Ҳофиз ал-Асад (араб. حافظ الأسد‎; 6 октябр 1930, Кардаҳа — 10 июн 2000, Дамашқ) — Суриянинг давлат, сиёсий ва ҳарбий арбоби, Сурия президенти (1971—2000), Сурия бош вазири (1970—1971), Баас партиясининг Сурия минтақавий бўлими минтақавий қўмондонлигининг котиби, Баас партиясининг (про-суриялик қанот) миллий қўмондонлиги бош котиби (1970—2000), Сурия мудофаа вазири (1966—1972), генерал.

1963 йилда Асад Сурияда Баас партиясини ҳокимиятга келтирган ҳарбий тўнтаришда қатнашиб, Сурия ҳаво кучлари қўмондони этиб тайинланган. 1966 йилда у янги тўнтаришда қатнашиб, партиянинг асосчилари ўрнига Салоҳ Жадидни давлат бошқарувига олиб келди. Асад 1970 йилда яна бир ҳарбий тўнтариш натижасида Жадидни ағдариб ташлади ва ҳокимиятни қўлга олди.

Ҳокимиятга келгач, Асад партия сиёсатини юмшатиб, хусусий мулкни назорат қилишни сусайтирди ва аввалги ҳокимлар "реакцион" деб ҳисоблаган давлатлар билан муносабатларни яхшилади. Совет Иттифоқи билан иттифоқ тузиб, Совет Иттифоқи қўллаб-қувватлаши эвазига Исроилга қарши курашда ўзини араб манфаатларининг ҳимоячиси сифатида кўрсатди, аммо панарабизм ғоясидан воз кечди. У мамлакатда кучли президентлик ҳокимиятига асосланган яккаҳокимлик режими ўрнатди. Дин асосида бошқарувни тақсимлаб, сиёсий муассасаларни суннийларга, ҳарбий кучлар, разведка ва махсус хизматларни алавийларга топширди.



Асосий ворис сифатида аввалига коррупцияга алоқадорлиги билан танилган укаси Рифат Асадни тайинламоқчи бўлган, аммо 1983—1984 йиллардаги ворислик инқирози пайтида Рифат ҳокимиятни тортиб олишга урингани учун Суриядан чиқариб юборилган. Кейинги ворис сифатида ўғли Босил Асад танланган, аммо у 1994 йилда автокатастрофада ҳалок бўлди. Шундан сўнг, сиёсий тажрибага эга бўлмаган кичик ўғли Башар Асад ворис этиб тайинланди. Бу қарорга қарши чиқишлар бўлса-да, 2000 йилда Ҳофиз Асад вафот этгач, Башар Асад унинг вориси бўлди.



Туғилиши

Ҳофиз Асад 1930 йил 15 октябрда Кардаҳа қишлоғида, алавий оиласида туғилган. Отаси Али Сулеймон Асад ўз уруғининг нуфузли етакчиларидан бири бўлиб, Франция мандатига қарши ҳаракатларда қатнашган. Шунга қарамай, 1936 йилда Франция билан ҳамкорлик қилган ва оккупацион маъмуриятда ишлаган.



Ёшлиги

Ҳофиз 9 ёшида Кардаҳани тарк этиб, Латакиядаги суннийлар устун бўлган мактабга ўқишга кирган. У алавий бўлганлиги учун камситилган бўлса-да, ўқишда ажойиб муваффақиятларга эришган. Сиёсий фаолиятини Баас партиясига аъзо бўлиб бошлаб, партиянинг талабалар бўлимларини ташкил қилишда фаол иштирок этган.



Ҳаво кучларидаги карьераси

Мактабни битиргач, Асад авиация академиясига ўқишга кириб, 1955 йилда лейтенант унвони билан битирди. У ҳарбий тайёргарлик учун Совет Иттифоқига юборилган ва МиГ-17 учоғида учишни ўрганган. 1958 йилда Сурия ва Миср ўртасидаги Араб Республикаси ташкил этилганида, Асад армияда хизматни давом эттирган ва тезда лавозимларда кўтарилган.



Сиёсий фаолияти

1963 йилдаги давлат тўнтариши пайтида Асад Баас партияси учун муҳим рол ўйнади. У 1966 йилда яна бир тўнтаришда иштирок этиб, Салоҳ Жадидни ҳокимиятга келтирди. Аммо 1970 йилдаги навбатдаги ҳарбий тўнтариш натижасида Жадидни ағдариб ташлади ва ҳокимиятга эга бўлди.



Ҳокимият тепасида

Ҳофиз Асад мамлакатда кучли президентлик тизимини жорий этди. У ташқи сиёсатда Совет Иттифоқи билан яқин ҳамкорликни давом эттирди ва ички сиёсатда иқтисодий либераллаштириш ислоҳотларини ўтказди. Унга қарши бўлган мухолифларни қатъий бостирди. Унинг ҳокимияти 2000 йилда ўлимига қадар давом этди.



Жадидга қарши курашнинг бошланиши

Олти кунлик урушда арабларнинг мағлубияти, Исроилнинг Голан баландликларини босиб олиши Сурия бошқарувида жиддий инқирозга сабаб бўлди. Фуқаролик раҳбарлари ҳарбийларни малаксизликда айбладилар, ҳарбийлар эса ўз оппонентларини, шу жумладан фуқаролик институтлари бошлиғи Салоҳ Жадидни танқид қилди. Партиянинг бир қатор юқори мартабали аъзолари Ҳофиз Асадни мудофаа вазирлиги ва минтақавий қўмондонликдаги лавозимидан четлатишни талаб қилдилар. Бир овоз фарқи билан Асад ўз лавозимларини сақлаб қолди. Уруш тугашига яқин Афлақ тарафдори бўлган Умрон ва Амин ал-Ҳафаз қамоқдан озод қилинди. Ҳафазга ҳукуматни ағдаришни истаган мухолиф ҳарбийлар мурожаат қилди, бироқ у бундай ҳаракатнинг Исроилга ёрдам беришдан бошқа нарса эмаслигини таъкидлаб, иштирокдан бош тортди.

Асаднинг сиёсий саҳнадан четлатилишга уринишлари унинг Жадидга қарши ҳокимият курашини бошлаб берди. Жадид уни ҳали ҳам таҳдид деб ҳисобламасдан, Асад ўз тарафдорларидан иборат тармоқ тузишга муваффақ бўлди. У қўшинлар орасида ўз таъсирини мустаҳкамлаб, яқин дўстлари ва қариндошларини юқори лавозимларга тайинлади.



Жадид билан зиддиятлар

Асад урушдаги мағлубият учун асосий айбни Жадидга юкларди. Жадиднинг «халқ уруши» ва «синф кураши» ғоялари муваффақиятсизликка олиб келганини таъкидлади. У шунингдек, фаластинлик жангариларнинг Исроил ҳудудига назоратсиз рейдларини урушнинг бош сабаби деб ҳисоблади. Жадид Саудия Арабистони ва Иордания каби мамлакатлар билан алоқаларни узиб, Суриянинг араб давлатлари томонидан ёрдам олиш имконини йўқотди.

Асад ташқи сиёсатга кўпроқ эътибор қаратиш ва Исроилга қарши курашда жиддий ёндашув кераклигини айтди. Партиядаги идеологик ва ички сиёсий масалалар бўйича келишмовчиликлар жиддий муаммоларга олиб келди. Асад Баасни «демократлаштириш» ва партияга қўшилиш талабларини юмшатишни таклиф қилди, бироқ Жадид унинг ғояларини рад этди.



Тўнтариш учун тайёргарлик

1967 йилдан сўнг Асад ўз позициясини мустаҳкамлашга ҳаракат қилди. У ўз тарафдорларини қўшинлар бошқарувига тайинлаб, муқобилларини четлатди. Бу вақтда партиянинг минтақавий ва миллий қурултойлари Асаднинг ғояларини рад этиб, Жадиднинг қўлидаги назоратни янада мустаҳкамлади.



1970 йилги тўнтариш

1970 йил «Қора сентябрь» воқеалари пайтида Суриянинг Иорданияга бостириб кириш уринишининг муваффақиятсизлиги Асадга ҳокимиятни ҳарбий йўл билан қўлга киритиш учун шарт-шароит яратди. Асад тарафдорлари Жадид ҳукумати асосий раҳбарларини қамоққа олиб, ўзгаришларни амалга оширишга киришдилар. Бу жараён қанли бўлмасдан, Асаднинг ҳокимиятни қўлга киритишини таъминлади. Жадид қамоққа олинди ва умрининг охиригача қамоқда қолди.



Ҳокимият ва ташқи сиёсат

Ҳофиз Асаднинг асосий ташқи сиёсат мақсади урушда йўқотилган ҳудудларни қайтариш эди. У Исроилга қарши ўзаро ҳаракатларни мувофиқлаштириш учун иттифоқлар тузишга ҳаракат қилди. Совет Иттифоқи билан алоқаларни мустаҳкамлаб, ҳарбий ёрдам олди. 1973 йил «Қиёмат куни уруши» вақтида Асаднинг стратегияси Исроилга босим ўтказишга қаратилган эди.



1973 йилги уруш: Қиёмат Куни Уруши

1973 йил 6 октябрда Миср ва Сурия қўшинлари Исроил чегарасини кесиб ўтишди: Миср Синай чўлида, Сурия эса Голан баландликларида. Улар душманнинг ҳимоя чизиқларини ёриб ўтишга муваффақ бўлишди. Дастлабки муваффақиятлар офицерлар корпусидаги малака ва янги совет қуролларидан самарали фойдаланиш туфайли амалга ошган бўлса-да, 9 октябрда сурияликлар Исроил босимидан чекинишга мажбур бўлдилар. Қўшинлар пурпур чизиққа қайтишди, ва 13 октябрга келиб, урушдаги асосий позицияларни йўқотдилар.



Миср ва Сурия ўртасидаги зиддиятлар

14 октябрда Миср Асаднинг қўллаб-қувватловини сақлаб қолиш учун қисман уруш ҳаракатларини қайта тиклади. Бироқ бу ҳаракатлар аниқ стратегик режасиз амалга оширилиб, муваффақиятсиз тугади. Миср президенти Анвар Садатнинг АҚШ давлат котиби Генри Киссинжер билан кундалик алоқада бўлгани ва уруш вақтида Асадни хабардор қилмагани Сурия раҳбарини ғазаблантирди.

22 октябрда Миср расман ўт очишни тўхтатиш таклифини билдирди. Аммо Асад бу таклифга унчалик рози эмас эди, чунки унинг шароити жангни давом эттиришга имконият берарди. 23 октябрда Сурия БМТнинг 338-резолюцияси асосида тинчлик шартларини қабул қилди.



Суриянинг Ливандаги интервенцияси

1976 йилда Сурия халқаро ҳамжамият рухсатисиз Ливанга қўшин киритди. Асад Ливандаги сиёсий-ҳарбий инқирозни бартараф этиш учун ўзи аралашишга ҳаракат қилди. Аммо унинг уринишлари муваффақиятсиз бўлди, чунки бу ҳаракатлар унинг минтақадаги таъсирини оширишга қаратилганди. Ливаннинг кўплаб сиёсий гуруҳлари, жумладан, христиан ва мусулмон жамоалари, Сурия интервенциясига қарши туришди.



Ички сиёсат

Президент лавозимини эгаллаши билан Асад миллат бирлигини тиклашга ҳаракат қилди. У маҳаллий аҳоли билан учрашувлар ўтказиб, уларнинг муаммоларини эшитди, давлат репрессияларини юмшатди ва иқтисодий либерализацияга ҳаракат қилди. Асад партия ичида бирдамликка эришишга ҳаракат қилиб, ўзининг мухолифларини бўйсундирди ёки четлатди. Шу билан бирга, давлат идораларида коррупция кенг тарқалди.



Шахсга сиғиниш

Асад ўз шахсий обрўсини ошириш учун шахсга сиғиниш сиёсатига йўл очди. Уни Насернинг вориси сифатида кўрсатишга уриниш билан унинг шахсияти араб миллатчилигининг рамзига айлантирилди. Унинг портретлари ва ҳайкаллари кенг тарқалган бўлиб, у давлат бошқарувида мутлақ ҳокимиятга эга бўлди. Бу сиёсат ундан кейинги ўғли Башар Асад даврида ҳам давом этди.



Асаднинг ҳокимият тизими ва элита билан муносабатлари

Ҳофиз Асад ҳокимиятда бўлган вақтда ҳеч бир иттифоқчиси унинг қарорларини очиқчасига танқид қилишга журъат қилмади. Уни танқид қилганлар лавозимидан ажралиб қолар эди. Асад икки асосий идорага бошчилик қилган: Баас партиясининг минтақавий қўмондонлиги, у орқали президент ва вазирлар кабинети тайинланган, ва миллий қўмондонлик. Ушбу қўмондонликлар номинал равишда партия съездларига бўйсуниши керак бўлса-да, улар амалда Асадга тўлиқ қарам эди. Президентлик ваколатлари кучайтирилганидан сўнг, қўмондонликларнинг таъсири янада камайтирилди.



Диний сиёсат

Асад ўз ҳокимиятини алавийларга таянган ҳолда қурди, улар давлат хавфсизлиги тизимида асосий ўринларни эгаллади. Унинг яқин қариндошлари, жумладан, укаси Рифат ва қайноғаси Аднан Махлуф катта лавозимларда бўлиб, давлат хавфсизлиги ва қўшинларни назорат қилди. Аммо суннийлар ҳам бошқарувдаги муҳим ролини йўқотмаган, айниқса, Абдул Ҳалим Ҳаддам ва Мустафо Тлас каби шахслар давлат сиёсатини амалга оширишда қатнашган. Исломий исёнлар ва уларнинг омадсизлиги Асадни янада қаттиққўллик билан хавфсизлик тизимига таянган бошқарувга йўналтирди.



Иқтисодий ислоҳотлар ва уларнинг натижалари

Асаднинг иқтисодий ислоҳотлари қишлоқ хўжалиги ва саноатни модернизация қилишга қаратилган эди. 1973 йилда Евфрат дарёсидаги Табқа тўғони қурилиб, ундан олинган сув ва электр энергияси ҳосилдорликни оширишга ёрдам берди. Бундан ташқари, давлат хизматчиларига қўшимча маош ваъда қилинди, ижтимоий ва тиббий хизматлар ривожлантирилди. Лекин, коррупция ва самарасизлик туфайли ислоҳотлар кўплаб муаммоларга дуч келди. 1977 йилга келиб, ижтимоий-иқтисодий муаммолар чуқурлашди, коррупция ва давлат ресурсларидан нотўғри фойдаланиш кенг тарқалди.



1980-йилларда Сурия иқтисодиёти тушкунликка юз тутди. Оғир озиқ-овқат тақчиллиги юзага келди, қора бозор тарқалди, ва мамлакатдаги ташқи савдо балансининг пасайиши ислоҳотларнинг омадсизлигига ишора қилди. Аммо 1990-йиллар бошида иқтисодиёт қисман тикланиб, нефть экспортидан тушумлар ортиб, иқтисодий ўсиш қайд этилди. Шунга қарамай, 1990-йиллар охирига келиб, иқтисодий инқироз яна қайтди, ва аҳолининг ўсиши ресурсларнинг самарали тақсимланишига салбий таъсир қилди.



Исломий исён

Ҳофиз Асаднинг прагматик сиёсати ва иқтисодий либераллаштиришга қаратилган ислоҳотлари Баас партияси аъзолари орасида янги, бойиб бораётган элита пайдо бўлишига сабаб бўлди. Аммо бу ўзгаришлар коррупция ва давлат билан хусусий сектор ўртасидаги ажралишни кучайтирди. Алавийлар устунлик қилган бошқарув тизими суннийларнинг норозилигини кучайтирди ва 1970-йиллар охирига келиб, исломий ҳаракатларнинг кучайишига олиб келди.



Исённинг бошланиши

1970-йиллар ўртасида алавий элитага қарши қуролли ҳужумлар бошланди. Буларнинг ортидан ҳукумат Суриянинг шимолидаги исённи бостириш учун армияни сафарбар қилди. Аммо исёнчилар, айниқса, иҳвончилар раҳнамолигида, сиёсий ва ҳарбий ташкилотчиликни кучайтиришди. 1980-йилда исёнчилар партизан урушига ўтишди, ва ҳукуматнинг қўл остидаги шаҳарлардаги муассасаларга ҳужум қилишди.



Ҳукуматнинг жавоби

Ҳукумат кескин чоралар кўрди. Исёнчиларга қарши кенг кўламли ҳарбий амалиётлар ўтказилди. 1980 йил июнь ойида Асадга қасд қилинган суиқасддан сўнг ҳукумат янада қаттиққўллик билан ҳаракат қилди. Тадмор қамоқхонасидаги исёнчи маҳбусларнинг оммавий қатли қонли намуналардан бири бўлди. 1982 йилдаги Хама воқеалари исённинг кульминацияси бўлиб, ҳукумат шаҳарни тўлиқ вайрон қилди ва минглаб мусулмонар ҳалок бўлди. Исёнчиларнинг тартибсизлиги ва халқ томонидан етарли даражада қўллаб-қувватланмагани режимнинг омон қолишига ёрдам берди.



Исённинг оқибатлари

Хама воқеаларидан сўнг, Ҳофиз Асад ўз ҳокимиятини янада марказлаштирди. Исённинг натижасида Баас партиясида ичидаги мухолифат сўнди ва мамлакатда тоталитар бошқарув кучайди. Суннийларнинг бир қисми ҳануз партияни қўллаб-қувватлаган бўлса-да, бу қўллаб-қувватлаш асосан исломиийларга қарши бўлганлик сабабли юзага келди. Шунингдек, мамлакатда сиёсий эркинликлар янада чекланди, ва ҳар қандай мухолифат кучларини бостириш учун давлат терроризми сиёсати қўлланилди.



Асаднинг ҳокимиятига қарши энг катта таҳдид ихвончилар бошчилигидаги исён бўлди. Улар режимнинг алавийларга таянган сиёсатига қарши чиққан ва исломий қадриятларни тиклашни талаб қилган. 1970-йиллар охири ва 1980-йиллар бошида мамлакатда исломий радикализм кучайди, ва исёнчи сунний гуруҳлар бир неча бор ҳукумат мансабдорларига қарши қуролли ҳужумлар уюштирди. Асад жавобан кучли ҳарбий ва хавфсизлик чораларини кўрди, натижада исёнчилар мағлубиятга учради ва режим янада мустахкамланди.



Рифат Асад билан зиддият

1983 йилда Асаднинг соғлиғининг ёмонлашуви туфайли ворислик бўйича инқироз юзага келди. Унинг укаси Рифат Асад президентликка даъвогарлик қилиб, сиёсий қўллаб-қувватлов олишга уриниб кўрди. Аммо Рифатнинг коррупциядаги иштироки ва авторитар бошқарув услуби уни обрўсизлантириб, ҳукумат ва армиянинг кўплаб аъзолари уни қўллаб-қувватламади. Натижада, Рифат ўз мақсадига эриша олмади ва давлат сиёсатидаги таъсирини йўқотди.



Рифат Асад билан зиддият ва лавозимдан четлаштириш

1984 йил февраль ойида Рифат Асадга содиқ қўшинлар билан Республика гвардияси ўртасида қуролли тўқнашувлар содир бўлиш арафасида эди. Ҳофиз Асад вазиятни тинчлантириш мақсадида 11 март куни Рифатни вице-президент лавозимига тайинлади, бу билан унинг мудофаа бригадалари қўмондонлигини президентга содиқ қайноғасига топширишга мажбур қилди. Бироқ, 30 мартга ўтар кечаси Рифат ўз қўшинларига Дамашқни ўраб олиш ва шаҳарга кириш буйруғини берди. Бу ҳаракат Республика гвардияси томонидан тўхтатилди, ва Рифатнинг қўшинлари шаҳарга йўл қўйилмади. У 1992 йилгача Суриядан четлатилди ва сиёсий таъсирини бутунлай йўқотди. Унга қарашли мудофаа бригадалари қисқартирилиб, уларнинг вазифалари Республика гвардиясига топширилди.



Ворис танлаш ва Ҳофиз Асаднинг ўлими

Ҳофиз Асад дастлаб ворис сифатида укаси Рифатни кўрган бўлса-да, у ўзига қарши кураш бошлаганидан кейин, ворисликка катта ўғли Басилни танлади. Басил сиёсий ва ҳарбий лавозимларга тайинланди ва президентликка тайёрлана бошлади. 1994 йил Басил автокатастрофада ҳалок бўлди, бу Ҳофизни кичик ўғли Башарни ворисликка тайёрлашга мажбур қилди.

Башар хорижда тиббий таълим олган бўлса-да, отасининг истаги билан Сурияга қайтиб, ҳарбий академияга ўқишга кирди. У тезкор ҳарбий карьера қилиб, полковник унвонигача кўтарилди. Башарнинг тайёрланишига мўлжалланган ислоҳотлар Сурия армияси ва партиясида турли тазйиқларга сабаб бўлди, чунки монархик ворислик концепцияси элита ва халқ томонидан кенг танқид қилинди.



Ҳофиз Асаднинг охирги йиллари

1990-йилларнинг охирига келиб, Ҳофиз Асаднинг саломатлиги ёмонлаша бошлади. Расмийлар унинг аҳволини инкор қилган бўлса-да, у давлат ишларида фаол иштирок эта олмас эди. Умрининг охирида Асад, асосан, ворисликни таъминлаш ва ўз режими барқарорлигини сақлашга қаратилган чоралар кўрди.

2000 йил 10 июнь куни Ҳофиз Асад юрак хуружидан вафот этди. Унинг ўлими бутун мамлакатда мотам билан қарши олинди. Асад ўзининг ватани Кардаҳа қишлоғида, ўғли Басил ёнида дафн этилди.

Абу Муслим