1991 йилда Югославияда қонли фуқаролик уруши бошланиб, уруш пайтида томонлар кўплаб ҳарбий жиноятлар содир этдилар. Босния мусулмонларининг серб жангарилари томонидан Сребреница шаҳрида қирғин қилиниши содир этилган энг даҳшатли воқеадир. Шу йилнинг июл ойида бу даҳшатли фожианинг 25 йиллиги қайд этилади.
БМТ халқаро суди 1995 йил рўй берган воқеани расман Босниянинг мусулмон аҳолисига нисбатан геноцид деб атаган, Европарламент эса 11 июлни Сребреницадаги қирғинни хотирлаш куни деб эълон қилган. Лекин шунга қарамай, геноцидни инкор қилиш Сербия ва Серб Республикасининг (Босния ва Герцеговина таркибидаги ҳудудий тузилма) давлат сиёсати қисмига айланмоқда.
Чорак аср муқаддам рўй берган фоижа қандай қилиб серб сиёсатчиларининг сиёсий ўйинларида воситага айлангани сабабларини аниқлашга уриниб кўрамиз.
Ўлим саноати
1995 йилда Босния урушга кирганда, Сребреница ва унинг атрофлари хавфсизликнинг кичик ороли ҳисобланарди. У эрга жуда катта миқдордаги қочқинлар тўпланди. Шу сабабли, шаҳарнинг ўзи ва унинг атрофини БМТ тинчликпарвар кучлар қўриқлаши керак бўлган «хавфсиз ҳудуд» деб эълон қилди.
1995 йил 11 июлда Босния серблари армиясининг жангчилари генерал Ратко Младич қўмондонлиги остида Нидерландиялик тинчликпарвар кучлар тўлиқ ҳаракатсизлиги билан, баъзи жойларда ҳатто уларнинг кўмагида шаҳарни эгаллаб олишди. "Хавфсизлик ҳудуди" устидан тўлиқ назоратни қўлга киритган Младичнинг жангчилари қочқинларни, асосан эркаклар ва ёшларни методик равишда йўқ қилишга киришдилар.
Қоидага кўра, эркаклар бўш биноларга олиб бориларди, у ерда бир мунча вақт ушлаб туриларди, сўроқ ва калтаклашлардан кейин олис ва овлоқ жойларга олиб кетиларди ва отиб ташланди. Кейин янги гуруҳлар олиб келинарди. Бу бир неча кун давом этди.
Кўпинча серблар қатллар ва маҳбусларни ҳақоратлаш видеоларини ёзиб олишарди ва буларнинг барчасини шахсий хотираларида тасвирлаб беришарди. Шунинг учун уларнинг ваҳшийликлари тўғрисида кўплаб далиллар сақланиб қолди, кейинчалик бу нафақат геноциднинг миқёсини, балки унинг технологиясини ҳам қайта тиклашга имкон берди. Масалан, Гаагадаги Халқаро трибуналда ишлаган мутахассислар, шу қаторда серб жангарилари оммавий қабрларда ҳалок бўлганларнинг жасадларини яшириш учун булдозерлардан фойдаланганликларини аниқладилар.
Кейинчалик, бу қурбонларнинг шахсини аниқлашни мураккаблаштирди, шунинг учун геноцидни текшириш анча вақт давом этди. Умуман олганда, БМТнинг махсус тузилган комиссиясининг маълумотларига кўра, Младичнинг жангчилари 8000 мингдан ортиқ одамни ўлдирган, бу Иккинчи Жаҳон уруши тугаганидан кейин Европада содир этилган энг даҳшатли ва кенг миқёсли жиноят деб тан олинган.
Катта ёлғон
2004 йилда Боснияда рўй берган қирғин ва қатағонларни инкор этганидан ўн йил ўтгач, Серб Республикаси Сребреницадаги ҳарбий жиноятларни тергов қилиш учун махсус Тергов Комиссиясини тузди. Унинг фаолияти натижаларига кўра, Босния серб кучлари Босния мусулмонларига қарши кўплаб уруш жиноятларини содир этганликлари аниқланди.
Афтидан, Босния серблари ўз жиноятларини тан олишган ва Боснияда олдинги хатоларни такрорламасдан тарихнинг даҳшатли саҳифасини буриш имконияти бўлган. Бироқ, 2018 йилда Босния сербларининг етакчиси Милорад Додик ушбу комиссия ҳисоботининг натижаларини бекор қилиш ташаббуси билан чиқди ва янги тергов ўтказилишини талаб қилди.
Сребреницадаги воқеаларни муқобил текшириш учун Додик битта эмас, иккита иккита комиссия тузишни буюрди. Бири Сребреница учун комиссия, иккинчиси уруш пайтида бу ерда ҳам кўплаб қурбонлар бўлган Сараево учун. Уларнинг номи жуда пухта танланган эди - Сербларнинг азобланишини текшириш учун мустақил халқаро комиссиялар. Яъни, тушунганингиздек, Босния мусулмонлари ва хорват католикларининг азоб-уқубатлари бу тананинг доирасига кирмайди ва саҳна ортида қолади.
Додикнинг сўзларига кўра, 2004 йилда тузилган биринчи Тергов комиссиясининг ҳисоботи сохталаштирилган. Додикнинг сўзларига кўра, унда ёлғон маълумотлар мавжуд ва сербларнинг геноцидда айбловлари "Сербия халқини обрўсизлантириш ва ҳақоратлаш" мақсади билан Ғарбнинг узоқ муддатли стратегиясини амалга оширишдан бошқа нарса эмас.
Шу сабабли, «тарихий адолат»ни тиклаш учун 2019 йил Баня-Лука шаҳрида «Сребреница: реал воқелик ва манипуляциялар» номи остида анжуман бўлиб ўтди. У халқаро анжуман деб аталди, ваҳоланки, таркибида асосан босниялик серблар, россиялик меҳмонлар ва илмий ҳамжамиятда нотаниш бўлган бир нечта ғарб мамлакатлари вакиллари бор эди.
Конференция якунлари бўйича Босния сербларининг Босния мусулмонларига нисбатан даъволарини акс эттирувчи нашрлар пайдо бўлди. Баҳсли фактлар орасида нафақат Сребреницадаги геноцид, балки Босния сербларининг Босния мусулмонлари ва хорват католикларига қарши барча жиноятлари бор.
"Ҳеч қандай геноцид йўқ эди - мусулмонлар ўзларини ўзлари ўлдирган..."
Бу, эҳтимол, серб ревизионистларнинг энг асосий ва энг бемаъни далилидир, унга кўра аслида геноцид бўлмаган. Аммо бу фожиа билан қандайдир таниш бўлган одам «Бу қурбонликлар қаердан келган?» деб сўрайди. Серб ревизионистлари жуда оддий жавоб беришади: ўлдирилган босниялик мусулмонлар ўзларининг қўшни диндорлари қурбонига айландилар, улар республиканинг серб аҳолисини ёмонотлиқ қилиб кўрсатиш қилиш ва Ғарбнинг ҳамдардлигини қўзғатиш учун уларни йўқ қилдилар.
Бу ғирт бемаъни ва ғалати бўлиб эшитилади, аммо серб тарғиботчилари учун бу каби гаплар янгилик эмас. Масалан, 1992 йил май ойида, серб жангарилари Сараевонинг асосий кўчасида ўқ отиб, 30 га яқин тинч аҳолини ўлдирганларида, Сербия оммавий ахборот воситалари Босния ҳукумати "сербларни ёмонотлиқ қилиш учун ўз фуқароларини ўлдирган" деб хабар беришди.
Икки йил ўтгач, 1994 йил феврал ойида Босния серблар армияси яна Сараевони бомбардимон қилди, бу сафар 68 киши ҳалок бўлди ва 140 дан ортиқ тинч аҳоли жароҳатланди. Шу билан бирга, Сербия телевидениеси ва Босния сербиялик телеканали намойиш қилган баҳс-мунозаран давомида Босния серблари раҳбари Радован Караджич ва ушбу дастурнинг бошқа иштирокчилари воқеа тасвирлари уйдирилган деб даъво қилишди. Бундан ташқари, дастур иштирокчилари ўзларининг томошабинларини, боснияликлар илгари вафот этган одамларнинг жасадларини, шунингдек манекен ва ҳатто пластик қўғирчоқлардан фойдаланишганига ишонтиришди.
Шундай қилиб, серблар томонидан деярли ҳар қандай ўқ отишлар, Сараево эса серб жангарилари томонидан узоқ вақт қуршовга олинган, босния мусулмонлари ўз шаҳарларига ҳужум қилдилар ва серб бўлинмалари тинч аҳолига тегмасдан, фақат ҳарбий нишонларга ўқ уздилар деб баёнот берилган. Ҳозир Интернетда деярли ҳамма нарса мавжуд ва ҳамма сербларнинг Сараевога ҳужум қилгани тўғрисида кўплаб далилларни топиш имкониятига эга. Масалан, YouTube -да сиз таниқли рус ёзувчиси Эдуард Лимонов Босния серблари етакчиси Караджич билан суҳбатдан сўнг, Сараевода йирик калибрли пулеметдан ўқ узгани видеосини осонгина топишингиз мумкин.
Ҳарбий жиноятчиларни қаҳрамонлаштириш
Геноцидни инкор этиш усулларидан бири Босния сербларининг жиноятчиларини кенг миқёсда қаҳрамонлаштириш эди, ваҳоланки, уларнинг кўплари аллақачон инсониятга қарши жиноятларда айбланиб судланган. Ушбу турдаги энг таниқли шахслар Сребреница геноцидининг "меъмори", генерал Ратко Младич ва Босния серблари лидери Радован Караджичдир. Агар Босниянинг мусулмон-хорват қисмида Младич ва Караджич исмлари ҳақорат билан бир хил келса, Босниянинг Сербия қисмида улар ёдгорлик ва ҳайкаллар ўрнатадилар.
Серблар ўзларининг тарихий "қаҳрамонлари" ҳақида унутмайдилар. Масалан, 2015 йилда Белградда австриялик эрцгерцог Франц-Фердинанднинг қотили, у туфайли мисли кўрилмаган уруш (Биринчи Жаҳон уруши) бошланиб, ўн миллионлаб одамлар ҳалок бўлган серб миллатчиси Гаврила Принципга ҳайкал ўрнатилди. Ушбу ёдгорлик Сербия Республикасининг Сербия учун ўзига хос совғаси бўлиб, унинг президенти Милорад Додик ҳам ёдгорликнинг очилиш маросимида иштирок этган. У ерда у Гаврила Принципга қўйилган ҳайкал "Болқон ярим оролидаги серблар озодлиги учун бугунги курашни англатади" деб айтди. Таъкидлаш жоизки, бир йил олдин Гаврила Принципга қўйилган ёдгорлик Сараевонинг серблар қисмида пайдо бўлган.
«Биз ва руслар 300 миллионмиз»
Серб миллатчилари ўз лойиҳаларини амалга оширишнинг энг самарали ва синаб кўрилган усули "бузилмас Россия-Сербия дўстлигига" даъват қилиш эканлигини аллақачон тушуниб етишган. Ҳар қандай тушунарсиз вазиятда, "биз ва руслар 300 миллионмиз" деган шиорни такрорлаш яхшироқдир ва улар бунга аниқ жавоб беришади.
Ўртача россиялик Интернетдан фойдаланмасдан ҳеч бўлмаганда битта серб ёзувчисини ёки шоирини номини айтиб бера олмаслигига қарамай, серблар ва руслар ўртасидаги ўзаро дўстлик ғояси жуда кенг тарқалган. Бу дўстлик ҳақиқатан ҳам мавжудми ёки йўқми деган саволга тўхташ мантиқий эмас деб ўйлайман. Бироқ, маълумки, серблар томонида Босния урушида кўплаб руслар қатнашган. Лимоновнинг мисоли ягона эмас. Бундан ташқари, Югославиядаги урушнинг асосий айбдорларидан бири Слободан Милошевичнинг оиласи Москвадан бошпана топди. Ва энди, энг юқори даражада, Россия Сербия ревизионистларини қўллаб-қувватламоқда ва Босния мусулмонларининг геноцидини инкор этиш муносабати билан вазиятни кескинлаштиришга ҳисса қўшмоқда.
Шу билан бирга, қизиқки, Додик ўзининг тан олишича, Болқондаги Кремлнинг энг муҳим ва содиқ иттифоқчиси, Ғарб матбуотида Босния учун "тоза ҳаво нафаси" деб аталган ғарбпараст номзод сифатида кўриб чиқилган. Энди у Қримнинг аннексиясини тан олиб, Владимир Путинни қўллаб-қувватлашга доимо ишонтиришга ҳаракат қилади, лекин сиёсий карераси бошида Додик ўзини демократик ва ғарбпараст номзод сифатида кўрсатди ва ҳозирда у ёдгорлик ўрнатаётганларни танқид қилган.
Россия билан "Сербия дўстлиги" сербий ревизионистларга кўп муаммоларни ҳал қилишга ёрдам беради. Биринчидан, Москва сербий ревизионистларни БМТда яширмоқда, Боснияда мусулмонларнинг геноцидини тан олишига йўл қўймайди. Масалан, 2015 йилда Россия БМТ Хавфсизлик Кенгашининг Сребреница қирғинини геноцид деб тан олиш ҳақидаги қарорига тўсқинлик қилди.
Хавфсизлик Кенгаши йиғилишидан кейин Россия Федерациясининг БМТдаги доимий вакили Виталий Чуркин Россиянинг ушбу қарорни блокировка қилиш сабабини тушунтирди. Унинг сўзларига кўра, унинг қабул қилиниши Болқондаги вазиятни ёмонлаштиради.
Ушбу қарордан сўнг, уни муҳокама қилиш жараёнини кузатган кўплаб Босния мусулмонлари, Россиянинг БМТдаги вакили Чуркиннинг юраги бор-йўқлигини сўрашди. Кўринишидан, Чуркиннинг юраги ҳам бор эди, чунки у икки йил ўтгач, АҚШ клиникаларидан бирида вафот этган.
Иккинчидан, Россия Босния сербларига академик ва ахборот ёрдамини тақдим этади. Юқорида айтиб ўтилганидек, Босния серблари раҳбарияти ташаббуси билан Россия Федерациясидан бир неча академиклар рус тилида сўзлашадиган маконда сербларнинг ревизионистик позициясини мустаҳкамлашга ҳисса қўшдилар.
Нимага концлагерларнинг асирлари озғин?
1992 йил июл ойида бир нечта дунёга машҳур журналистлар Босниянинг шимоли-ғарбий қисмидаги серб концлагерларни батафсил тасвирлаб беришди. Уларда "серб бўлмаган миллат вакиллари", яъни боснияликлар ва хорватлар бор эди. Ушбу марказларнинг собиқ маҳбуслари сўзларига кўра, қамоқхона соқчилари маҳбусларнинг иродасини бостириш учун мунтазам равишда калтаклашган, аёлларни жинсий зўрлашган, овқатланиш рациони шундан иборат эдики, одамлар Иккинчи Жаҳон уруши пайтида немис концлагерларининг асирларига ўхшаб қолишганди.
Бундай даҳшатли азобларни бошидан кечирган одамларнинг аниқ сонини айтиш қийин. Шундай қилиб, масалан, фақат Босниянинг шимолида жойлашган Омарск концлагерида 6000 киши ҳибсга бўлган, уларнинг қарийб 10 фоизи ўлдирилган.
Ушбу барча материаллар серб ревизионистлари ва тарғиботчилари томонидан зудлик билан ва қатъиян рад этилди. Шуниси қизиқки, ҳатто Сербия православ черкови ҳам сербларга қарши сохталаштиришлар ва нотўғри қарашларни талаб қилиб, серб концлагерлари тўғрисидаги материалларни танқид қилган. Босния сербларининг ўша пайтдаги етакчиси Радован Караджич ушбу фотосуратларнинг ҳақиқатлигига шубҳа билан қараган ва ўзини ҳам бу фотосуратлардаги эркаклар сингари ёшлигида жуда озғин бўлганлигини таъкидлаган.
Милошевич изидан
Босния мусулмонларининг геноцидини инкор этиш бемаъни эканлигига қарамай, сербларнинг ревизионистик риторикаси собиқ Югославиядан ташқарида, бошқа мамлакатларнинг журналистик ва ҳатто илмий доираларига кириб борди. Ғарб журналистлари ва фитна назарияси тарафдорларини ларзага келтирган исломофобларнинг барча турлари орасида серҳосил замин топиш, серб ревизионизми, бир неча йил олдин бўлгани каби, маржинал ҳодиса эмас, балки машҳурликка эришмоқда. Албатта, бу кўп жиҳатдан серб миллатчилари ва реваншистларнинг Россияга йўналиши билан боғлиқ, чунки Путиннинг Мюнхен нутқидан кейин дунё тартибини ўз фойдасига ислоҳ қилиш учун ҳар қандай кучларни қўллаб-қувватлашга тайёр.
Шу билан бирга, геноцидни инкор этиш, биринчи навбатда, Сербия раҳбариятининг онгли танлови эканлигини таъкидлаш керак. 80-йилларнинг охирида Югославиянинг ички муаммоларини ҳарбий йўл билан ҳал қилишга борган Слободан Милошевич сингари, Босния серблари раҳбарлари Боснияни бўлаклаш ва ярашишни олдини олиш ва адолатни тиклаш учун қўлидан келганини қилишмоқда.
