Ибтидо қилинур бехад меҳрибон, нихоятда раҳмлик Аллоҳ номи ила

1. Алиф, лом, ро. Бу бир Китобдурки, тушурдук Биз ани сизға, токи сиз чиқаринг одамларни қоронғуликдин ёруғликка Парвардигорнинг хукми ила, мақталган ғолиб Аллохнинг йўлиға, 2. ул зотики, Анинг мулкидур нима нарса осмонлардадур ва нима нарсаки ердадур. Вой кофирлар учун қатгақ азобдин, 3. ул кофирларики ортиқ кўрурлар дунё ҳаётани охиратдин ва манъ қилурлар Худонинг йўлидин ва ахтарурлар анда эгриликни. Ана шул одамлар узоқ гумроҳликдадурлар. 4. Ва Биз юбордук пайғамбарларни фақат ўз қавмиға тиллари илаки, токи баён қилсинлар аларға. Бас, гумроҳ қилур Аллоҳ кимники хоҳласа ва ҳидоят қилур кимни хоҳласа. Улдур ҳикматлик ғолиб зот!

Ҳар бир пайғамбарнинг биринчи мухотиби ул қавм бўлурки, алардин ул зот интихоб қилинибдур, шунингучун ўшал ҳавмнинг тилларида ваҳй юборилур, токи Аллоҳнинг ҳукмларини тушунмак ва тушунтирмакка осонлик бўлсин. Бизнинг пайғамбаримизға, агарчи даъватлари тамом инсужинға умумий бўлса ҳст, биринчи мухотиб бўлюн жамоа ўз қавмлари араб бўлғонлиги сабабидин тартиби табиийға мувофиқ ҳидоят учун шул сурат тақдир этилдики, биринчи мухотиблари бўлғон аввалт шогирдлари осонлик ила Қуръоний таълимот ва ҳақойиқни яхши тушунсинлар, кейин алардин тамоми олам халқи ва келадурган насллар Қуръон ранги ила ранглансинлар. Мана бу қоидаға мувофиц, аввал саҳобаи киромки, арабэрдилар, набий алайҳиссалом муҳаббатларида улуми Қуръонияни тамом ҳосал қилдилар, кейин Машриқ ва Мағрибға, Рум ва Форсға тарқатдилар. Алардин ажамликлар олдилар ва алар улуми Қуръонияға шул қадар берилдиларки, ўзлариға ҳамаср араблардин тараққият олдилар, гўё арабтили бутун олам Ислом тили бўлиб қабул қилинди.

5.Ва таҳциц, Биз юбордук Мусони нишонларимиз илаки, чиқарсин ўз қавмини
қоронғуликлардин ёруғлик тарафиға ва насиҳат берсин аларға Худонинг кунлари ҳақида.
Албатта шунда нишонлар бордур хар бир сабрлик, шукрлик (бандаға)!

Яъни, муъжизалар ила. Худонинг кунлари ул кунлардурки, анда мусибатлар келиб эрди ва андин Аллоҳ таоло аларға нажот берди.

6.Вақтики Мусо деди ўз қавмиға: "ЁД цилинглар Худонинг сизларға бўлғон эхсонини,
вацтики нажот берди сизларға фиръавнийлардин! Алар етказар эрдилар сизларға азобнинг
ёмонин ва сўюр эрдилар ўғлонларингазни ва тирик қолдирар эрдилар хотунларингизни. Бор
эрдя бу нарсада буюк имтихон Раббиларингиз тарафидин". 7. Вақтики хабар берди
Парвардигорингаз: "Агар сизлар шукр цилсангизлар зиёда неъмат берурман сизларға ва агар
ношукрлик қилсангизлар, албатга Манияг азобим қаттиқдур!" 8. Ва деди Мусо: "Агар
ношукрлнк қилсангизлар сизлар ва ер юзида бор одамлар хаммаларингиз, бас, албатга Худо ,
мақталган бой зотдур!" 10. Оё, етмадями сизларға сиздин аввалғи жамоалар хабарлари, яъни,
Нух, Од, Самуд қавмин ва алардин кейин ўтганларники, билмас аларни Аллохдин бошқа хеч
хим. Келдилар аларға ўз пайғамбарлари муъжизалар ила, бас, қайтардилар ўз қўлларин
пайғамбарлари оғизлариға ва дедилар: "Таҳциц, бизлар кофир бўлдук ул нарсағаки, сизлар
анинг ила юборилдингиз ва албатта бизлар буюк шакдадурмиз ул нарсадинки, анға бизни
чақирурсизлар".

Яъни, бу номлари олинган жамоалардин бошҳа ҳам бир қанча халҳ ўтгандурт, аларнинг тафсили унвонларин ва аҳволларин Худодин бошқа бир зот била олмас. Яъни, ул малъунлар ўз қўлларин пайғамбарлар оғизлариға олиб бориб тўсдиларки, билкулли, сўз қила олмасинлар. Бу жамоа устинда ҳар қисм тафсир қилинибдур. Ҳаммаси ҳам нуносибдур.

10.Пайғамбарлари дедилар: "Оё, Худо ҳақинда шак бормики, Ул осмонларни ва ерни
яраткувчи зотдур? Ул чақирур сизларни токи мағфират қилсин сизлар учун гуноҳларингизни
ва қолдирсин сизларни маълум муддатғача. Алар дедилар: "Сизлар ҳам бизлар каби одам
боласидурсизлар, хоҳларсиэларки, бизларни ота-боболаримиз ибодат қилиб турган нарсадин
қайтарсангизлар. Бас, келтиринглар бизға равшан далил!"

Яъни, оё, Худодек бир вожибул вужуднинг вужуди ва ҳидоятиға шак қилинурми? Ҳолбуки, бутун оламнинг зарра-зарраси Анинг борлиғи ва танҳолиғиға шаҳодат берур, сизларни биз чақирмадук, балки Ул чақирур, токи сизлар Анинг ўзиға ва расулиға иймон келтиринг, чунки, Ул сизларнинг гуноҳларингизни мағфират қилсин ва ҳаётлариншзға лаззат ва баракот ато қилсин. Қавмлари дедиларки: "Бизлар сизға нечук ишонайлукки, сизлар ҳам биз каби одам авлодидурсизлар, мақсудларингиз бизларни ота-боболаримиз динларидин жудо қцлиб, ўзларингизға тобе қилмакдур. Муддао шул бўлса, қани биз деган муъжизаларт кўрсатинглар!"

11.Аларнинг пайғамбарлари дедилар: "Биз сиз каби одам боласидурмиз ва лекин Аллоҳ
эҳсон қилур ўз бандаларидин кимғаки хохласа ва бизға мумкин эмаски, сизларға муъжиза
кўрсатайлук, магар Худонинг изни ила. Ва Аллоҳғагина таваккал қилсинлар мўминлар. 12. Ва
нима бўлибдур бизғаки, Худоға таваккал қилмайлук, ҳолбуки, Ул кўрсатибдур бизға
йўлларимизни? Ва албатга биз сабр қилурмиз бизға берган азиятларингизға. Ва Худоғагина
таваккал қилсинлар таваккал қилғувчилар!" 13. Ва кофирлар дедилар ўз пайғамбарлариға;
"Бизлар сизни албатга чиқарурмиз ўз еримиздин ё сизлар қайтурсизлар бизнинг миллатимизға".
Кейин вахй юборди Парвардигорлари: "Биз золимларни албатга халок қилурмиз, 14. ва сизларни
ўрнаштирурмиз бу ерға алардин кейин. Бу ваъда шул одамғадурки, қўрқур туришдин Манинг
ҳуэуримда ва қўрқур ваъдайи азобимдин!" 15. Улар фатх истадилар ва муродға етмади ҳар
бир зидлик, саркаш одам.

Яъни, пайғамбарлар Парвардигордин кофирлар ҳақларида фатҳ ва охирий ҳукм талаб қилдилар. Кофирлар ҳам масхара қилиб: "Нима бўлса бўлсин, оқибатини кўрайлук", дедилар. Сўнгра Рабб ул-оламин пайғамбарлар дуоларин қабул айлаб, ваъда црлган азобларин юборди, лаҳзада олам бошқа бир ҳолға ўтди. Бўлмаган умид ва орзуларни қилиб юрган ҳар бир саркаш инсон ўз мурод ва мақсудиға ета олмай ноушд қолди.

16. Анинг орқасидадур жаҳаннам ва ичирилур анға йиринг сувидин, 17. тўхтаб-тўхтаб ютар ва халқумидин ўтказа олмас ва келур анға ўлим ҳар бир тарафдин ва ул ўлик эмас ва орқасида бордур қаттиқ азоб. 18. Одамларики Парвардигорлариға мункир бўлдилар, ҳоллари шулки, аларнинг амаллари кулға ўхшарки, анға қаттиқ шамол юрса шамол қаттиқ бўлғон кунда; алар қодир бўлмаслар касб қилган амалларидин ҳеч нарсаға. Ана шулдур узо^ гумроҳлик. 19. Кўрмадингмики, Худо яратибдур осмонларни ва ерни мустаҳкам тадбир ила: агар Ул хоҳласа сиэларни фано қилур ва яиги халқ келтирур. 20. Ва эмас бу нарса Худоға мушкул. 21. Ва ҳозир турурлар ҳаммалари Худонинг қошида, кейин дерлар мартабалари паст одамлар даражалари баланд одамларға: "Бизлар сизға тобе эрдук, эмди сизлар Худонинг азобидин бирор хиссани биздин даф қила олурсизларми?" Алар дерлар: "Агар Худо бизии ҳидоят қилса эрди, биз ҳам сизларни хидоят қилур эрдук. Эмди бизларға баробардурки, бетоқатлик қилайлук, ё сабр қилайлук йўқдур бизларға халослик". 22. Ва шайтон дер вақтики иш бир тараф бўлур: "Албатта Худо сизларға рост ваъда қилган эрди ва ман ҳам сизларға ваъда қилган эрдим. Кейин ул ваъдаға хилоф қилдим ва манинг сизларға хусуматим йўқ эрди. Ман фақат сизларни чақирдим ва сизлар манинг сўзимни қабул қилдингизлар, эмди мани маломат қилманглар. На ман сизларнинг фарёдларингизға етурман ва на сизлар манинг фарёдимға етурсизлар; ман албатта мани бундин аввал шерик қилганликларингиздин безордурман". Кимларки золимлардур, алар учун дардлик азоб бордур.

Ҳисоб-штобдин кейин вақтики жаннатилар жаннатға ва дўзахилар дўзахға киргали ҳукм бўлғондин сўнг, кофирлар дўзахға бориб ё киришдин аввал иблис лаъинға хитоб қилиб дерларт: "Эй мардуд! Сан дунёда бизни йўлдин урдингва бумусибатға гирифтор этдинг, эмди бирор чора кўргилка, азоби Илоҳийдин нажот топайлик". Ул всиуп шайтон аларға сўзлар. Сўзин хулосаси бу эрур: "Жаноби Аллоҳ таоло сўзлари рост, пайғамбар воситалари ила савоб ва азоб, жаннат ва дўзах сўзларида сизларға рост ваъдаларни қилур эрди. Анинг ростлит дунёдаҳам маълум эрди, бугун кўз олдингизда намоёндур. Анинг муқобилиға ман ҳам сизларға бир қанча ёлғон ваъдалар берган эдимки, ёлюнлит дунёда ҳам маълум фдги, бугун соф ёлғон эканлигин кўрдингизлар. Шак йўцдурт, ман сизларни ўз тарафимю чақирдшл, сизлар эса таҳқиқ дтмай кўз юмиб лшнга эргашиб кетавердингиз ва ман қайси тарафға бошласам, ўз ризо ва рағбатларингиз ила юравердингиз. Агар ман иғво қилган бўлсам, сизларға нима бўлдики, ўйламадингизлар. Инсоф шулки, мандин зиёда ўз нафсларингизға маломат қилинглар, букун сизларнинг фарёдларингизға ета олмасман. Дунёда сизлар манц Худоға шерик қилдингизлар, ман эса андин безордурман". Золимларға дарднок азоб ҳозирдур!

23. Дохил қилинурлар ул одамларки, иймон келтирдилар ва яхши ишларни қилдилар, жаннатлариғаки оқиб турур остларидин аршушр, алар анда доим қолурлар Парвардигорларин ҳукми ила, аларнинг саломлари "ассалом (алайкум)" бўлур.

Дунёда салом саломатлик ҳосил бўлиши учун дуодур. Ва охиратда анингҳосил бўлиши учун мубаракбоддур.

24. Оё, кўрмадингизми, Аллоҳ нечук баён қилди бир мисолни, яъни, калимайи таййибаники, ул ўхшагандур яхши бир дарахтға: илдизи мустаҳкамдур ва шохи осмондадур. 25. У Худосин ҳукми ила ҳар лахзада мевасин бериб турур ва баён қилур Худо мисолларини одамларға, токи алар насихат қабул қилсинлар! 26. Ёмон сўзлар мисоли бир ёмон дарахтдурки, ами ер юзидин суғуриб ташланибдур, анинг қарори йўқдур.

• Калимаи таййиба покиза сўз демак бўлур, жомеъ бир калимадур, андин калимаи тавҳид Қуръон, ҳамду сано, тасбеҳ ва таҳлил, рост сўзламак мурод бўлур. Ва ёмон калима куфр калимаси ёлғон сўз ва Худо ризосиға хилоф бўлғои ҳар бир сўздур. Яхши дарахт хурмо дарахтидур, ёмон дарахт хантал, яъни, Абу Жаҳл крвутдур.

27.Барқарор сақлар Аллох мўминларни мустаҳкам сўз баракотидин дунё хаётида ҳам
ва охиратда хам. Ва гумрох қилур Аллох золимларни ва қилур Аллох ниманики хохлар,

Мустаҳкам сўз калшлаи тавҳиддурки, анинг баракотидин мўминлар дунёда ҳам, охиратда ҳам саодатға ноил бўлурлар.

28.Оё кўрмадвнгазми ул жамоаники, Худонииг эхсони мақобилиға ношукрлик қилдилар
ва тушурдилар ўз қавмларин ҳалокат уйиға 29. ки, жаханнамдур, алар анға кирурлар. Ва ул
ёмон жойдур!

Бу жамоа тамом кофирлар ва мушриклар сардорларидур. Хусусан Қурайш сардорларики, аввал вақт арабларнинг тамом ихтиёрлари алар қўлларида эрди. Ҳаҳ таоло аларю қандоқ эҳсонлар қилди, ҳидоятлар учун ҳазрати саййиди олам пайтмбаримизни юборди ва Қуръонни тушурди, ўз Ҳарамиға (Каъбаға) ва уйиға аларни ҳайрон қилди. Бутун арабларға сардор қилди. Алар бу навозишларға шукр қилмадилар, балки Анинг Китобин ва расулин ёлғон деб мухолиф бўлдилар, урушдилар. Охир қавмларин баробар олибҳалокат чуқуриға йиқилдиларт, ул жаҳаннамдур.

30.         Ва қарор бердилар Аллоҳға бир мунча шериклар, токи оздирсинлар халқни Анинг
йўлидин. Сиз денп "Фойдаланинг, чунки албатга қайтишларингаз дўзах тарафиғадур!"

Алар Худонинг эҳсонлариға шукр қилиб, муваҳҳид банда бўлиш ўрниға бир мунча бошқа нарсаларни Анға шерик қилдилар, ўзлари гумроҳ бўлдилар ва бошқаларни ҳам гумроҳ қилдилар. Дунёда бироз кун роҳат қилсинлар, анжомлари дўзахға борурлар!

31.Сиз денг Манинг иймонлик бандаларимғаки, алар намоз ўқисинлар ва харж қилсинлар
Биз аларға берган нарсаларимиздин махфий ва ошкоро. Уд кун келишидин аввалки, анда на
олди-сотди бўлур ва на дўстлик бўлур. 32. Аллох ул зотдурки, яратибдур осмонларни ва
ерни ва ёғдирибдур осмондин ёмғирни, кейин чиқарди анинг ила сизлар учун ризқ меваларидин.
Ва мусаххар қилди (бўйсундирди) сизлар учун кемани, юриб турсин дарёда Худонинг хукми
ила ва мусаххар қилди сизларға ариқларни 33. ва мусаххар қилди сизларға кунни ва ойники,
ҳамиша юриб туришур ва мусаххар қилди сизларға кеча-кундузни 34. ва берди сизларға
нима нарсадин сўрсангиз ва сизлар санамоқчи бўлсангизлар Худонинг неъматин, санаб
тугатолмассизлар. Инсон албатта ноинсоф, ношукрдур! 35. Вақтики деди Иброхим:
"Парвардигоро! Бу шахарни омон мақоми айла ва сақлағил мани ва манинг хос фарзандларимни
ибодат қилишдин бутларға.

Ва "Макка шаҳрини Ҳарам. ва амии айлагил ва ҳам мани ва манинг авлодимдин ўз фарзандларимни бутға саждадин сақлағил". Бул жумлада шул нарсаға ишора бордурт, пайғамбарларнинг исматлари ўз қўлларида эмасдур. Балки Ҳаҳ таало кўлидадур. Бу дуони ҳазрати Иброҳим Каъба таъмирланган ва Макка обод қилинтндин кейин айтгандурлар.

36. Парвардигорим! Булар кўп инсонларни йўлдин оздирдилар, кимики манға эргашибдур ул мандиндур, кимки манға осий бўлибдур, Сан албатта мағфиратлик, меҳрибонсан! 37. Эй Парвардигоримиз! Таҳқиқ, ман ўрнаштирдим баъзи авлодимни экин бўлмайдирган бир майдонғаки, ҳурматлик уйинг қошиға. Эй Парвардиғоримиз! Токи улар намоз адо қилсинлар, бас, Сан мойил цил аларға баъзи инсонлар дилларин ва насиб эт аларға мевалардин, токи алар шукр қилсинлар!

Яът, ҳазрати Исмоил алайҳиссаломни. Чунки ҳазрати Исҳоқ ва бошқалар Шомда эдилар. Ҳазрати Иброҳим алайҳиссалом ҳазрати Исмоил алайҳиссаломни сут эмдирган замонларида волидалари Ҳожар ила бу дашт биёбоню ташлаб кетдилар. Кейин ҳазрати Исмоил ташналик ва Ҳожар бетоқатликларин кўриб фаришта юбориб зам-зам чашмасин жорий қилди. Кейин Жўрҳум қабиласи келиб Ҳожардин ижозат олибул ерға ўрнашдилар ва Исмоил алайҳиссалом катта бўлиб алардин уйландилар, кейин ҳазрати Иброҳим алайҳиссалом Шом мулшдин Каъбаю келиб турдилар. Ва бу шаҳар учун ва аҳли учун дуо қилур эрдилар.

38. Эй Раббимиз! Албатта Сан билурсан ул нарсаники, биз махфий қилурмиз ва ул нарсаники ошкор қилурмиз. Ва яширин қолмас Аллохдин ҳеч бир нарса ерда ва осмонларда! 39. Тамом ҳамду сано ул Аллоҳға бўлсинки, ато қилди манға қариган чоғимда Исмоилни ва Исҳоқни! Раббим дуони эшитгувчи зотдур.

Яъни, қариган вақтимда Сорадин Исҳоқни ва Ҳожардин Исмоилни карам қилди.

40. Эй Раббимиз! Мани намоз адо қилғувчи инсон қилғил ва манинг авлодимдин ҳам. Эй Раббимиз! Ва қабул эт дуоимни. 41. Эй Раббимиз! Мағфират қил мани ва ота-онамни ва ҳамма мўминларнинг (гуноҳларимизни) ҳисоб турадирган куни!"

Будуо ғолибан ўз оталарин ўлишин хабари етмасдин аввал қилинган бўлур ва мақсудларит Исломға қил, деганлари бўлур. Ўлгандин кейин бўлюн бўлса, маънодин аввал бўлюн бўлур.

42. Ва гумон қилма, эй мухотиб, Худони бехабар деб золимлар қилиб турган амаллардин. Ҳақиқат шулдурки, аларнинг бир куниға таъхир қилурки, ул кунда кўзлар хира бўлғоиича очиқ қолур, 43. югурган ҳолларида, бошларин юқори тутган ҳолларидаки, қайтмас ўз тарафлариға назарлари ва диллари ҳолий бўлур.

Яъни, қиёмат кунининг даҳшатидин кўзлари очилган ҳолда хира бўлиб қолур. Одамлар бошларин юқори қилиб югуриб турурлар, кўзлари бир тарафю термилса термулибгина қолур. Диллари эса ақл ва фаҳм ва ушди хайрдин билкулли ҳолий ва ўз ерида йўқдек бўлиб қолур. Ва ҳамма ҳоллар нужримлар учундур. Аммо мухлис ва халис мўминларға ташвиш бўлмас.

44.         Ва қўрқитинг сиз одамларни ул кундинки, анда аларға аэоб келур! Золимлар дерларки:
"Эй Раббимиэ! Таъхир қил бизларни яқин бир муддатғача» токи қабул қилайлик чақиришингни
ва эргагаанлик пайғамбарларға". (Ва дейилур аларға)ки, оё, бундин илгари қасам
ичмадивглармики, сизларға ҳеч завол йў^ур.

Яъни, дунёдаги бизнинг шон ва шавкатимиз ва бу турган ҳолатимизға завол йўқдур. Биз ҳшшша ушбуҳолда ўтурмиз. БужавобХудо тарафидин мағрурларға берилур.

45.Турдингизлар ўзлариға зулм қилган инсонлар манзилларида ва равшан бўлди
сизларғаки, аларға Биз нечук муомала қилдук ва баён қилдук сизларға мисолларни.

Ўзларингиз аввал ўтган бу мамлакатларда зулм ва ситам қилган жамоалар оқибатларидин нечук ибрат олмассизлар?

46.Ва алар ўэларин ёмон тадбирлар қилиб кўрдилар ва аларнинг тадбирлари Худо
цошида эрди ва албатта аларнинг тадбирлари тоғлар қўзғалса бўладиган тадбирлар эрди.

Яна бир тафсирчи бу оятдаги. "иннано фийҳи"дур, яъни, анбиёлар ва ҳақ шариатлар гўё пюғлардин ҳам мустаҳкам ўрнашюн нарсалар бўлурлар. Душманлар макрлари пуч бир нарсадурки, андин бу тоғлар қўзғалмаслар, дебдур.

47.Бас, гумон қилма Худонинг пайғамбарлариға қилган ваъдасиға хилоф қилғувчи деб;
Худо албатга ғолиб, ўч олгувчи зотдур, 48. ул куники бошқа ер келтирилур бу ердин алоҳида
ва осмонлар ҳам ва рўбарў бўлурлар ҳаммалари якка ғолиб Худоға!

Қиёмат куни еру осмон ҳозирға турган кўринишда қолмас, ё тамом зотлари бошқа бўлурлар ёки сифатлари ўзгарур, баъзи ривоятлардин маълум бўлурки, бир неча мартаба шояд ўзгарса.

49. Ва кўрурсан гунохкорларни боғланган ҳолда қўл ва оёқлари занжирларда. 50. Кийимлари қатрондйн бўлур, аларни ўраб олур юзларин ўт,

Қатрон бир моддадурки, "абҳал" (смола) номли дарахтдин олинур. Ва ани пиширибқўтир туяға суркалур, анға ўт алангаси тез таъсир қилур. Ўзи қора рангда, бадбўй бир нарса эрур.

51. токи жазо берсин Худо хар кимға қилмишиға муносиб. Ва албатта Худо тез ҳисоб олғувчидур. 52. Қуръон одамларға (ацком) еткузмакдур ва шунинг учунки қўрқитилсин анинг ила одамларни ва билсинларки, Ул ёлғиз маъбуддур ва токи ацлликлар насиҳат олсинлар!