Кунида Ҳақ Таоло Ўзи Қози бўладиган Илоҳий маҳкамада бўладиган ҳисоб-китобга Ер-у кўкдаги барча халойиқ гувоҳ бўлиб турадилар - малоикалар ҳозир бўладилар, жамийки пайғамбарлар тўпланадилар, инсу жин, парранда-ю дарранда - ҳамма-ҳаммалари гувоҳ бўлиб турадилар ва зарра мисқолича зулм қилмайдиган, бир яхшиликка неча баробар ажр берадиган Одил Зотнинг Ўзи мўминларни жаннатга, кофир ва мунофиқларни дўзахга ҳукм қилади.

104. Биз уни (яъни, Қиёмат Кунини) фақат саноқли муддатгача таъхир қилиб - кечиктириб турамиз, холос.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Қиёмат Кунини фақат саноқли муддатгача, яъни, дунёнинг умри битгунича кечиктириб туришини айтиш билан у Куннинг қачон келиши аниқ белгилаб қўйилганини, ҳеч ким у Кунни бир нафас олдинга ҳам, орқага ҳам сура олмаслигини эслатиб, одамлар ўзларига берилган фурсатни ғанимат билишлари кераклигини, Ёлғиз Оллоҳ таолога маълум бўлган ўша муддат келиб қолмасдан туриб ақийдаларини ўнглаб, амалларини тузатиб олишлари лозимлигини уқтиради. Бас, оқил инсон қимматли вақтини зое қилмасдан, хатоларига истиғфор айтиб, имкони борича солиҳ амаллар қилиб қолишга шошилиши, эртага пушаймон қилиб афсус-надомат чекиб қолмайдиган яхши ишлар қилишга улгуриб қолиши керак.
Ҳадиси Қудсийда Оллоҳ таоло айтади: “Эй бандаларим, албатта Мен сизларнинг қилган амалларингизни аниқ қилиб санаб-белгилаб кўюрман, сўнгра Қиёмат Кунида у амалларни тўла-тўкис ҳолида сизларга рўбарў қилурман. Бас, ким ўша Куни яхши амалларини кўрса, Оллоҳ таолога ҳамд-сано айтсин ва ким бошқа нарсани, яъни ёмон ишларини кўрса, фақатўзини маломат қилсин”. (“Танвирул-азҳон тафсири”дан).

105. У Кун келганида, бирон жон сўзлай олмас, магар (Оллоҳнинг) Изни билангина (сўзлар). Бас, у (Кунга ҳозир бўлган)лар орасида бахтсизи ҳам бўлур, бахтлиси ҳам.
Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам хабар берилган: “Руҳ (яъни, Жаброил) ва (барча) фаришталар саф тортиб турадиган Кунда улар (яъни, инсонлар) У Зотдан (яъни, Оллоҳдан қўрқиб) бирон сўз айтишга эга бўлмаслар. Улар сўзлай олмаслар, магар У Меҳрибон Зот изн берган кишигина (сўзлар) ва (фақат) рост сўзни сўзлар”. (Набаъ сураси, 37-38-оятлар).
У Кунда тўпланган инсонлар орасида куфр-исёни сабабли дўзах азобига ҳукм қилингувчи бадбахт кимсалар ҳам, иймон ва солиҳ амаллари учун жаннат неъматларига эришгувчи бахтли инсонлар ҳам бордир. “(У Кунда) бир гуруҳ жаннатда бўлса, бир гуруҳ дўзахдадир”. (Шўро сураси, 7-оятдан).
Имом Бухорий, Муслим ва Бағавий ушбу ояти карима тафсирида ривоят қилган ҳадиси шарифда Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анху айтди: “Биз бир жаноза ортидан Бақийъ қабристонига чиққан эдик, олдимизга Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам чиқиб келдилар. Қўлларида асолари бор эди. Келиб, бир муддат асони ерга урган ҳолда ўтирдилар, сўнгра: “Нафас олгувчи жон борки, унинг жаннат ёки дўзахдаги ўрни ёзиб-белгилаб қўйилгандир, бахтсиз ёки бахтли экани ёзиб қўйилгандир”, - дедилар. Шунда бир киши: “Ё Расулуллоҳ, у ҳолда (яъни, ким жаннати, ким дўзахи экани ёзиб қўйилган бўлса), бизлар ўша ёзиб қўйилган китобимизга суяниб, амал қилмай қўймаймизми?”, - деб сўраган эди, у зот: “Йўқ, сизлар амалларингизни қилаверинглар. Бас, ҳар ким ўзи нима учун (яъни, жаннат учунми ёки дўзах учунми) яралган бўлса, унга ўша нарса осон қилиб қўйилади, бахтсиз кимсалар учун бахтсиз кимсаларнинг амали (яъни, дўзахга олиб борадиган гуноҳ-маъсиятлар) осон қилиб қўйилади, бахтли кишилар учун бахтли кишиларнинг амали (яъни, жаннатга олиб борадиган солиҳ амаллар) осон қилиб қўйилади”, - дедилар. (“Тафсири Бағавий”дан).

106. Бас, бадбахт кимсалар дўзахда бўлиб, у жойда дод-фарёд қилурлар.
Яъни, рўзи азалда пешоналарига бахтсизлик - дўзахи бўлиш ёзилган кимсаларнинг жойлари Қиёмат Кунида Оллоҳ таолонинг Ҳукми билан жаҳаннам бўлиб, уламолар айтишларича, улар ўша жойдаги азобнинг қаттиқлигидан тинимсиз равишда, жуда хунук овозда, худди эшаклар ханграганидек ёқимсиз бўкириб, чинқириб турадилар - динсиз-иймонсиз ҳолда яшаб, ёмон-гуноҳ ишлар қилиб ўтганлари учун Қиёмат Кунида мана шундай чидаб бўлмайдиган азобга гирифтор бўладилар. Улар дунёдаги ҳаётларида иймон ва солиҳ амаллар билан чин инсоний ҳаёт кечирмаганлари сабабли Охиратда ҳам дўзах азобининг қаттиқлигидан инсонга хос бўлмаган овоз билан дод-фарёд қиладилар.

107. Улар унда осмонлар ва Ер тургунча қолурлар, магар Парвардигорингиз хоҳласа (яна Ўзи хоҳлаган Ҳукмини қилур). Зотан, Парвардигорингиз Ўзи истаган ишни албатта қилгувчи Зотдир!
Яъни, бадбахт кимсалар дўзахда абадий қолурлар. Уламолар: “Оятдаги “Улар унда осмонлар ва Ер тургунча қолурлар”, жумласидан мурод, кофирларнинг дўзахда мангу қолишларидир. Чунки бу ўринда Охират диёридаги осмонлар ва Ер назарда тутилади, Охиратнинг дунёдан фарқи шуки, у осмонлари, Ери ва бошқа барча нарсалари билан мангу туриш учун яратилгандир”, дейдилар.
“Магар Парвардигорингиз хоҳласа, (яна Ўзи хоҳлаган Ҳукмини қилур). Зотан, Парвардигорингиз Ўзи истаган ишни албатта қилгувчи Зотдир”.
Исломий ақидага кўра, Оллоҳ таоло икки олам Подшоҳи бўлгани учун бу дунёда ҳам, Охиратда ҳам барча ишлар фақат Унинг истак-хоҳишига мавқуфдир. Бинобарин, мўминлар: «Биз жаннатимиз», деб ўзларидан кетмасликлари, гуноҳкорлар эса: «Бизнинг дўзахга тушишимиз аниқ», деб ноумидликка берилмай, ўзларини ўнглаб, Ҳақ Йўлга интилишлари лозимдир.
Демак, мўминларнинг жаннатга киришлари ва у жойда мангу қолиш-лари ҳам, кофирларнинг дўзахга тушишлари ва у жойда абадий азобланишлари ҳам фақат Оллоҳ таолонинг Хоҳиши ва Иродасига боғлиқ бўлиб, У Зот ҳеч кимнинг олдида бурчдор эмасдир. Хохдаса, қулларига зарра мисқолича келадиган яхши амаллари учун Марҳамат кўргазиб, жаннатларга киритур, хоҳласа, гуноҳ-маъсиятлари сабабли дўзахга ҳукм қилинган осий бандаларига қалбларида иймон гавҳари бўлгани учун мангу азобдан нажот берур. Лекин ҳар икки ҳолда ҳеч ким У Зотдан “Нега ундай қилдинг”, деб сўрай олмас. Чунки ҳамма Оллоҳ таоло олдида масъул, аммо У Зот ҳеч кимнинг олдида масъул эмасдир, У Ёлғиз Ўзи хоҳлаган ишни қилгувчи Зотдир. “У Ўзи қиладиган бирон нарса ҳақида масъул бўлмас, улар (яъни, бандалар эса қиладиган ҳар бир иш-амаллари хусусида) масъул бўлурлар”. (Анбиё сураси, 23-оят). Бас, бахтсиз кимсани дўзахнинг мангу азобидан чиқариб бахтли кишига айлантириб қўйиш ҳам Унинг Қўлидаги ишдир.
Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу ривоят қилди: Пайғамбар соллолоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Айрим одамларга қилган гуноҳлари сабабли дўзахга тушиш ҳукм қилиниб, унинг ўтида куйганларидан кейин Оллоҳ таоло Ўз Фазлу Раҳмати билан уларни жаннатга киритур ва улар “жаҳан-намийлар”, яъни “жаҳаннамдан чиққанлар”, деб аталурлар”. (Бухорий ва Бағавий ривояти).
Имрон ибн Ҳусайн розияллоху анҳудан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллолоҳу алайҳи ва саллам: “Айрим одамлар Муҳаммаднинг шафоати билан дўзахдан чиқарилиб, жаннатга киритилурлар ва улар “жаҳаннамдан чиққанлар”, деб аталурлар”, дедилар. (Бухорий ва Бағавий ривояти. “Тафсири Бағавий”дан).

108. Бахт-саодат насиб этган зотлар эса жаннатда бўлиб, у жойда осмонлар ва Ер тургунча турурлар, магар Парвардигорингиз хоҳласа (яна Ўзи хоҳлаган Ҳукмини қилур). Бу (яъни, жаннатга тушиш бахтига эришиш Парвардигорингизнинг) туганмас Инъомидир.
Яъни, ҳаётларини Ёлғиз Оллоҳга ибодат ва Унинг элчиларига итоат қилиш билан ўтказган бахтли кишиларнинг жойлари Оллоҳ таолонинг хоҳиши билан мангу жаннат бўлиб, улар у жойда осмонлар ва Ер тургунча, яъни, мангу қолурлар. Оллоҳ таолонинг уларга ато этган бу неъмати ҳеч қачон узилиб - тугаб қолмас. Чунки “Иймон келтирган ва яхши амаллар қилган зотлар учун битмас-туганмас ажр-мукофот бордир”. (Иншикрк, сураси, 25-оят).
Аллома ибн Касийр айтади: “Ушбу оятдаги “магар Парвардиго-рингиз хоҳласа”, деб истисно қилинишининг маъноси шуки, саодатли кишиларнинг жаннатда мангу қолишлари ўз-ўзидан бўлиб қолган эмас, балки фақат Оллоҳнинг хоҳиши билан бўлган, бас, аҳли жаннат шундай туганмас неъмат ато этгани учун ҳар нафасда У Зотга шукроналар айтишлари вожибдир. Шунинг учун ҳам улар жаннатнинг кўз кўрмаган, қулоқ эшитмаган, ҳеч қачон тугаб қолмайдиган неъматларидан баҳраманд бўлар эканлар, худди нафас олишни унутмаган каби ҳар нафасда Оллоҳ таолога ҳамд ва тасбеҳ айтишни ҳам унутмайдилар”.
Ояти каримада жаннатда мангу қолиш бахтли бандалар учун Оллоҳ таоло томонидан ато этилган “туганмас инъом”, деб айтилишининг ўзи бу улуғ бахт фақатгина мўминнинг қилган амалларига яраша берилган ажр эмас, балки Оллоҳ таолонинг бандасига берган ҳадяси эканига ишорадир. Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Сизлардан ҳеч ким ўз амали билан жаннатга кира олмайди”, деганларида, саҳобалари: “Сиз ҳамми, ё Расулуллоҳ?”, - дейишганида, “Ҳа, мен ҳам, магар Оллоҳ мени Ўз Раҳмат-Марҳамати билан ўраса, ана ўшандагина кира олурман”, деб жавоб берганлари ҳам жаннат Ҳақ таолонинг бандаларига берган инъоми эканига далолат қилади. (Бухорий, Муслим, Насоий АбуҲурайра розияллоху анҳудан ривоят қилганлар).
“Саҳиҳайн”да ривоят қилинган мана бу ҳадиси шариф ҳам мўминларга ато этиладиган жаннат қандай буюк неъмат эканига далолат қилади: “Сўнгра уларга айтилур: “Эй аҳли жаннат, энди сизлар учун фақат яшаш бор, ҳеч қачон ўлмайсизлар, энди сизлар учун фақат ёшариш бор, ҳеч қачон қаримайсизлар, энди сизлар учун фақат соғлик бор, ҳеч қачон оғримайсизлар, энди сизлар учун фақат неъматлар бор, ҳеч қачон улардан ноумид - маҳрум бўлмайсизлар”.

109. Бас, Сиз (эй Муҳаммад алайҳис-салом), ана улар (яъни, мушриклар) ибодат қилаётган нарсадан шак-шубҳада бўлманг! (Яъни, уларнинг ноҳақ йўлда эканликлари аниқдир). Улар ҳам худди аввалги ота-боболари каби ибодат қилмоқдалар (бутларга сиғинмоқдалар), холос. Албатта, Биз уларнинг насибаларини (яъни, жазоларини) тўла-тўкис қилиб берурмиз.
Юқоридаги оятларда бахтсиз кимсалар топадиган оқибат ва бахтли кишиларга бериладиган мукофотлар зикр қилингач, ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва салламга замондош бўлган мушриклар ҳақида сўзлаб гўё шундай дейди: “Эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз илгари ўтган кофирларнинг қандай ҳалок бўлиб кетганлари ҳақидаги оятлардан хабардор бўлганингиздан кейин, энди анави Макка мушриклари ва улар ибодат қилиб сиғинаётган бутлари ҳақида ҳеч қандай шак-шубҳага тушманг! Улар қилаётган ибодатларининг ҳаммаси худди ота-боболари қилган ибодатлари каби ботилдир, жаҳолат ва залолатдир, демак, у мушриклар ҳам худди ота-боболаридек азобга дучор қили-ниб, ҳалок бўлиб кетишлари аниқдир”.
Ояти карима Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам учун бир тасаллий, мушриклар учун эса қаттиқ огоҳлантиришдир.
Дарҳақиқат, Макка мушриклари ҳам худди ҳамма мушрик-кофирлар каби ҳеч қандай далил-ҳужжатсиз ўтган ота-боболарига кўр-кўрона тақлид қилар эдилар.
Демак, улар ҳам ўзлари тақлид қилаётган ота-боболари каби қилмишларига яраша жазо олишларида ҳеч қандай шак-шубҳа йўқдир. Аммо ўша ҳақли жазо вақти келгунича Оллоҳ таоло уларга ҳам мўмин-мусулмон-ларга берганидек дунёдан бўлган нон-насибаларини тўла-тўкис қилиб бераверади. Агар фаразан, ана ўша мушрик-кофир кимсалар ота-онага яхшилик қилиш, қариндош-уруғни йўқлаш, камбағал бечораларга хайр-эҳсон қилиш каби яхши ишларни қиладиган бўлсалар, Оллоҳ таоло Ўз Илоҳий Адолати билан мана шу дунёнинг ўзида уларга мукофотларини бериб, кенг ризқ, саломатлик, хурсандчилик, зиён-заҳматдан асраш каби дунёвий неъматларни ҳам бераверадики, айрим содда кишилар динсиз-иймонсиз кимсаларнинг мана шундай бой-бадавлат, шод-хуррам яшаёт-ганларини кўрганларида: “Ё буларнинг тутган йўллари ҳам тўғримикин, бўлмаса, нега Оллоҳ таоло уларга бу неъматларни берди?”, деб шак-шубҳага тушмасликлари лозим. Чунки кофирлар учун фақат мана шу тўрт кунлик дунё неъматлари берилиши мумкин. Охират неъматларидан эса улар бутунлай маҳрумдирлар. У жойда улар учун Оллоҳ таолога кофир бўлганлари сабабли фақат қаттиқ азоб бор, холос.

110. Дарҳақиқат, Биз Мусога Китоб (яъни, Таврот) берганимизда, у ҳақда ихтилоф қилинган эди (яъни, айрим кишилар унга иймон келтирган бўлсалар, айримлар уни инкор қилган эдилар). Агар Парвардигорингиз томонидан (барча ҳисоб-китоб Қиёмат Кунида бўлади, деган) Сўз ўтмаганида, уларнинг ўртасида (шу дунёдаёқ ким ҳақ, ким ноҳақ эканлиги ҳақида) ҳукм чиқарилган бўлур эди. Албатта, улар (яъни, Макка мушриклари) у хақда (яъни, Қуръон хусусида) шак-шубҳададирлар.
Ушбу ояти карима ҳам Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга нозил бўлаётган Қуръон оятларига шак-шубҳа билан қарайдиган, у зотнинг ҳақ Пайғамбар эканликларига ишонмай, Оллоҳ таоло нозил қилган оятлар устидан кулаётган Макка мушрикларига огоҳлантириш ва уларнинг иймонсизликларидан азият чекаётган Пайғамбар алайҳис-саломга таскин-тасаллийдир.
Жаноби Ҳақ Мусо алайҳис-саломга Таврот нозил қилганида унинг қавми ҳам бу Илоҳий Калом ҳақида талашиб-тортишиб, айримлари унга иймон келтирган бўлсалар, кўпчилик ундан юз ўгиргани ҳақида хабар бериш билан Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламга гўё шундай дейди: “Эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз қавмингиз Макка мушрикларининг Қуръон ҳақида талашиб-тортишаётганларига парво қилманг ва худди Мусо ўз қавми уни ёлғончи қилганларида сабр қилганидек, Сиз ҳам то Оллоҳ таоло ваъда қилган нусрат - ғалаба вақти келгунича мушриклар Сизни ёлғончи қилаётганларига сабр қилинг! Агар Парвардигорингиз Ёлғиз Ўзига маълум бўлган Ҳикмат сабабли кофирларни жазолашни ва мўминларни мукофотлашни Қиёмат Кунига қолдириш ҳақида Ўз Сўзини айтмаганида эди, албатта уларнинг ўртасида дарҳол хукм чиқарилиб, Ҳақ Йўлдаги мўминларни ғолиб, кофирларни эса мағлуб қилиб қўйган бўлар эди. Дарҳақиқат, Макка кофирлари Қуръон ҳақиқатан Каломуллоҳми ё йўқми, деб қаттиқ шак-шубҳададирлар”.

111. Қасамки, албатта, Парвардигорингиз барчага қилган амалларининг (жазосини) комил қилиб берур. Албатта У Зот уларнинг қилаётган амалларидан Хабардор - Огоҳдир.
Ушбу оятда Ҳақ таоло яна Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилиб, қасам ва яна қатор таъкидлар билан Унинг Ўзи жамийки инсонларга қилган барча ишлари учун тўла-тўкис жазо бериши аниқ эканини, чунки уларнинг қилаётган ҳамма яхши-ёмон амалларидан Хабардор эканини айтади. Демак, Қуръони Азим Ҳақ Каломуллоҳ, деб иймон келтирган мўминлар Тўғри Йўлни танлаганлари учун Ҳақ таоло томони-дан мукофотланишлари аниқ бўлганидек, улар билан талашиб-тортишиб, Қуръон Оллоҳнинг Сўзи эканини инкор қилаётган кофирлар ҳам У Зот томонидан ўз жазоларини олишлари аниқдир.
Уламолар оят лафзида етти турли таъкид воситаси қўлланганига эътибор қаратадилар. Маълумки, айтилаётган сўз қасам билан, шунингдек, шак-шубҳасиз, албатта, дарҳақиқат, барча-барчаси каби таъкид воситалари билан таъкидланишига мазкур сўз айни ҳақиқат эканлиги ёки ўша сўзни эшитувчи унга ақли бовар қилмаётгани ёки ишонмаётгани сабаб бўлади. Бас, бу ўринда айтилаётган Сўз - ҳар бир инсон ўзи қилган ҳар бир иши учун, агар яхши бўлса мукофот, ёмон бўлса жазо олиши аниқ деган Сўз - ўта муҳим бўлгани учун ва динсиз кимсалар уни инкор қилганлари учун ҳам мана шундай кетма-кет таъкидлар билан айтилди.

112. Бас, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз ва Сиз билан бирга тавба қилган зотлар ўзингизга буюрилгани янглиг истиқоматда - Тўғри Йўлда устувор бўлингиз! Туғёнга тушмангиз! Албатта, У Зот қилаётган амалларингизни Кўриб тургувчидир.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламни ҳамда у зотнинг барча умматларини - ширк ва куфрдан қайтиб, Оллоҳ таолога тавба қилиб, Расулуллоҳга итоат этган асҳобларини ҳам (Оллоҳ барчаларидан рози бўлгай), улардан кейин дунёга келадиган ҳамма мўмин-мусулмонларни хам, уларга буюрилганидек истиқоматда бўлишга, яъни, бутун ҳаётлари давомида ўнгга ҳам, сўлга ҳам бурилмасдан Оллоҳ таоло буюрган Тўғри Йўлда устивор бўлишга, ўзларининг ҳадларидан ошмасликка - туғёнга тушмасликка буюради.
Албатта, Оллоҳ таоло Тўғри Йўлни топишни фақат бахтли бандаларига насиб этади. Аммо ана ўша Тўғри Йўлдан қайтмай, ўнг ёки сўл тарафларга бурилмай, бир умр истиқоматда бўлиш эса, осон бўлмаган, шунинг учун ҳам кишининг дунё ва Охиратда нажот топишига сабаб бўладиган энг шарафли вазифадир.
“Саҳиҳи Муслим”да Суфён ибн Абдуллоҳ Сақфий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: У айтди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига кириб: “Ё Расулуллоҳ, Сиз менга Ислом ҳақида Сиздан кейин ҳеч кимдан сўраб бўлмайдиган бир сўз айтсангиз”, деган эдим, у зот: “Сен “Оллоҳга иймон келтирдим”, дегин, сўнгра истиқоматда бўлгин”, дедилар.
Усмон ибн Ҳозир Азудий айтади: “Мен Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумонинг олдига кириб: “Менга васият - насиҳат қилинг”, деганим-да, у: “Хўп. Сен Оллоҳдан қўрқишни ва истиқоматни маҳкам ушлагин, эргашгин ва бидъатчи бўлмагин”, деди.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга Қуръон оятларидан бирон оят мана шу истиқомат тўғрисидаги оят каби оғир бўлмаган экан. Шунинг учун ҳам Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу у зотга: “Ё Расулуллоҳ, тез қариб қолдингиз-а?” деганида, “Мени Ҳуд сураси ва унинг опа-сингиллари (айрим ривоятларда Ҳуд, Воқеа ва Мурсалот суралари) қаритди”, дедилар.
Абу Алий Саррий айтади: “Мен тушимда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламни кўриб: “Ё Расулуллоҳ, ривоятларга қараганда, Сиз “Ҳуд сураси, мени қаритди”, деган эмишсиз”, - деган эдим, у зот: “Ҳа”, - деб жавоб қилдилар. Мен: “У сурадаги қайси оятлар Сизни қаритди? Пайғамбарлар қиссалари ва уларга иймон келтирмаган қавмларнинг ҳалок бўлиб кетганими?”, - деб сўрадим. Шунда у зот: “Йўқ, балки мени Оллоҳ таолонинг “Ўзингизга буюрилгани янглиғ истиқоматда - Тўғри Йўлда барқарор бўлинг!”, - деган Сўзи қаритиб юборди”, дедилар”. (“Тафсири Қуртубий”дан).
Албатта, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга истиқоматда бўлиш буюрилганидан у зот истиқоматда бўлмаганлари тушунилмайди, балки аксинча, у зоти бобаракот истиқоматда ҳаммага ибрат эдилар. Демак, бу Илоҳий Фармон ана ўша истиқоматда бардавом бўлишга буюрмоқда. Ҳақ таоло Ўз Расулини ва барча мўмин бандаларини истиқоматда бардавом бўлишга буюришининг бир ҳикмати, Оллоҳ таоло буюрганидек Тўғри Йўлда бардавом бўлган инсонлар ҳар қандай душмандан ғолиб бўладилар, аммо у йўлдан ўнг ё сўлга оғадиган бўлсалар, мағлуб ва душманларига қарам бўлиб қолишлари аниқдир. (Кейинги асрлардаги, хусусан, биз яшаётган асрлардаги мусулмонларнинг аҳволи бунинг аянчли мисолидир).
Оллоҳ таоло буюрганидек истиқоматда - Тўғри Йўлда устивор бўлган инсонлар Охиратда ҳам нажот топадилар. “Албатта: «Парвардигоримиз Оллоҳдир», деган, сўнгра (Тўғри Йўлда) устивор бўлган зотларнинг олдиларига (ўлим пайтида) фаришталар тушиб, (дерлар): «Кўрқманглар ва ғамгин бўлманглар. Сизларга ваъда қилинган жаннат (хушхабари) билан шодланинглар! Бизлар ҳаёти дунёда ҳам, Охиратда ҳам сизларнинг дўстларингиздирмиз. Сизлар учун (жаннатда) кўнгилларингиз тилаган нарсаларингиз бордир ва сизлар учун у жойда истаган нарсаларингиз бордир. (Бу) Мағфиратли ва Мехрибон Зот томонидан бўлган зиёфатдир”. (Фуссилат сураси, 30-31-32-оятлар). “Албатта «Парвардигоримиз Оллоҳдир», деган, сўнгра (Тўғри Йўлда) устивор бўлган зотлар учун ҳеч қандай хавфу хатар йўқдир ва улар ғамгин бўлмаслар. Ана ўшалар жаннат эгалари бўлиб, у жойда мангу қолурлар. (Бу) улар қилиб ўтган амалларининг мукофотидир”. (Аҳқоф сурасчи, 13-14-оятлар).
Шунинг учун ҳам Қуръони Каримда истиқоматга - Тўғри Йўлда устивор бўлишга ҳамда зулм-туғёндан узоқ бўлишга қайта-қайта даъват қилинади: “Бас, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), мана шунинг учун (яъни, аввалги қавмлар фирқа-фирқа бўлиб кетганлари сабабли йўлдан озганлари учун - Сиз ўз умматларингизни бирлик-иттифоққа) даъват қилинг ва ўзингизга буюрилгани янглиғ Тўғри Йўлда устивор бўлинг ҳамда уларнинг (мушрикларнинг) ҳавойи нафсларига эргашманг!” (Шўро сураси, 15-оятдан).

113. Ва зулм йўлини тутган кимсаларга суянманглар (эргашманглар)! Акс ҳолда сизларга дўзах ўти етар. Сизлар учун Оллоҳдан ўзга бирон дўст йўқдир. Кейин (яъни, золимларга эргашсангиз), сизларга ёрдам берилмас.
Яъни, эй мўминлар, сизлар зулм қилгувчи кимсаларга озгина бўлса ҳам мойил бўлманглар, уларнинг йўриғига юрманглар, уларни ҳурмат қилманглар ва улар билан дўст-ошно, суҳбатдош бўлманглар! Агар шундай қиладиган бўлсангизлар, у ҳолда сизлар ҳам улар каби дўзах азобига гирифтор бўлурсизлар! Билингларки, золимлар сизларга ҳеч қачон дўст бўлмайдилар, сизларнинг ёлғиз Дўстингиз Оллоҳдир. Агар золим кимсаларга суянадиган бўлсангизлар, ундан кейин Оллоҳ таоло томонидан сизларга бирон ёрдам берилмас!
Демак, зулм йўлини тутган кимсалар - улар Оллоҳ таолонинг Бор ва Бир эканини инкор қиладиган кофир-мушриклар бўладими ёки ўзлари-ни мусулмон санаб туриб Ҳақ таолонинг Амр-Фармонларини бажармайдиган, Ҳақ Йўлга юрмайдиган, Ҳақ Сўзни сўзламайдиган, бировларнинг ҳаққидан ҳазар қилмайдиган кимсалар бўладими - барча-барчаси мўминларнинг душманларидир. Бас, мўмин-мусулмонлар бирон ишдаулар билан ҳамкор, ҳамфикр бўлишлари, уларга итоат қилишлари дуруст эмасдир.
Ояти карима мазмунига кўра золимларга озгина мойил бўлган кимса дўзах аҳлидан бўлар экан, у ҳолда уларга ҳавас қиладиган, улар эгаллаган дунё матоларини оғзидан суви келиб мақтайдиган, ҳатто золимларнинг ноҳақ йўлларини ёпишда уларга ёрдамлашадиган кимсаларнинг аҳволи нима бўлади?!
Тафсир китобларида бу мавзуда кўп ибратли ривоятлар келтирилибди. Ривоят қилинишича, бир тикувчи уста Суфёндан: “Мен золимларнинг ҳам кийимларини тикаман. Бу ишим билан мен уларга ёрдам берган бў-либ қолмайманми?”, - деб сўраган эди, Суфён розияллоҳу анҳу: “Йўқ, бу ишинг билан сен золимларга ёрдамчи эмас, балки улардан бири бўласан, сенга кийим тикадиган игнани сотган кимса эса уларнинг ёрдамчиларидан бўлади!”, - деди.
Улуғ муҳаддис уламолардан Имом Абу Бакр Заҳрий тақволи ва истиқоматли кишилардан эди. Унинг амир ва султонлар ҳузурига кириб уларга панд-насиҳатлар қилиб турадиган одати бор эди. У подшоҳлардан ҳайбатланмай, қўрқмай, уларга тўғри сўзларни айтар эди. Шундай бўлса ҳам, Заҳрийнинг дўстларидан бири унинг халққа ҳар доим ҳам адолат қилавермайдиган амир-султонлар олдига кириб юришидан хавотирга тушиб, унга шундай ибратли насиҳатномани ёзади: “Биродарим Абу Бакр, Оллоҳ таоло сени ҳам, бизни ҳам Ўз паноҳида асрасин, сен ҳозир шундай ҳолдасанки, сени таниганлар аҳволингга раҳмлари келиб, сен учун Оллоҳ таолога дуо қиладилар. Сен кексалик ёшига етдинг, елкангда Оллоҳ таоло сенга ато этган неъматлар юки турибди - У сенга Ўз Китобининг сирларини фаҳмлатди, У сенга Ўз Расули соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларини таълим берди. Билгилки, сен ҳозир энг камида золимга улфат бўлиш, демак, зулм йўлини осон қилишдек гуноҳ устидадирсан. Улар ўзла-рининг зулм тегирмонларини айлантириш учун сени ўқ қилиб олдилар. Улар сени ўзларининг бало-офатларини халққа етказиш учун ўтадиган кўприк қилиб олдилар, улар ўзларининг залолатларига етиш учун сендан бир нарвон ўрнида фойдаланмоқдалар, сен сабабли олимларни ёмонотлиқ қилмоқдалар, сенинг ёрдамингда нодон одамларнинг қалбларини овламоқдалар, уларнинг сени хароб қилаётганлари олдида сенга етказаётган фойдалари жуда оздир. Мана олис сафарга чиқиш вақти ҳам келиб қолди, Оллоҳ таолога эса на Ер, на осмондаги бирон нарса махфий эмасдир! Вас-салом”. (“Ал-мук,татафмин уювнит-тафосийр”китобидан).
Ривоят қилинишича, Оллоҳ таоло Ювшаъ ибн Нун алайҳис-саломга: “Мен сенинг қавмингдаги яхши одамлардан қирқ минг, ёмонлардан олтмиш минг кишини ҳалок қилурман”, - деб ваҳий юборди. Ювшаъ: “Яхшиларни нега ҳалок қилурсан, ё Роббим?”, - деб сўраган эди, Оллоҳ таоло: “Чунки улар Мен ғазабланган нарсадан ғазабланмадилар. Балки Менинг ғазабимга лойиқ золим-ёмонлар билан ошно-улфат бўлиб, бир дастурхонда ўтиравердилар”, - деб жавоб қилди.
Маълум бўладики, зулм йўлига кирган кимсаларни Оллоҳ учун ёмон кўриш, улар билан ҳамсуҳбат - ҳамтовоқ бўлмаслик вожиб экан. (“Танвирул-азҳон” тафсиридан).
Золим-фосиқлар билан, шунингдек Оллоҳнинг Динини масхара қил-гувчи кимсалар билан ҳаммажлис-ҳамсуҳбат бўлиш мўмин-мусулмонлар учун мутлақо дуруст эмаслиги хусусида Нисо сурасида шундай Амри Илоҳий нозил бўлган: “Ахир (Оллоҳ) сизларга Китобда: «Қачонки Оллоҳнинг оятлари инкор қилинаётганини ва масхара қилинаётганини эшитсангизлар, то бошқа гапга ўтмагунларича ундай кимсалар билан бирга ўтирманглар», деган сўзларни нозил қилган эди-ку?! (Модомики, улар билан ўтирган экансизлар), демак, сизлар ҳам шак-шубҳасиз, уларнинг ўзисиз. Албатта, Оллоҳ барча мунофиқ ва кофирларни жаҳаннамда жамлагувчидир”. (Нисо сураси, 140-оят).
Маккада нозил қилинган суралардан бўлган Анъом сурасида Ҳақ таоло Пайғамбар алайҳис-саломга хитоб қилиб: “Қачон Бизнинг оятларимизни (масхара қилишга) килишаётган кимсаларни кўрсангиз, то улар бошқа гапга киришгунларича, Сиз улардан юз ўгиринг! Энди, агар шайтон ёдингиздан чиқарса, эслаганингиздан сўнг, бу золим қавм билан бирга ўтирманг!”, деб буюрган эди. (Анъом сураси, 68-оят) . Бу Илоҳий Фармон, табиийки, барча мўминларга тегишли эди. Шунинг учун ушбу ояти каримада мўминларга хитоб қилиниб - бу ўринда чин дилдан иймон келтирган ҳақиқий мўминлар ҳам, ўзларини мўмин кўрсатиб юрган мунофиқлар ҳам назарда тутилади - сизлар учун кофирларни дўст тутиб, улардан ёрдам кутиш эмас, аксинча, модомики улар Оллоҳнинг оятларига кофир бўлишиб, масхара қилар эканлар, ҳатто улар билан бирга ўтириш ҳам ҳаром эди-ку! - дейилмоқда.
Маккадаги мушриклар тўпланиб олишиб, Қуръон ҳақида турли сўзлар айтишиб, уни масхара қилиб кулишар эди. Шунинг учун Анъом сурасида мусулмонлар улар билан бирга ўтиришдан қайтарилган эдилар. Мадинада эса, яҳудлар худди Макка мушриклари каби Қуръони Карим тўғрисида ва Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳақларида ҳар хил иғво ва ёлғонларни тўқишиб, масхаралашар эдилар. Шу сабабдан Мадиналик мусулмонлар ҳам модомики, яҳудлар Оллоҳнинг оятларига кофир бўлишиб, уни масхара қилишар экан, улар билан ўтиришдан қайтарилдилар. Аммо мусулмонлар орасига кириб олган мунофиқлар ҳар замон яхудлар олдига боришиб, уларнинг Қуръонни масхаралаб айтган сўзларига қулоқ солиб ўтиришар эди. Бас, мунофиқларга: “(Модомики улар билан ўтирган экансизлар), демак, сизлар ҳам, шак-шубҳасиз, уларнинг ўзисиз”, дейилди.
Уламолар: “Ушбу оят куфр сўзларига рози бўлган кимса ҳам кофир эканига ва гуноҳ ишни кўриб, эшитиб туриб уни қайтармасдан жим турган кимса ўша гуноҳга шерик эканига хужжатдир”, дейдилар. Чунки сукут аломати - ризодир. Шунингдек, ушбу ояти карима итоатсиз-фосиқлар билан ва бидъат - хурофотларга берилган кимсалар билан ҳаммажлис бўлиш ҳаром эканига ҳам далилдир. Зеро, “Суҳбаттаъсир қилгувчидир”. (Ҳадиси шарифдан).
Ҳақиқат шуки, инсон ўзи ўз ихтиёри билан мана шу дунёнинг ўзида Охиратда ким билан бирга бўлишини белгилаб олар экан. Яъни, у бу ҳаёти дунёда кимни яхши кўрса, кимнинг тарафида турса, ким билан дўст-ҳамсуҳбат бўлса, Охират ҳаётида ҳам ўша билан бирга бўлар экан. Бас, дўст-ҳамсуҳбат танлашда адашган кимса нафақат ўткинчи дунёда, балки мангу Охиратда ҳам бахтсиздир.
Энди сиртида ўзини мусулмон кўрсатиб, ичида кофирлар билан бирга бўлган, яъни, ҳам мусулмонлар билан, ҳам кофирлар билан дўст бўлган кимсалар эса, мунофиқлардирки, Қуръон ҳукмига кўра улар Охиратда шак-шубҳасиз кофирлар билан бирга бўладилар: “Албатта, Оллоҳ барча мунофиқ ва кофирларни жаҳаннамда жамлагувчидир”. Демак, зоҳирида мусулмон бўлиб кўринишлари мунофиқларга Охиратда асқотмас экан. Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам зикр қилинган: “Мўмин ва мўминаларнинг олдиларида ва ўнг томонларида нурлари (яъни, қилган яхши амаллари ва номаи аъмоллари йўлларини ёритиб) кетаёттанини кўрадиган Кунни (эсланг! Ўша Кунда уларга дейилур): «Сизлар учун Бугунги хушхабар - остидан дарёлар оқиб турадиган, (сизлар) мангу қоладиган жаннатлардир. Бу Буюк Саодатнинг ўзидир!» У Кунда мунофиқ ва мунофиқлар иймон келтирган зотларга: «Бизга қараб туринглар, биз ҳам сизларнинг нурингиздан озгина олиб (фойдаланайлик)», десалар, (уларга) «Ортингларга қайтиб нур истайверинглар», дейилур. Сўнг улар (билан мўминлар)нинг ўртасига дарвозали бир девор урилурки, унинг ичида раҳмат - жаннат, ташқарисида - олдида эса азоб - дўзах бўлур. Улар (мўминларга) «Биз (ҳаёти дунёда) сизлар билан бирга эмасмидик», деб нидо қилганларида, (мўминлар) дерлар: «Ҳа, (кўринишда биз билан бирга эдинглар), лекин сизлар (мунофиқлик билан) ўзларингизни фитнага дучор қилдинглар ва (бизларга бало-офатлар етишига) кўз тутдинглар хамда (Исломнинг Ҳақ Дин эканлиги тўғрисида) шубҳаландинглар ва то Оллоҳнинг Амри (яъни, ўлим) келгунича сизларни (ҳали умр узоқ эканлиги, Оллоҳ ҳар қандай гуноҳни кечиб юборавериши каби) хомхаёллар алдади. Сизларни Оллоҳ ҳақида (У Зотнинг Карами кенг, ҳеч қачон Ўзи яратган бандаларни азобга гирифтор қилмайди, деб) алдагувчи (шайтон) алдаб қўйди». Мана Бугун сизлардан ҳам (эй мунофиқлар), очиқ кофир бўлган кимсалардан ҳам (дўзах азобидан қутулишларингиз учун) бирон тўлов олинмас. Жойларингиз дўзахдир! У сизларга энг муносиб жойдир! Нақадар ёмон оқибат (бу)!”. (Ҳадид сураси, 12-15-оятлар).

114. Кундузнинг ҳар икки тарафида ва кечадан бўлган илк соатларда намозни тўкис адо қилинг! Албатта, яхши амаллар ёмонлик-гуноҳларни кетказур, Ушбу (Қуръон) эслатма олгувчилар учун бир Эслатмадир.
Юқоридаги оятларда Ҳақ таоло Ўз Расули Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни ва барча мўминларни истиқоматга - Тўғри Йўлда бир умр устувор бўлишга, Дин буюрган чегаралардан тажовуз қилмасликка - туғёнга тушмасликка ва золим кимсаларга суянмасликка буюрганидан сўнг, энди ушбу ва қуйидаги оятда ҳар куни беш вақт намоз ўқишга ҳамда сабр-тоқатли бўлишга буюради.
Ўрганаётганимиз ояти кариманинг биринчи жумласида Ҳақ таоло Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга ва у зот орқали ҳар бир мўмин-мусулмонга намоз ибодатини бекаму кўст адо этишни буюриш билан бирга у улуғ ибодатнинг вақтларини ҳам белгилаб берди. Барча тафсир китобларида айтилишича, кундузнинг тарафларида адо қилинадиган намозлар бомдод, пешин ва аср бўлиб, у намозларнинг биринчиси кундуз бошланганидан кейин ўқиладиган бомдод намозидир. Чунки Шариат истилоҳида кундуз қуёш чиқиши билан эмас, балки тонг отиши билан бошланади. Кундузнинг иккинчи тарафи бошлангач, яъни, куёш қиёмдан кун ботар тарафга оғгач, кундузи адо этилиши фарз бўлган иккинчи намоз - пешиннинг вақти киради. Энди кундузнинг иккинчи тарафи тугаши олдидан, яъни, ҳар бир нарсанинг сояси ўзига икки баробар бўлганида эса кундузги учинчи фарз намоз - асрнинг вақти бўлади.
Кечанинг илк соатларида адо қилиниши буюрилган намозлар эса, қуёш ботиб, кеча бошланиши билан ўқиладиган шом намози ва у намозни адо қилиб бўлгандан бир соат ўтгач вақти кирадиган хуфтон намозидир.
Шундай қилиб, Ҳақтаоло мўмин бандаларини Ўзига саждалар қилиш-га, дилларидаги тилакларини сўраб дуолар қилишга чорлар экан, бу амалларни адо этиш учун Меҳрибон Парвардигоримиз - агар шундай таъбир қилиш жоиз бўлса - Ўзининг Қабул соатларини ҳам белгилаб қўйди ва ким ўша соатларда Унга Муножотлар қилиб, Унинг Элчиси таълим бериб ўргатган, амал қилиб кўрсатган тарзда намоз ибодатини адо қилса, бу яхши амали шарофатидан унинг гуноҳларини кечириб, дуо-илтижоларини ижобат қилишга ваъда беради. Демак, Оллоҳ таолонинг Фазлу Марҳаматига эришиш учун биз бандалар намозларни У Зот буюрган ва Унинг Расули Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам амалда кўрсатган вақтларда адо қилишимиз, белгиланган тартибга риоя қилишимиз ва намоз вақтларини ўтказиб юбормай муҳофаза қилишимиз керак.
Дарҳақиқат, мўминнинг зиммасидаги энг асосий иш беш вақт намозни ўз вақтида тўкис адо қилишдир. “Саҳиҳайн”да ривоят қилинган ҳадиси шарифда, Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтди: “Мен Расулул-лоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан: “Амалларнинг афзали қайси амал”, деб сўраганимда, “Ўз вақтида адо қилинган намоз”, дедилар. Шунингдек, У Зот: “Худди менинг намоз ўқиётганимни кўрганингиздек, намоз ўқинглар”, деб буюрганлар. (“Саҳиҳи Бухорий”да ривоят қилинган).
Беш вақт намознинг вақтлари ҳақида бошқа оятларда ҳам айтилган: “Куёш оғишидан то тун қоронғусигача намозни тўкис адо қилинг ва тонгги ўқишни (бомдод намозини) ҳам (тўкис адо қилинг)! Зеро, тонгги ўқиш (кеча ва кундуз фаришталари) ҳозир бўладиган намоздир. (Ал-Исро сураси, 78-оят).
Барча муфассирлар ушбу оятни ҳар куни беш вақт намоз фарз эканлигига ҳужжат деб қабул қилганлар. Чунки қуёш оғиши билан «пешин» намози ўқилади. Кишининг сояси ўзига икки баробар бўлгач эса «аср» вақти киради. Кун ботиши билан «шом» бўлса, кеча қоронғуси тушиши билан «хуфтон» вақти кирган бўлади. Тун тугаб, тонг бошлангач, (ҳали қуёш чиқмасдан туриб) «тонгги ўқиш» - «бомдод» ўқиш фарз бўлади.
“Бас, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз улар айтаётган сўзларга сабр-тоқат қилинг ва қуёш чиқишидан илгари ва ботишидан аввал Парвардигорингизга ҳамду сано айтиш билан (У Зотни) покланг - намоз ўқинг! Кеча(нинг аввалги ва охирги) вақтларида ҳамда кундуз(нинг аввалги ва охирги) тарафларида ҳам тасбеҳ айтинг - намоз ўқинг, шояд шунда (Парвардигорингиз Охират диёрида берадиган ажр-мукофотлардан) рози бўлурсиз”. Тоҳа сураси, 150-оят).
“Бас, сизлар, (эй мўминлар), тунга кириш пайтлаингизда ҳам, тонгга кириш пайтларингизда ҳам, оқшомда ҳам, пешин пайтига киришларингизда ҳам Оллоҳни поклангиз (яъни, У Зотга хамду сано айтингиз! Зеро), осмонлар ва Ердаги бор ҳамду сано Уникидир (яъни, коинотдаги барча мавжудот Унга ҳамду сано айтур)” (Рум сураси, 17-18-оятлар).
Ояти карима давомида Ҳақ таоло намознинг фойдасини эслатиб, “Албатта, яхши амаллар ёмонлик-гуноҳларни кетказур. Ушбу (Қуръон) эслатма олгувчилар учун бир Эслатмадир”, деди.
Албатта, яхши амалларнинг энг яхшиси - намоздир. Бас, холис ният билан Оллоҳ таолонинг ризосини истаб, У Зот буюрганидек, Элчиси ўргатиб-кўрсатганларидек адо қилинган намоз банданинг гуноҳларини ювиб юборишида ҳеч шак-шубҳа йўқдир. Бу ҳақда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам муборак ҳадисларида айтганлар. Уламолар мана бу ҳадиси шарифни ушбу ояти кариманинг нозил қилинишига сабаб бўлган дейдилар. Термизий ва бошқалар ривоят қилган ушбу ҳадисда Абул-Ясор Ансорий исмли бир саҳобий розияллоҳу анху айтди: “Менинг олдимга хурмо сотиб олиш учун бир аёл келган эди, унга: “Уйимда бундан яхшироқ хурмолар бор”, дедим. У билан бирга уйга киргач, ўзимни тўхтата олмай, уни қучоқлаб, ўпиб олдим. Қачонки у аёл: “Оллоҳдан қўрққин”, деганида, ўзимга келдим ва дарҳол Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг ҳузурларига бориб, қилган гуноҳимни айтдим ва: “Менга хоҳлаган жазойингизни беринг”, дедим. Шунда у зот бир сўз демай, бошларини қуйи солганларича, узоқ сукутга кетдилар. Мен қилмишимга афсус-надоматлар чекиб, ҳузурларидан чиқиб кетганимдан кейин ортимдан бир кишини юбориб чақирдилар ва ўзларига ҳозир нозил бўлган ушбу оятни охиригача ўқиб, қилган гуноҳимнинг каффорати намоз ўқиш эканини айтдилар.
Намознинг мўмин учун нақадар манфаатли ибодат экани ҳақида бошқа ҳадисларда ҳам айтилган: Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилин-ган ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Хабар беринглар-чи, агар бировларингизнинг ҳовлисидан дарё оқиб ўтган бўлса ва у ўша дарёда ҳар куни беш мартадан чўмиладиган бўлса, унинг баданида кир қоладими?”,
- деган эдилар, асҳоблари: “Йўқ”, - дейишди. Шунда у зот: “Беш вақт намоз ҳам худди шундайдир. Оллоҳ таоло у намоз сабабли барча хатоларни ўчириб юборади”, - дедилар. (Бухорий, Муслим ва бошқалар ривоят қилишган).
Абу Ҳурайра розияллоху анҳудан ривоят қилинган яна бошқа бир ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Беш вақт намоз, жумъа намози, то келгуси жумъагача, Рамазон рўзаси, то келгуси Рамазонгача (бу ибодатларнинг барчаси) уларнинг ўртасида қилинган гуноҳлар учун
- агар катта гуноҳлар қилинмаган бўлса - каффоратдир”, деб марҳамат қилдилар. (Муслим ва Бағавий ривояти).

115. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом, машаққат ва озорларга) сабр қи-линг! Зотан, Оллоҳ чиройли амал қилгувчиларнинг ажр-мукофотларини зое этмас.
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз Ҳақ Динга - Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилишга даъват қилар экансиз, бас, мушриклар томонидан Сизга етадиган озор-машаққатларга сабр қилинг ва билингки, Оллоҳ таоло чиройли амал қилгувчи бўлган бандаларининг - кунда буюрилган беш вақт намозни ўз вақтида тўкис адо қилган ва сабр-тоқатли бўлган бандаларининг ажр-мукофотларини ҳеч қачон зое қилмай, тўла-тўкис ва неча баробар қилиб беради.
Ушбу ояти карима сабр ва намоз энг чиройли амал эканига Илоҳий далилдир.
Яна бошқа бир оятда ҳам Ҳақ таоло: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом) аҳли-умматингизни намоз ўқишга буюринг ва ўзингиз ҳам (намоз) устида сабрли бўлинг!”, деб буюрган. (Тоҳа сураси, 132-оятдан).
Демак, ушбу оятларда Ҳақ таоло биз бандаларига намоз ва сабр билан Унинг Ўзидан мадад сўрашимиз кераклигини таълим беради. Бу Илоҳий Амр бошқа бир оятда ҳам таъкидланган: “Эй мўминлар, сабр қилиш ва намоз ўқиш билан (Мендан) мадад сўранглар! Албатта, Оллоҳ сабр қилгувчилар билан биргадир”. (Бақара сураси, 153-оят).
Оллоҳ таоло юқоридаги оятда Ўзига шукр қилишга буюрган бўлса, энди ушбу оятда сабр ва намоз билан мадад сўрашга амр қилди. Чунки банда баъзан неъматустида бўлади ва Яратганга шукр қилади, баъзан эса меҳнат-машаққат остида қолади ва бошига тушган қийинчиликка сабр қилади.
“Саҳиҳи Муслим”да Суҳайб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Мўминнинг иши ажибдир. Унинг ҳамма иши хайрлиг-а! Агар унга бирон хурсандчилик-яхшилик етса - шукр қилади ва бу унинг учун яхшилик бўлади, агар унга бирон зиён-ёмонлик етса - сабр қилади ва бу ҳам унинг учун яхшилик бўлади!”.
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам бошларига бирон ташвиш тушса намоз ўқир эдилар.
Сабр уч хил бўлади: Ҳаром ва гуноҳларни тарк этиш учун сабр қилмоқ, тоат-ибодатларни адо этишда сабр қилмоқ, учинчиси, бало ва мусибатлар бошга тушганда, ғазаб келганда сабр қилмоқ. Қуръон мўминларга ҳар уч ҳолда сабр қилишни буюради ва Оллоҳ таоло сабр килгувчилар билан бирга эканини таъкидлайди. Сабр Раҳмондан, бесабрлик шайтондан, деган иборанинг маъноси ҳам шу бўлса керак. Албатта, мўмин малъун шайтон билан эмас, Меҳрибон Раҳмон билан бўлишни танлайди. Мўминлар бир-бирларини ҳам сабр қилишга чақирадилар:
“ва бир-бирларига сабр-тоқатни тавсия этган зотларгина (нажот топгувчидирлар)”. (Вал-аср сураси, 3-оят.) Чунки ҳар доим ҳам нафсларга ёқавермайдиган, ўзига яраша меҳнати, машаққати бор бўлган ибодатлар-ни адо этиш учун сабр қилиш, гоҳо инсоннинг тўрт тарафидан ўраб оладиган ҳаром ва гуноҳларга қарши туриб, уларга мағлуб бўлмаслик учун сабр қилиш, Муқаддас Динимизни ҳимоя қилиш йўлида дин душманларининг минг турли макр-ҳийлаларига алданмасдан устивор, собит қадам бўлиш - сабр қилиш осон ишлардан эмас. Шунинг учун ҳам мўминлар бир-бирларини сабрга чақирадилар.
Сабр ва намоз фақат мўмин бандаларга аталган шундай мустаҳкам қўрғон эканки, бошқалар бошларига бирон меҳнат-машаққат ёки бало-мусибат тушганида ўзларини йўқотиб нима қилишларини, қаёққа қочишларини билмасдан дод-вой қилсалар, мўмин эса бундай ҳолатларда сабр қўрғонига кириб ҳимоя топади, намозга - Оллоҳнинг қабулига (“Албатта, намоз - мўминнинг меърожидир”) кириб нажот топади. Оят сўнггидаги “Албатта, Оллоҳ сабр қилгувчилар билан биргадир” жумласи, албатта, Оллоҳ уларга Мададкор, Қўлловчидир, уларнинг бу ишларидан Розидир, деган мазмундадир.

116. Бас, сизлардан аввалги асрларда ўтганлар орасида ҳам Ерда бузғунчиликдан қайтарадиган аҳли фазл кишилар бўлганларида эди. Уларнинг ораларида фақат Биз нажот берган камдан-кам кишиларгина (шундай зотлар эдилар). Золим кимсалар эса, ўз маишатларига берилиб кетдилар ва жиноятчи бўлиб қолдилар.
Жаноби Ҳақ сура давомида аввалги асрларда ўтган, ўзларига юборилган элчи-пайғамбарларни ёлғончи қилганлари сабабли бу дунёда ҳалокатга дучор бўлган, Охиратда эса дўзах азобига гирифтор бўлгувчи қавм-лар ҳақида хабар бергач, энди ушбу ояти каримада мазкур қавмлар Оллоҳ таолонинг ғазаб ва азобига мубтало бўлганларининг икки сабабини баён қилади. Биринчи сабаб, ўша ҳалок бўлган қавмлар орасида уларни динсизликдан, бузуқликлардан, Ерни фасодга тўлдирадиган турли ёмонлик-лардан қайтарадиган ақлли, фазилатли кишилар йўқ ҳисобида эди, бўлганлари ҳам ёмонларга нисбатан жуда оз саноқдаги мўминлар бўлиб, Оллоҳ таоло уларни Ўз паноҳида асраб, элчи-пайғамбарлар билан бирга нажот топдилар. Иккинчи сабаб, у золим қавмларнинг яшашдан мақсад-лари, бутун ҳатти-ҳаракатлари фақат шаҳвоний хоҳишлар, нопок маишат ва қандай қилиб бўлса-да, бировларнинг ҳақидан уриб қолиб, мол-давлатга эга бўлишга қаратилган эди. У қавмларнинг золим деб аталишларига сабаб, улар яхшиликка, адолатга чақиришни, зулм-зўравонликдан қайтаришни бутунлай унутган эдилар. Билъакс, ўзлари ёмонлик ва зулм ботқоғига томоқларигача ботиб, ашаддий жиноятчиларга айланган эдилар. Бас, улар ана ўша жиноятлари учун Ҳақ таоло тарафидан энг адолатли жазога гирифтор бўлдилар - барчалари қирилиб кетдилар.
Ҳадиси шарифда: “Албатта, Оллоҳ таоло айрим одамлар қилган жиноят сабабли ҳаммани жазоламайди. Аммо қачонки ўша омма кўз ўнгларида бузғунчилик, адолатсизлик қилинаётганини кўрсалар-у, уни инкор қилишга - йўлини тўсишга қодир бўла туриб инкор қилмасалар, у ҳолда Оллоҳ таоло ўша жиноятчиларни ҳам, уларни лоқайд томоша қилиб турган оммани ҳам баробар азобга гирифтор қилади”, дейилган. (“Танвирул-азҳон” тафсиридан).

117. Парвардигорингиз ҳаргиз аҳолиси солиҳ амаллар қилгувчи шаҳарларни зулм билан ҳалок қилгувчи эмасдир. (Балки улар бузғунчи, золим бўлганлари сабабли ҳалок қилингандирлар).
Муфассирлар ушбу ояти каримани икки хил тафсир қилганлар. Биринчи тафсир: Оллоҳ таоло золим эмасдир. У ҳалок қилиб юборган шаҳарларнинг аҳолисини улар яхши ишлар қилиб турган ҳолларида ҳалок қилган эмас. Балки, уларга қилган ишларига яраша адолатли жазо берган.
Иккинчи тафсир: Оллоҳ таоло ҳалок қилиб юборган шаҳарларнинг аҳолисини улар яхши ишлар қилиб турган ҳолларида, фақат уларнинг золимликлари, яъни, мушрик-кофир бўлганликлари сабабли ҳалок қилган эмасдир. Балки, улар мушрик-кофир бўлганликлари устига яна бузғунчилик қилиб, жамиятни фасодга тўлдирганлари учун ҳам ҳалок қилгандир. Масалан, Шуайб алайҳис-саломнинг қавмини олди-сотди муомалаларида ўлчов ва тарозидан уриб, доимий равишда бировларнинг молларини ноҳақ ўзлаштиришни одат қилиб олганлари учун, Лут алайҳис-саломнинг қавмини эса, бузуқлик-баччабозликни одатга айлантириб, бутун жамиятни бузиб юборганлари учун ҳалок қилди. Агар кимдадир мазкур жамиятларда яшайдиган одамлар орасида ўша айтилган иллат-лардан тоза, покиза инсонлар ҳам бор эдику?, деган савол туғилса, мана бу ҳадиси шариф шу каби саволларга жавобдир. “Саҳиҳи Термизий”да ривоят қилинган ҳадисда Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу айтди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Аниқки, агар одамлар золимнинг зулм қилаётганини кўриб туриб унинг қўлидан ушлаб тўхтатмасалар, Оллоҳ таоло уларнинг ҳаммаларига Ўз ҳузуридан азоб юбориши яқиндир”, деганларини эшитганман”.
Уламолар ушбу оят тафсирида айтадилар: “Ояти карима мазмунидан маълум бўладики, гарчи Охиратда инсонларнинг энг ашаддий азобга гирифтор бўлишларига ширк-куфр сабаб бўлса-да, ҳаёти дунёда уларнинг қирилиб йўқ бўлишларига ширк-куфр эмас, балки зулм йўлини тутганлари ва Ерда бузғунчилик қилганлари сабаб бўлди. (“Тафсири Куртубий”дан). Шунинг учун ҳам: “Мулк-давлат ширк билан бирга туриши мумкин, аммо зулм билан бирга турмайди”, дейилади. (“Танвирул-азҳон”тафсиридан).
Маълум бўладики, Ҳақ таоло жамиятда ижтимоий адолат барқарор бўлишини, яъни, одамлар бир-бирларига зулм-ноҳақлик қилмасдан яшашларини, ҳатто Ўзининг Ҳаққидан ҳам, яъни, барча Ёлғиз Унинг Ўзига ибодат қилишидан ҳам аввалги ўринга қўяди. Бошқача айтганда, қаерда ижтимоий адолат барқарор бўлса, Ўша жойда ободончилик, ўсиш, тараққиёт бўлиши Оллоҳ таолонинг Қонунидир. Энди ўша жамиятда яшайдиган инсонлар Ёлғиз Оллоҳга ибодат қиладиган иймонли кишилар бўлса, демак, уларнинг ҳам дунёлари, ҳам Охиратлари обод бўлади. Агар динсиз, мушрик бўлишса, у ҳолда фақат дунёлари обод бўлади-ю, Охират диёрига борганларида ашаддий азобга гирифтор бўладилар. Аммо иш бунинг акси бўладиган бўлса, яъни, қай бир жамиятда зулм-ҳақсизлик ўрнашган, фитна-фасод ёйилган бўлса, ўша жамият хароб бўлишга маҳкумдир ва эртами-кечми қирилиб йўқ бўлиб кетиши аниқдир.
Олис ва яқин ўтмишда Оллоҳ таолонинг ғазабига дучор бўлиб қири-либ кетган қавмлар бунинг тарихий мисолларидир.

118-119. Агар Парвардигорингиз хоҳлаганида, (барча) одамларни бир миллат (яъни, бир динга эргашувчи) қилган бўлур эди. (Лекин У Зот бундай бўлишини истамади. Шунинг учун) улар (одамлар) мудом ихтилоф қилурлар, магар Парвардигорингиз раҳм қилган кишиларгина (Ҳақ Йўлда иттифоқ бўлиб яшарлар). Уларни шунинг учун (яъни, бировлари Ҳақ Йўлда ҳидоят топишлари, бошқалари ноҳақ йўлларда талашиб-тортишиб юришлари учун) яратгандир. Парвардигорингизнинг Мен жаҳаннамни барча (кофир) жин ва (кофир) одамлар билан тўлдирурман», деган Сўзи тўла - ҳақ бўлди.
Яъни, агар Оллоҳ таоло хоҳлаганида эди, барча инсонларни бир Ислом уммати қилиб қўйган бўлар ва улар ўз ихтиёрлари билан фақат Ислом Динини танлаган бўлар эдилар. У ҳолда одамлар ўртасида ҳеч қандай диний низолар ҳам бўлмас эди. Лекин Оллоҳ таолога ҳамма одамлар ҳам Унинг Раҳматига лойиқ эмасликлари аниқ маълум бўлгани сабабли барчани Ҳақ Динига ҳидоят қилмади. Шунинг учун одамлар тинмай ихтилоф қиладилар, турли-туман динларга бўлинадилар. Бир тоифа одамлар Оллоҳ таолонинг Марҳамати билан У Зот юборган элчиларга иймон келтириб, Ҳақ Йўлга юрсалар, бошқалари улар билан тинмасдан талашиб-тортишиб, охир-оқибат дўзах азобига гирифтор бўладилар. Оллоҳ таоло одамларни шунингучун, яъни, айримлари Оллоҳнинг Раҳматига эришиб, дунё ва Охиратда бахтли-саодатли бўлишлари учун, айримлари эса, Ҳақ Йўлга юрмай умр бўйи талашиб-тортишиб, оқибатда дўзахи бўлишлари учун яратгандир. Шундай қилиб, Ҳақ таолонинг: “Мен жаҳаннамни барча (кофир) жин ва (кофир) одамлар билан тўлдирурман”, деган Сўзи тўла қарор топди.
Ашҳаб айтади: “Мен Молик бин Анас раҳимаҳуллоҳдан ушбу оят мазмуни ҳақида сўраганимда у: “Оллоҳ таоло одамларни улардан бир гуруҳи жаннатда, бир гуруҳи дўзахда бўлиши учун яратгани ҳақида хабар берди”, деди”.
Имом Бағавий ўз тафсирида: “Оятдан ҳосил бўлган маъно шуки, залолатдаги одамлар ихтилоф қилгувчидирлар, Ҳақ Йўлдаги кишилар эса иттифоқда бўлурлар. Бас, Оллоҳ таоло аҳли ҳақни иттифоқ учун, аҳли ботилни эса ихтилоф учун яратди”, деди.
Сажда сурасидаги мана бу оят ҳам ушбу оят мазмунини таъкидлайди: “Агар Биз хоҳласак, албатта, ҳар бир жонга ўз ҳидоятини ато этган бўлур эдик, лекин Мен томондан бу Сўз ҳақ-собит бўлгандир: «Мен жаҳаннамни (кофир) жин ва одамларнинг барчаси билан тўлдирурман». (Сажда сураси, 13-оят).
Ушбу оятда Оллоҳ таоло ҳеч кимни мажбуран ҳидоятга бошламаслиги, балки инсу жинни ўз ихтиёрларига қўйиб қўйилиб, сўнгра Оллоҳнинг Динига итоат этишдан бўйин товлаган кимсалар жаҳаннамга дучор қилинишлари аниқ эканлиги уқтирилади.
“Саҳиҳайн”да Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Жаннат билан дўзах шикоят қилдилар. Жаннат: “Нега менга фақат заиф ва бечора одамлар кирадилар”, деса, дўзах: “Нега мени мутакаббир ва золимлар эгаллаб олганлар”, деди, шунда Оллоҳ азза ва жалла жаннатга: “Сен Менинг Раҳматимсан, Ўзим хоҳлаган одамларни сенга киритиш билан Раҳматимга олурман”, деди. Дўзахга эса: “Сен Менинг азобимсан,Ўзим хоҳлаган кимсалардан сен билан интиқом олурман ва ҳар иккингиз ҳам албатта тўлурсизлар”, деди. Сўнгра айтди: “Жаннатда ҳар доим Оллоҳ таоло жаннат учун энди яратадиган инсонларга аталган ортиқча жой бўлур ва улар ўша ортиқча жойга жойлашурлар, дўзах эса, ҳар доим: “Яна кўшимча борми?” деб турур, то қачонки Қудрат Эгаси унинг оғзига Ўз қадамини қўйганидагина у: “Қудратингга қасам, бўлди-бўлди”, деб қолур”.
“У Кунда Биз жаҳаннамга: «Тўлиб битдингми?», дермиз, у эса: «Яна қўшимча борми?», дер.” (Қоф сураси, 30-оят).

120. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сизга элчи-пайғамбарларнинг хабарларидан дилингизни мустаҳкам қиладиган қиссаларни сўйлаб берурмиз. Бу қиссаларда Сизга Ҳақиқат ҳамда барча мўминлар учун панд-насиҳат ва эслатмалар келди.
Демак, Қурони Азимда зикр қилинган қиссалар, илгари ўтган пайғамбарларнинг қавмлари ҳақидаги хабарлар жуда катта тарбиявий аҳа-миятга эга бўлиб, Ҳақ таолонинг аввалги элчилари бошига тушган қийин-чилик-машаққатлар, уларга жоҳил қавмлари томонидан кўрсатилган қаршиликлар, берилган трули озор-азийятлар зикр қилинишидан мақсад, Унинг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламга у зот мушриклар бераётган озор-адоватлардан изтиробга тушган пайтларида таскин-тасаллий бериш, зиммаларидаги ўта оғир вазифани бекаму-кўст адо этишлари учун ўзларига ишонч, кўнгилларига сабр-тоқат ва куч-қувват ато этиш экан. Дарҳақиқат, жаҳолат ботқоғига томоқларигача ботиб қолган одамларни куфрдан тозаланишга чақиришда, ота-боболаридан бошлаб қон-қонларига сингиб кетган ширк ва динсизликдан кечишга ва Оллоҳ таоло буюрган Ҳақ Йўлга юришга даъват қилишда - Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ўз зиммаларида бўлган бу буюк ва ўта оғир вазифани буюрилганидек адо этишларида мазкур пайғамбарларнинг қиссалари у зотга маънавий кўмак бўлар, Оллоҳ таоло ҳар доим, ҳар қандай шароитда Ўз элчиларига ғалаба ато этгани ҳақидаги оятлардан хабардор бўлиб, ишончларига яна ишонч қўшилар эди.
Энг муҳими, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга сўйланган мазкур қиссалар одамлар томонидан ўйлаб топилган ёки ростга ёлғонни қўшиб-чатиб ёзилган афсоналар бўлмасдан, Ҳақ таоло тарафидан айтилган Ҳақиқатдир.
Бундан ташқари, ушбу қиссалар барча мўминлар учун Тўғри Йўлни кўрсатиб турадиган ибратли панд-насиҳат ва уларни Оллоҳ таоло кофирларга қандай балолар юборишидан огоҳлантириб турадиган Илоҳий Эслатмадир.

121-122. Иймон келтирмайдиган кимсаларга айтинг: “Сизлар жойларингиздан жилмай, (билган) амалларингизни қилаверингиз, биз ҳам ўз амалимизни қилгув-чимиз ҳамда (қилаётган ишларингизнинг оқибатини) кутаверингиз, биз ҳам кутгувчидирмиз».
Ушбу оятларда ҳам Ҳақ таоло Ўз Элчисига хитоб қилиб, У Зот келтирган Каломуллоҳ оятларига иймон келтирмайдиган кофир кимсаларга гўё шундай дейишни буюради: “Эй мушриклар, сизларга менинг сўзларим кор қилмади, Оллоҳ таолонинг оятларига ишонмадингизлар, энди сизларга сўз ҳайф, бас, энди ўз йўлларингиздан қолмай, билган ишларингизни қилаверинглар, менинг ҳақимда ҳам кўлларингиздан келган ёмонликликларингизни қилинглар, бизлар ҳам ўз йўлимизда - Оллоҳ таоло буюрган Йўлда амалларимизни қилаверамиз, кучимиз етганича Ҳақ Динга даъват қилишни давом эттираверамиз. Энди сизлар ҳам ўзларин-гиз кўз тутаётган нарсани - Дини Ислом маҳв бўлиб кетишини, Оллоҳнинг элчиси қатл қилинишини, мусулмонлар мағлуб бўлишларини кутаверинглар, бизлар ҳам Парвардигор-имизнинг Ҳақ Ваъдасини, биз мусулмонларга ҳар икки дунёда нажот ва нусрат - ғалаба ато этишини, душманларимизни мағлуб этишини кутгувчидирмиз”. (“Тафсири мунийр”дан).
Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ушбу оятни: “Сизлар ўз ҳало-катларингизни кутаверинглар, биз ҳам сизларнинг азобга гирифтор бўлишларингизни кутгувчидирмиз”, деб тафсир қилган.
Ушбу оятлар кофирларга ва иймон келтиришни, тавба қилишни кетга суриб юрган кимсаларга Ҳақ таоло тарафидан таҳдид ва қаттиқ огоҳлантиришдир. Бундай ғофил кимсаларни Жаноби Ҳақ бошқа бир оятида бу тарзда огоҳлантирган: “Энди қачонки улар Бизнинг азобимизни кўришгач, «Якка-ю Ягона Оллоҳга иймон келтирдик ва (илгари Оллоҳга) шерик қилиб олганимиз бутларга кофир бўлдик», дедилар. (Лекин) Бизнинг азобимизни кўрган вақтдаги иймонлари уларга фойда бергувчи бўлмади - (Бу) Оллоҳнинг (барча) бандалари ҳақидаги ўтган Йўли - қонунидир (яъни, азоб тушган вақтида келтирилган иймоннинг фойдаси бўлмас) - Ва ўшанда кофирлар зиёнкор бўлдилар”. (Ғофир сураси, 84-85-оятлар).

123. Осмонлар ва Ернинг сирлари Ёлғиз Оллоҳникидир ва барча ишлар Унинг Ўзига қайтарилур. Бас, Унга ибодат қилинг ва Ўзига суянинг! Парвардигорингиз сизлар қилаётган амалларингиздан ғофил эмасдир.
Яъни, осмонлар ва Ердаги, бутун борлиқдаги бандалар билмайдиган, уларнинг онг ва шуурларидан махфий бўлган барча сир-асрорларни билиш Ёлғиз Оллохда хосдир - У барча ошкора ва яширин нарсаларни билур, бас, сизларнинг қилган амалларингиз қандай қилиб Унга маълум бўлмай қолиши мумкин? Бундай бўлиши асло мумкин эмасдир. Албатта, барча ишлар Унинг Ўзига қайтарилур.
Албатта, Қиёмат Кунида ҳаёти дунёда бўлиб ўтган барча иш-амаллар, воқеа-ҳодисалар Ёлғиз Унга қайтарилиб, У Зот ҳар бир иш хусусида Ўзи-нинг Адолатли Ҳукмини чиқарур - яхши ишларга жаннат мукофотини, ёмон ишларга дўзах азобини берур.
Жумладан, эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сизнинг ишингиз ҳам, Сизга иймон келтирмаган кимсаларнинг иши ҳам Унинг Ўзига қайтарилур ва У Зот Сизга улардан интиқом олиб берур. Бас, Сиз Ёлғиз Унга ибодат қилинг, иймонда устивор бўлинг ва Унинг Ўзига таваккул қилиб, барча ишларингизни Унга топширинг! Зотан, Унинг Ўзи Сизга Кифоя қилгувчидир, ёмонларнинг ёмонликларидан Сизни Сақловчидир. Сизнинг вазифангиз фақат ўзингизга ваҳий қилинган Қуръон оятларини инсонларга етказишдир.
Ояти каримада аввал ибодатга, сўнгра таваккулга буюрилишидан маълум бўладики, Оллоҳ таолога ибодат қилмасдан туриб Унга таваккул қилишнинг фойдаси бўлмаслиги мумкин.
Чунки Ҳақ таоло аввал ўзингга буюрилган ишни қилгин, ибодатда бардавом бўлгин, одамларни Ҳақ Йўлга даъват қилгин ва мана шу амалларни адо қилишда иймонсиз кимсаларнинг бирон зиён етказишидан мутлақо қўрқмасдан Ёлғиз Оллоҳга таваккул қилгин, деб буюрмоқда.
“Парвардигорингиз сизлар қилаётган амалларингиздан ғофил эмасдир”.
Яъни, Оллоҳ таоло бандаларининг барча аҳволларидан - сўзларидан ҳам, амалларидан ҳам Хабардор бўлган Зотдир.
Бас, У ҳар бир кишини қилган амалига яраша мукофотлайди - жазолайди, катта-ю кичик ҳар бир иш-амал учун Қиёмат Кунида ҳисоб-китоб сўрайди. Оллоҳ таоло барчамизнинг ўша Кундаги ҳисоб-китобимизни осон қилгай!
Алҳамдулиллоҳ, Оллоҳ таолонинг инояти билан Ҳуд сурасининг тафсири ниҳоясига етди.