Мансур Ҳаллож: сиддиқми ёки зиндиқми?

Ўтмишда яшаган баъзи тарихий шахслар борки, ўлимларидан асрлар ўтган бўлса-да, одамлар улар ҳақида икки хил ва бир-бирига зид фикрда бўлиб келишган. Бундай шахсиятга эга бўлганлардан бири машҳур мутасаввиф ва шоир Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллождир.

Тўлиқ исми Абу-л-Лайс Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож ал-Байзавийдир. Ҳижрий 244 йилда (858 миладий) Байзода туғилган. Аждоди зардуштий эдилар. Ҳижрий 260–284 (миладий 874–897) йиллар оралиғида, Жунайд Бағдодий ҳам шу жумладан, ўша даврнинг машҳур мутасаввифларидан дарс олган. Кейин улардан ажралиб чиққан. Форс, Хоразм, Мовароуннаҳрнинг турли шаҳарларида саёҳат қилган. Бир муддат Ҳиндистонга борган. 296 ҳижрий йили (миладий 907) Маккага келган. У ердан Басра ва Бағдодга қайтган. У ерда атрофига шогирдлар тўпланган. Қисқа фурсат ичида унинг шуҳрати Бағдоднинг илмий ва фикрий муҳитларида тарқалган. Мухолифлари уни сеҳргарлик билан шуғулланади, сеҳргарлик билан одамларни йўлдан оздиради, эътиқодларини бузади, деб айблашган ва ҳибсга олдиришган. Қамоқда бўлган пайтида ҳам фаолиятини давом эттирган. Қарматийлар етакчиси Жаннобий билан алоқада бўлган. Шу сабабдан ҳижрий 309 йили судга топширилган. Охирида ўлим жазосига ҳукм қилинган. Ҳижрий 309 йилнинг баҳорида (миладий 922 йил 26 март) қатл қилинганида аввал михга осилган, сўнгра жасади ёқилган ва куллари Дажлага ташланган.

Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳалложнинг ҳибсга олиниши ва маҳкум этилишининг асл сабаби — унинг Қарматийлар тарғиботчиси бўлиши, "ҳулулийя" эътиқодига эга бўлиб, Аллоҳ унинг танасига ҳулул (яъни, жисман тушгани) қилгани иддаосида бўлиши бўлган. Басра кўрфази атрофида тузилган шиъа Қарматий давлати етакчиси Жаннобийнинг дўсти сифатида Бағдодда Жаннобий фойдасига миссионерлик фаолиятлари олиб бориб, сиёсатчиларнинг ғазабини қозонган.

Бироқ уни суд қилган қозилар (ҳокимлар) ва уламолар унинг таълимотлари шариатга (қонунларга) хилоф эканини сабаб қилиб кўрсатиб, уни ўлимга ҳукм қилганлар.

Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож қатл этилгандан кейин тасаввуфий муҳитлар уни ноҳақ ўлдирилган, мазлум ва шаҳид экани, уни қатл этган қозилар эса унинг эгаллаган олий ғояларини англаб етолмаганликларини иддао қилганлар. Шунинг учун бу муҳитлар Ҳалложни буюк қаҳрамон, деб ҳисоблаганлар.

Диннинг ижтимоий тузилма ва тартибни сақлашга оид қонун ва қоидаларига содиқ бўлганлар эса Ҳалложнинг фаолият ва таълимотлари дин ва жамият тартибини бузишга қаратилган, деб ҳисоблаб, жамият тузилмаси, тинчлик ва хавфсизликни муҳофаза қилиш мақсадида уни ўлим билан жазолаш ўринли ва зарур, деб даъво қилганлар.

Тасаввуфга мойил муҳитлар эса Ҳаллож руҳий сархушлик (сакр) ҳолатида шариатга (қонунларга) хилоф сўзлар айтганини, амаллар қилганини, шунинг учун у диний масъулиятга эга эмаслигини, лекин жамият тартиби ва хавфсизлигини сақлаш билан масъул бўлган қозилар уни қатл этиш орқали шариатга мувофиқ иш қилганини ва тўғри йўл тутганини иддао қилганлар.

Яъни, Ҳаллож сархушлик ҳолатида айтган сўз ва таълимотлари сабабли диний масъулиятга эга эмаслиги, аммо бу сўз ва амаллар туфайли ўлимга лойиқ эканлиги қабул қилинган. Шу тариқа Ҳаллож ҳам, унинг мухолифлари ҳам диний масъулиятдан озод қилинган.

Ушбу асарнинг асоси — машҳур ҳанбалий мужтаҳиди Тақийюддин Аҳмад ибн Таймийянинг (728/1327) «Ал-Ҳаллож: сиддиқми ёки зиндиқми?» деган саволга жавоб сифатида ёзган фатво хусусиятидаги рисоласидир. Ушбу рисолада Ибн Таймийя Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож ҳақидаги фикр ва қарашларини асослаш ва далиллаш учун у ҳақида тарихий ва диний маълумотлар ҳам берган.

Бундан ташқари, Ибн Таймийя кўрмаган ва фойдаланмаган икки муҳим манбада Ҳаллож ҳақида мен жуда муҳим, деб билган маълумотлар мавжуд бўлгани учун, ўша асарларда келтирилган Ҳаллож ҳақидаги маълумотларни ҳам таржима қилиб рисола охирига қўшдик.

Бу икки асардан бири — машҳур файласуф, астроном ва математики Абу Райҳон ал-Байрунийнинг «Осору-л-боқийя» асаридир. Иккинчиси эса, Байруний каби Ғазнавийлар даври олими бўлган Абу-л-Маъолий Муҳаммад Фақиҳ ал-Балхийнинг «Баяну-л-адён» номли асаридир.

Аслида, Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож воқеаси — Ислом маданияти билан Эрон маданиятининг танишув босқичида юз берган тўқнашувларнинг бир қисмидир. Бошқа ифода билан айтганда, Сомий маданият билан Орий маданияти ўртасидаги номослиқдан келиб чиққан кўпгина муаммолардан биридир.

Мансур ал-Ҳаллож — Эрон маданиятининг умқи(чиқири)дан келган бир маданият ва фикр соҳибидир. У ўзининг ушбу маданий шахсиятини сиёсий, диний ва ижтимоий йўналишларда намоён этган. Шақиқ ал-Балхий, Боязид ал-Бастомий ва бошқалар ҳам шу маданий муҳитдан келган инсонлардандир. Уларга қарши бўлган Жунайд ал-Бағдодий, Аҳмад ибн Ҳанбал ва бошқалар эса Ислом билан бирга Эрон маданият муҳитига келган Сомий маданият вакиллари эдилар.

Шунинг учун Мансур ал-Ҳалложнинг суд қилинишида бундай сиёсий ва маданий жиҳат мавжуд. Ибн Таймийя ушбу мавзуни муҳокама қилар экан, фақат тарихий воқеанинг қандай юз берганини аниқлашга ҳаракат қилган ва бу воқеани исломий ўлчовлар билан баҳолашга уриниб кўрган. Шу боис, ушбу рисолада Мансур ал-Ҳалложнинг қатл қилиниши воқеасининг маданий чуқурлиги ва орқа фонидаги сабаблар берилмаган.

Ҳолбуки, илгарги ислом уламолари ва тадқиқотчилари ҳам бу мавзуни бундай жиҳатдан муҳокама қилмаганлар. Биз ҳам бу воқеанинг фақат тарихий ва диний жиҳатини баён қилиш мақсадида ушбу рисолани халқимиз фойдаси учун тақдим қилмоқдамиз.

Мавлоно Жалолиддин Румий ва унинг атрофидагилар ҳақида нақллар тўплаган мавлавий ёзувчи Аҳмад Афлоқий “Манақибу-л-орифин” номли асарида ривоят қилишича, бир куни Кимё Хотун Шамсни тарк этган эди. Шамснинг жони сиқилган эди. Мавлоно Шамсни тасаллий қилиш, жон сиқилишини кетказиш мақсадида унинг ҳужрасига боради. Эшикни очганда Шамс билан Кимё Хотуннинг муҳаббат билан овора бўлаётганини кўради ва дарҳол эшикни ёпади. Бироз вақт ўтади. Мавлоно яна Шамснинг ҳужрасига боради. Ичкари кирганида Шамснинг ёлғиз ўтирганини кўради. Шамсдан сўрайди: “Устоз, бироз аввал келдим. Кимё Хотун билан ишқбозлик (муҳаббат ўйини) ҳолатида эдинглар. Кимё қаерда?” деб сўрайди. Шамс эса унга шундай дейди: “У сен кўрган Зот – Жаноби Аллоҳ эди. Жаноби Аллоҳ менинг қандай маҳбуб бандаимки, Кимё Хотун суратида менга келди. У билан ишқбозлик ҳолатида эдик”, дейди.

Мана шу сўзлари Шамснинг “ҳулул” ақидасида эканини кўрсатади. У бу сўзи билан Жаноби Аллоҳнинг Кимё Хотун суратига кирганини, яъни Жаноби Аллоҳнинг Кимё Хотунга ҳулул қилганини ифода этмоқда. Шамс бу “ҳулул” фалсафаси билан Мавлонога таъсир ўтказган ва уни ўзига боғлаб қўйган. Шамс ат-Табризийнинг “ҳулул” фалсафасига оид чуқур бир билимга эга экани айтилса бўлади. Машҳур покистонлик шоир Муҳаммад Иқбол ҳам, Мавлонога нисбатан фикр юритар экан, ундаги ошиқ зеҳннинг севгилини турли ва жозибали кўринишларда кўришини таъкидлайди. Шу боис Шамснинг “ҳулул”ий ғоялари бир зумда Мавлонога таъсир кўрсатган, унинг оламини ўзгартирган ва у зотда “шафақ” (тун-кундўз орасидаги ёруғлик) пайдо бўлишига сабаб бўлган. Шамс билан танишишидан аввал ҳеч қачон шеър ёзмаган бўлса-да, Шамс билан танишгач, шеър оламига қадам қўйган ва шоир сифатида намоён бўлган. Шоир сифатида Мавлонода намоён бўлган ўша бой ва юксак хаёл кучи мана шу манбага бориб тақалади. Шамснинг бу “ҳулул”ий ғоялари Мавлонодаги фитрий иқтидор билан уйғунлашгани уни шеърият оламига олиб кирган.

Шамс ат-Табризийнинг Қунияда ўлдирилишида кейин Мавлоно ушбу устозини йўқотганидан катта қайғуга тушган эди. Шамс “қаландарий” дарвиш сифатида танилган ва қаландарий шайхи Шайх Жамолиддин Савий (1232) билан алоқадор бўлгани англашилмоқда. Шомга жойлашган Шайх Жамолиддин Савий кўплаб шогирдлар тарбиялаган. Шамснинг вафотидан сўнг Мавлонога Шомга бир сафар қилгани маълум. Шубҳасиз, Мавлоно ушбу Шом сафарида Жамолиддин Савийнинг Шомдаги шогирдлари билан алоқа ўрнатиш мақсадида юборилган. Мавлоно Шомга борган кунларда у ерда ҳулул фалсафасининг энг машҳур шахсиятларидан бири Али Ҳаририй (680/1281) ҳаёт эди. Мавлоно у билан учрашган бўлиши керак. Афлоқийнинг бир фурсатда Али Ҳаририй ҳақида сўз юритиши Мавлоно ва унинг атрофидагилар уни таниганини кўрсатади. Мавлоно бир пайтлар ўғли Султон Валадни ҳам Шомга юборган эди.

Ҳулулий ғояларга эга шайх ва дарвишлар Шамс ат-Табризийдан кейин Анадолуда фаолият кўрсатган эдилар. Абубакр Ниқсарий ва Шомдан келган Шайх Усмон Румий шулар жумласидандир. Мавлонога улар билан алоқасини давом эттирган. XV ва XVI асрларда Шамс ат-Табризийга боғлиқликлари сабабли ўзларини “Шамсийлар” деб атаган дарвишлар Анадолуда кенг тарқалган эдилар. Абдулвоҳид Челабий 920 (1514) йили таълиф этган “Манақиб-и Хожа-и Жиҳон ва Натижа-и Жон” номли асарида уларни баён қилгандир. Мансур Ҳалложнинг Анадолудаги тасаввуфий тоифалар устида ҳам таъсири кўринмоқда. Бу таъсир Шамс ат-Табризий ва Мавлоно Жалолиддин Румий каби Эрон маданияти муҳитида ва таъсирида тарбия топган мутасаввифлар орқали Анадолуда чуқур таъсир уйғотган. Салжуқийлар даврида Анадолуда фаолият кўрсатган ва ўзларини “жавлакий” деб атаган Қаландарий дарвишлар “ҳулул” эътиқодига эга эдилар. Шу жиҳатдан Анадолининг маданий тузилишида бу эътиқоднинг чуқур таъсири мавжуд бўлган. Ҳозирги кунда ҳам баъзи диний тоифалар орасида бу эътиқод давом этмоқда. Хусусан, Нусайрийлар орасида бу эътиқод шакли ҳаёт кечирмоқда.

Мана шу ерда таржимаси тақдим этилаётган Ибн Таймия томонидан ёзилган рисола юқорида қисқача изоҳ берилган “Ҳулулийя” фалсафасига раддиядир. У динлар тарихи нуқтаи назаридан бўлгани каби, тасаввуф тарихи нуқтаи назаридан ҳам муҳим бўлгани сабабли таржима қилинишига уринилди.

ИБН ТАЙМИЯ

ҲУСАЙН Б. МАНСУР АЛ-ҲАЛЛОЖ

ҲУСАЙН Б. МАНСУР АЛ-ҲАЛЛОЖ СИДДИҚМИ, ЁКИ ЗИНДИҚМИ?

Савол: Уламоларнинг суюкли зотлари (р.а.) Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож ҳақида нима дейишган? У сиддиқми ёки зиндиқми? Аллоҳдан қўрқувчи, Аллоҳнинг дўсти ва раҳмоний ҳолатларга эга бир авлиё кимса эдими, ёки сеҳргар ва фирибгар инсонмиди? Аслида у мусулмон уламоларнинг тасдиғи билан собит бўлган зиндиқлиги туфайлими, ёки мазлум сифатидами ўлдирилган? Илтимос, бу борада бизга фатво беринг; фойдаланайлик.

Жавоб: Шайхул Ислом Абулаббос Тақийуддин Аҳмад ибн Абдулҳалим ибн Абдуссалом Ибн Таймия (к.р.) оламлар Роббиси бўлган Аллоҳга ҳамд айтиб жавоб берди:

Ҳаллож — зиндиқ эди

Ҳаллож ҳам ўз иқрори, ҳам рад этиши билан собит бўлган зиндиқлиги туфайли ўлдирилган. Етарли равишда исбот қилинган ушбу ҳолат, мусулмон уламоларнинг ижмоси билан унинг ўлдирилишини зарур қилган. Унинг ноҳақ ўлдирилганини айтганлар ё инкор қилувчи мунофиқ, ёки залил жоҳил кимсалардир.

Унинг ўлдирилишини зарур қилган нарсалар — ундан эшитилган ва тарқалган кофирлик туркумига кирувчи сўзлардир. Унинг кўплаб сўзларидан айримлари биринчи навбатда ўлдирилишига сабаб бўлган. У Аллоҳдан қўрқувчи авлиё кимса эмас. Лекин унда ўзига хос, баъзилари шайтоний, баъзилари нафсий, баъзилари эса шариатга бир оз мос келувчи ибодат ва риёзатлар ҳамда тасаввуфий ҳолатлар мавжуд бўлган.

Ҳаллождан баъзи хабарлар

Ҳиндистонга бориб у ерда турли сеҳр ўйинларини ўрганган ва сеҳр ҳақида машҳур бир асар муаллифи ҳамдир. Бу асар ҳозирги кунда ҳам мавжуд. Унда ёлғон мўъжизалар ва шайтоний сўзлар мавжуддир.

Илм аҳли унинг ҳақида жуда кўп хабарларни ўз асарларига киритганлар.

Ибн Али ал-Хутобий каби, унинг даврида яшаган кўплаб уламолар унинг ҳаётини ёзганлар. Бу зот “Боғдод тарихи” номли асарида уни баён қилгандир. Ал-Ҳофиз Абу Бакр ал-Хатиб ал-Боғдодий ҳам “Тариху Боғдод” номли асарида ал-Ҳалложга кенг ўрин бергандир. Шунингдек, Абу Юсуф ал-Қазвиний унинг ҳақидаги хабарларни бир жилдли асарда тўплаган. Абу-л-Фараж Ибнул Жавзий бу мавзуда “Рафъу-л-лүжаж фи ахбари-л-Ҳаллож” номли асар ёзган. Бундан ташқари “ал-Мунтазам” номли асарида ҳам ал-Ҳалложга кенг ўрин ажратгандир.

Абу Абдурраҳмон ас-Суламий “Табақоту-с-суфийа” номли асарида кўплаб тасаввуф аҳлининг Ҳалложни танқид қилганларини, уни рад этиб, суфий ва тариқат шайхи сифатида қабул қилмаганларини ва унга ҳужум қилганларини ёзган. Уни рад этган ва унга ҳужум қилганлардан бири Абу-л-Қосим ал-Жунайддир. Жунайд ал-Боғдодий ҳаёт бўлган пайтда Ҳаллож ҳали ўлдирилмаган эди. Ҳаллож Жунайд вафотидан кейин ўлдирилган. Жунайд 298 (910) йилда вафот этган. Мансур эса 300 йилдан кейин ўлдирилгандир.

Ҳалложни туяга миндириб Боғдодга олиб келганларида, “бу Қарматий даъватчисидир”, деб таништирар эдилар. Кейинроқ у бир муддат қамоққа олинган. Ҳатто унинг сўзларида куфр ва зиндиқликка оид иборалар аниқланган. Ўзи ҳам бу сўзларнинг куфр эканини тан олган.

У ўз асарларидан бирида шундай деган: “Ҳажга боролмаган киши ўз турган жойида бир уй қурса, ўша уйни Қаъбани тавоф қилгандек тавоф қилса ва ўттиз етимга белгилаган миқдорда садақа берса, Ҳаж ибодатини адо этган бўлади.” Ундан: “Бу сўзни сен айтдингми?” деб сўралганда, “Ҳа,” деб иқрор бўлган. Ундан бу қарашни қаердан олгани сўралганда, Ҳасан ал-Басрийнинг “Китобу-с-Салот” номли асаридан олганини айтган. Уни сўроқ қилган қози Абу Умар: “Ёлғон гапирма, эй зиндиқ! Мен бу китобни ўқиб чиқдим, у ерда бундай нарса йўқ,” деган. Давр вазири у зотдан эшитганларига гувоҳлик беришларини ва унга нисбатан зарур фатвони беришларини уламолардан талаб қилган. Улар ҳам фатволарини берганлар ва унинг қатли вожиблигида иттифоқ қилганлар.

Ушбу тадқиқот аслида мақола сифатида тайёрланган эди. Аммо Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож ва унинг эгаллаган диний–тасаввуфий машраби ҳақида тушунарли маълумотлар бериш зарурати туғилгани учун мавзуга оид қўшимча маълумотлар ҳам иш ичида ўрин олди ва ҳажми катталашди. Шу тариқа бу тадқиқотни мустақил бир китобча шаклида нашр этишни мақбул деб топдим.

Июль 2003

Проф. Др. Микаил БАЙРАМ

ҲУЛУЛИЙЯ ФАЛСАФАСИ

Ҳулул фалсафаси илгари-илгарида мутасаввифлар орасида катта қизиқиш уйғотган. Кўпгина машҳур мутасаввифларнинг «Ҳулулийя» мазҳаби тарафдори экани кўринади. Тасаввуф тарихида энг таъсирли ҳулулийчи, шубҳасиз, Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож (309 ҳ. – 921 м.) бўлган.

Бу фалсафа Аллоҳнинг мавжудотлар ва инсон суратига кирганига оид эътиқодга таянади. Айрим насроний мазҳабларда Жаноби Аллоҳнинг ҳазрати Исога ҳулул қилгани, яъни ҳазрати Исо суратига киргани қабул қилинади. Ҳазрати Исонинг илоҳийлиги ҳам мана шундан келиб чиққан.

Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож ва Боязид ал-Бастомий каби мутасаввифлар ҳам мана шу эътиқодда бўлганлари кўринади. Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳалложнинг жуда машҳур бўлган «Анал Ҳақ» («Мен Аллоҳман») деган сўзи айнан шу фалсафанинг ифодасидир. Яъни Аллоҳ унга ҳулул қилганини ва унинг мавжудоти Аллоҳ билан тотож (яъни бирликда) бўлиб кетганини иддао қилмоқда.

Боязид ал-Бастомий ҳам «Мо фи жўббати сиваллоҳ» («Камзулимда Аллоҳдан ўзга ҳеч нарса йўқ») деган сўзи билан ушбу эътиқодни бошқа бир шаклда ифода қилмоқда.

Анадолу Салжуқийлари даврининг машҳур мутасаввифи ва шоири Мавлоно Жалолиддин Румийнинг устози бўлган Шамс ат-Табрезий ҳам ҳис-туйғулари жўш урган ҳулулийчи мутасаввиф экани англашилади. Шамс ат-Табрезий 1244 (642 ҳ.) йили Қоняга келганида, Мавлоно 15 ёшдаги, жуда гўзал бўлгани ривоят қилинадиган Кимё Ҳотун исмли чўрисини Шамс ат-Табрезийга никоҳлаб берган. Бу пайтда Шамс 60–65 ёшларда эди. Ҳолбуки, Кимё Ҳотун Мавлононинг ўғли Алоуддин Челабийни яхши кўрар эди. Алоуддин Челабий ҳам унга ошиқ эди. Улар турмуш қуришни ўйлаётган эдилар.

Алоуддин Челабий вақт-вақти билан отасининг ҳузурига бориш баҳонасида Шамс ва Кимё Ҳотун турадиган ҳужра олдидан ўтар ва Кимё Ҳотунга кўринаётган бўларди. Ҳатто бир гал Шамс, Алоуддин Челабийнинг йўлини тўсиб, «Эй йигит, яна бир марта бу ердан ўтсан, оёғингни синдираман!» деб таҳдид қилган. Шамснинг ўлдирилишига сабаб бўлган воқеалардан бири ҳам шу эди.

Айнан шу сабабдан Шамсга никоҳланган Кимё Ҳотун кўп марта Шамсни тарк этган, изини йўқотган. Кейин эса уни қидириб топиб, яна Шамсга олиб келар эдилар.

(Ҳаллож) Ўлдирилган пайтида ундан ҳеч қандай карамат содир бўлмаган. Ерга оққан қони ерда Аллоҳ (الله) сўзини ёзган ёки ўлдирилганида Дажла сувининг оқиши тўхтаган, деб айтувчилар ёлғонгўйдирлар. Бундай сўзларни ривоят қилувчилар фақат жоҳил ва мунофиқлардир. Ислом душманлари ва зиндиқлар бундай хабарларни тўқиштирганлар. Ҳатто бу кимсалар «Муҳаммад ибн Абдуллоҳнинг шариати Аллоҳнинг валийларини ўлдиради» каби чапар-чупар гаплар ҳам айтганлар.

Кўпгина пайғамбарлар ва уларга яқин кишилар ўлдирилган. Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг кўплаб саҳобалари, тобеъин ва солиҳ инсонлардан ўлдирилганлар сонини фақат Жаноби Аллоҳ билади. Уларнинг барчаси кофир, инкор этувчи ва золимларнинг қиличлари билан ўлдирилганлар. Лекин уларнинг ҳеч бирининг қони ерда Аллоҳнинг номини ёзмаган. Ҳолбуки, қон — нажасдир. У билан улўғ Аллоҳнинг номини ёзиш жоиз эмас. Негаки, Ҳаллож бу барча зотлардан афзалроқми? Унинг қони уларнинг қонидан покроқми?

Ўлдирилиши пайтида қаттиқ ҳиссиётга берилди, тавба қилди. Лекин тавбаси қабул қилинмади. Агар у тирик қолганида эди, кўплаб жоҳиллар фитна чиқарар эдилар. Чунки унда баъзи шайтонни ёдга солувчи ҳолатлар, сеҳрли ўйинлар ва шарлатонликлар бор эди. Шу сабабдан, шайтоний ҳолатлар ва сеҳргарлик ўйинларига қиймат берувчилар унга таъзим қилишарди. Лекин Ҳалложнинг ҳолини яхши билган Аллоҳ дўстлари бўлмиш уламолардан ҳеч бири уни таъзим қилмаганлар.

Қушайрийнинг «ар-Рисола» номли асарида у яхши деб билган баъзи сўзларини ривоят қилган бўлса-да, уни мутасаввифлар қаторига қўшмаган. Шайх Абу Яъқуб ан-Наҳржурий қизини унга никоҳлаб берган эди. Лекин унинг зиндиқ эканини билгач, қизини ундан ажратди.

Амр ибн Усмон айтади: Бир пайт Ҳаллож билан бирга эдим. У Қуръон қироат қилаётган бир кишини тинглади ва кейин: «Мен ҳам шу Қуръон каби бир асар ёза оламан ва унинг каби сўз гапира оламан» деди. Ҳалложнинг бу иддаоси сабабли Амр ибн Усмон унинг кофир эканини ҳукм қилди.

Ҳаллож ҳар даражадаги одамларни жалб этувчи ва ўзини маҳлиё этувчи нарсаларни намоён этар эди. Шу сабабли сунний мусулмонлар назарида у сунний, шиаларга кўра эса у шиадир — мазҳаб аралашмасидандир. Баъзан зоҳид кийимида намоён бўлар, баъзан эса аскар кийимида чиқар эди.

Баъзи мўъжизавий ишлар намоён қилар эди. Яъни: баъзи дўстларини олдиндан мева ва ҳалвани яширган чўлдаги бир жойга юбориб қўяр эди. Кейин одамлардан бир гуруҳни олиб ўша жой яқинига келтириб, уларга: “Бу чўл ўртасида нима истасангиз сизга келтириб бераман”, дер эди. Улардан бири мева ёки бир ширинлик талаб қилса, “кутиб туринглар!” деб ўша томонга йўл олар ва олдиндан тайёрлаб яширилган ҳалва ва мевадан олиб келар эди. Табиийки, у ерда ҳозир бўлганлар бу ҳолатни унинг керамати деб баҳолар эдилар.

Ҳаллож кимёгар эди. Баъзан шайтонлар унга хизмат қилар эдилар. Бу шайтонлар Абу Қубайс тоғида у билан бирга бўлар эдилар ва ундан ҳалва талаб қилар эдилар. У эса улар турган жойга яқин ерга бориб, табақда уларга ҳалва келтириб берар эди. Масаланинг асл моҳияти ўрганилганда, бу ҳалва Ямандаги ҳалвачилар бозоридан ўғирлангани ва шайтонлар томонидан ўша ерга олиб келингани ошкор бўлган.

Шайтоний ҳолатлари бўлганлардан баъзи хабарлар

Шайтоний ҳолатларга эга бўлган Ҳаллождан ташқари бошқа шахслар ҳам пайдо бўлган. Бизнинг замонимизда ҳам, бошқа замонларда ҳам яшаган бундай шахслардан кўпини биламиз ва танимоқдамиз. Ана шундай бир шахс ҳозирги пайтда Димашқда жойлашган. Шайтон уни Солиҳийя боғи атрофидан олиб, Димашқ атрофидаги қишлоқларга олиб боради. Ҳаводан келиб, одамлар турган уйларнинг томига қўнади ва одамлар кўз ўнгида уй ичига киради. Тунда Бобу-с-Соғирга (кичик дарвоза) келади ва у ердан ўтиб, шайтон дўсти билан бирга шаҳарга киради. У энг залолатдаги одамлардандир.

Шу каби бир одам ҳам Шавбакдаги Шоҳида деб аталган қишлоқда эди. Одамлар кўз ўнгида ҳавода учар, тоғларга тушар эди. Уни шайтон юритар эди. У йўл тўсар эди. Бундайлар, умумий ҳолда, залил шайхлар бўлар эдилар. Абу-л-Мужиб номли бир шахсга “ал-Бавший” деб аталган. У тунда, қоронғуда, ўзига чодир тиқар эдилар. Темир табақ устида нон пиширар эдилар. Аллоҳни зикр қилмас эдилар, ораларида Аллоҳни зикр қилувчи бирорта одам бўлмас эди ва Аллоҳни зикр этишга восита бўлувчи китоб ҳам йўқ эди. Кейин бу ал-Бавший одамлар кўзи ўнгида ҳавога кўтарилар, ёндаги шайтон билан суҳбатлашар, шайтон унга айтган сўзлар эшитилар эди. Ким кулар ёки кимдир нон ўғирласа, даф (барабан) чалинар, аммо ким чалгани кўринмас эди. Унга берилган саволларнинг жавобини шайтон унга етказар эди. Савол сўровчиларга эса ўзини қўй, от каби нарсаларни назр қилишга, Аллоҳнинг исмини тилга олмасдан уларни сўйишга буюрар эди. Буларни бажаришлари билан тилаклари, эҳтиёжлари рўёбга чиқар эди.

Яна бир шайх бор эди. Ўзи шахсан менга айтган. Аёлларга тажовуз қилар экан, “ҳаварат” деб аталувчи кичик болалар устида ливота феълни амалга оширар экан. Икки кўзининг орасида икки оқ доғи бўлган қора ит менинг олдимга келар ва менга шундай дерди: “Фалон ўғли фалончи сенга бир совға берди, эртага уни сенга олиб келамиз, сен учун мен унинг тилагини рўёбга чиқардим.” Шундай қилиб, ушбу шахсга ўша совға келтирилар эди. Мана шу мусулмон бўлмаган шайх ушбу муқошафа (яширин нарсаларни кўриш) га мушарраф бўлар эди.

Яна ўша шайх шундай дер эди: “Мендaн мўъжиза сифатида лаванда гули сўрашса, бир онга ўзимдан кетаман. Ўзимга келсам, лавандани ё қўлимда, ё оғзимга қўйилган ҳолда топаман. Буни ким қўйганини билмайман. Юрган пайтимда эса, олдимда, устида нур бўлган қора бир устун бўлар эди”, дер эди. Бу шайх тавба қилиб, рўза тутиб, намоз ўқиб, ҳаромлардан сақлангач, у қора ит йўқ бўлди, мўъжизалар ва лаванда гули ва ҳоказолар ҳам йўқ бўлиб кетди.

Яна бир шайхнинг қўли остида ҳам шайтонлар бор эди. У шайтонларини баъзи одамларга мусаллат қилар ва уларни тутиқиш (сара) касалига гирифтор қилар эди. Тутиқишга дучор бўлганларнинг эгалари шайхнинг олдига келиб, одамларини халос қилишини ундан талаб қилар эдилар. У шайтонларини юборар ва ўша саралидан уларни узоқлаштирар эди. Оқибатда ўша шайхга катта миқдорда пул беришар эди. Баъзан жинлар унга бошқалардан ўғирлаган пул ва озиқ-овқатларни олиб келишар эди. Ҳатто бу шайх баъзи кишиларнинг кўзадан сақлаган анжирларини шайтонларидан сўрар, шайтонлар ҳам бу анжирни унга келтиришар эди. Кўза эгалари бир қарасаларки, кўза ҳам, анжир ҳам йўқ.

Яна бир бошқа киши илм ва қироат билан шуғулланар эди. Шайтонлар унга келиб: “Биз сени намоздан озод қилдик, нима истасанг, сенга келтириб берамиз”, дер эдилар. Ростдан ҳам, унга ҳалва ва мева келтиришар эди. Ниҳоят, суннатга муҳаббат қўйган ориф шайхлар ҳузурида бўлди, тавба қилди. Ҳатто ушбу шайтонларга алдандим, деб, ҳалвалари ўғирланганларнинг ҳалвалари учун пул тўлади.

Аслида китоб ва суннатда мавжуд бўлганлар кашф ва таъсир қилувчи ҳолатлар эмас, балки нафсий ҳолатлардир. Бундайлар, ўзларида бундай ҳолатлар бўлмаса ҳам, ўзларини ёлғончилик ва фирибгарликка асосланган ҳолатларга эга бўлганларга ўхшатишга уринадилар. Бутун шайтоний ҳолат эгалари — шайтоний ҳолатлари бор ёки фирибгар тоифадирлар. Зотан, Жаноби Аллоҳ шундай марҳамат қилган:

«Шайтонлар кимларга тушишини сизларга хабар берсинми? Улар ҳар бир ёлғончи гунаҳкор кимсаларга тушадилар». (Шуаро сураси, 221–222-оятлар)

Мана Ҳаллож шундайларнинг пешвосидир. Унда ҳам шайтоний ҳолат, ҳам фирибгарлик бор эди. Бу ҳолатда бўлган кўплаб кимсалар мавжуд. Бундайларнинг пешволари ҳам бутларга сиғинишувчи мушрик шайхлардир. Мушрик арабларнинг кўҳинлари ва сеҳргарлари, ҳиндлар ва турклар орасидаги сеҳргарлар ва муртазлар (диндан чиққалар) шундайлардандир. Ўлганидан сўнг қайтиб келганига, улар билан гаплашганига, қарзларини тўлаганига, ваъдаларини бажарганига, васиятлар қилганига, ҳаётдаги шакл ва сурати билан ёндаларига келганига ишонганлар — шайтонлардир. Улар ўлганларнинг шакл ва суратига кириб келишади ва уларни кўрганлар ўликлар қайтиб келди, деб ўйлайдилар ва ишонадилар.

Маълум бир шайхдан ёрдам сўраган кўпгина мюридлар: “Эй фалон ҳазратим!”, ёки “Эй фалон шайх, тилагимни қабул қил!” деб илтижо қилиб сўрайдилар. У пайтда ўша шайх уларга намоён бўлиб: “Сенинг тилагингни адо қиляпман, қалбингни пок сақла”, деб уларга хитоб этади ва тилакларини адо этади, муаммоларини ҳал қилади. Мана бу ишни ҳам шайтон амалга оширади. Мюрид ундан ёрдам сўраш орқали Аллоҳга ширк келтиргани туфайли, шайтон ўша шайх суратида у кишига намоён бўлади.

Бунга ўхшаш кўплаб воқеаларни биламан. Баъзи дўстларим менга ҳикоя қилиб беришди. Бошларига тушган мусибатлар сабаб мендан ёрдам сўрашган экан. Улардан бири арманлардан, бири муғуллардан қўрқар экан. Ғийбатимда мендан ёрдам сўрашган ва мен улуша ўша ерга учиб бориб, уларни қўрқувларидан қутқарган эканман. Улар буни менга айтганларида, бундай воқеани бошдан ўтказмаганимни, уларнинг ҳеч қандай муаммосини ҳал қилмаганимни билдирдим. Бу — фақат Аллоҳга ширк келтириш туфайли шайтоннинг менинг суратимда уларнинг олдига намоён бўлишидир.

Бу ва шунга ўхшаш жуда кўп воқеалар, дўстимиз бўлган шайхлар билан уларнинг мюридлари орасида юз берган. Мюридлардан бири Аллоҳ (Жалла Жалалуху) ўрнида шайхидан ёрдам сўраса, шайхининг унга келганини ва унга ёрдам берганини кўрар эди. Бу шайхдан бу ҳолат ҳақида сўралганда, бундай нарсадан хабари йўқлигини айтар эди. Шундай қилиб, бу келган кимса шайтон экани маълум бўлар эди.

Мен дўстларга сўзлаб берган эдим. Ишонч билдирган икки шайхидан ёрдам сўраганида, бу икки шайх ҳаводан келиб унга: “Бизга бўлган ишончингни мустаҳкам сақла. Биз сенга ёрдам берамиз ва сени қўриқлаймиз,” деб айтганини ривоят қилди. Мен унга: “Яхши, бу воқеада бирор мўъжиза борми?” дедим. У шундай жавоб берди: “Йўқ. Ҳеч қандай мўъжиза йўқ.” Бу воқеа келганлар икки шайтон эканини кўрсатади. Бу шайтонлар одамларга хабар берадилар, муаммоларни етказадилар, гоҳида рост сўзлайдилар, лекин кўпинча сўзлари ёлғон бўлиб чиқади. Жинлар коҳинларга маълум бир хабарлар берадигани каби... Шу боис, жинлардан келган хабарларга асосланган кашфлар ҳамиша ёлғонлари ростларидан кўра кўпроқ бўлади.

Зотан “Шайях” деб аталувчи бир шайх бор эди. Биз уни тавба қилдирдик ва уни қайтадан Исломга киритишга эришдик. Унда илгари “жин” дўсти бор эди. Бу “жин”нинг исми “Антер” эди. Баъзи нарсаларни унга хабар берар эди. Гаплари баъзан тўғри чиқар, баъзан ёлғон чиқар эди. Унга Аллоҳни ташлаб, шайтонга қуллик қилгани тушунтирилганда, у иқрор бўлиб: “Эй Антер! Мен сени тасбеҳ қиламан. Чунки сен фақат ёмонлик илоҳиссан”, деди ва ушбу машҳур воқеадан сўнг тавба қилди.

Шариатнинг қиличи билан бундай кимсалардан ўлдирилганлар бор. Зотан, 15 йилида бизда ҳам шундай бир киши ўлдирилган эди. Бу одамнинг шайтонлардан бир дўсти бор эди. Баъзан ёлғон, баъзан тўғри чиқадиган хабарлар келтирар эди. Олими ва фақиҳлардан бир гуруҳ унинг сирини фош қилиш учун уни кузатдилар. Жаноби Аллоҳ унинг фошини чиқарди. Бу одам баъзан “Мен Аллоҳнинг Расулиман”, дер эди, аммо қилмишлари пайғамбарларга мос келмас эди. “Аллоҳнинг Расули менга келади ва менга бундай-бундай дейди,” дегани, ва Аллоҳнинг Расулига туҳмат ва куфр бўлган сўзларни айтганига гувоҳлик қилинди. Шунинг устига, давлат масъулларига бу одам коҳинлар туридан эканини, унга шайтон келганини, у айтган зотнинг сифатлари ва хусусиятлари бизнинг Пайғамбаримиз (с.а.в.)га тўғри келмаслигини, ёлғончи бир суратда кўринганини билдирилди.

Жуда кўп кимсалар шайтоннинг бу одамни алдаганини, унга куфр бўлган ишлар қилдирганини, хабар берган нарсаларида ёлғон сўзлаганини билдирганлар. Лекин унга бир сурати кўрингани ҳақидаги хабар ёлғон эмас эди ва ростдан ҳам бир сурат унга кўринар экан. Итиқод жиҳатидан кофир эди. Бундай кимса пайғамбар бўлиши мумкин эмас, албатта. Ана шундай яна қанчалар бор. Бундайлар шайтоннинг иродасига мувофиқ ҳаракат қилганлари учун уларда маълум қобилиятлар шаклланади. Улар Аллоҳдан, Расулидан ва мўминча хулқ-атворлардан узоқлашган сари шайтонга яқинлашадилар. Ҳавода учадилар. Шайтон уларга ҳамроҳлик қилади. Олдиларида турганларни ўзига қарам қилиб қўяди. Буни амалга оширадиган ҳам шайтондир. Улардан баъзилари таом тайёрлайди, дастурхон ёяди, идишни ҳавога тутиб сув билан тўлдиради. Бу ишларининг барчасини шайтонлар қилмоқда. Умуман, жоҳил одамлар бу амалларни Аллоҳдан қўрқувчи, Аллоҳнинг дўстлари томонидан кўрсатилган кароматлардан фарқ қила олмай, адашадилар. Ҳолбуки, булар тўлиқ сеҳргарлар ва коҳинлар намоён этган нарсалардан иборатдир.

Раҳмоний ҳолатлар билан нафсий ҳолатларни фарқ қила олмайдиганлар ҳақ билан ботилни аралаштириб юборадилар. Шунингдек, қалби Аллоҳнинг нури билан нурланмаган, иймон ёруғлиги билан ёруғланмаган, Қуръони Каримга эргашмаганлар ҳам ҳақ ва тўғри йўл билан ботил ва хатони бир-биридан фарқ қила олмайдилар. Улар ҳақиқат билан хаёлни ажрата олмаганлари каби, Ямамалик Мусайлама ва бошқа ёлғончиларнинг ҳолати билан пайғамбарларнинг ҳолати орасидаги фарқни ҳам кўра олмайдилар. Ҳолбуки, булар ёлғончилардир.

Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг дажжоллар ва Катта Дажжол ҳақида берган хабарлари

Расулуллоҳ (с.а.в.) марҳамат қилдилар: “Ораларингизда ўзларини пайғамбар деб таърифловчи ўттиз ёлғончи дажжол чиқмасдан туриб, қиёмат қопмайди.”

Дажжоллардан энг каттаси — Катта Дажжолнинг фитнасидирки, у Марям ўғли Исо (а.с.) томонидан ўлдирилади.

Жаноби Аллоҳ Одамдан то қиёмат қоим бўладиган онгача Катта Дажжолнинг фитнасидан кўра каттароқ фитна яратмаган. Мусулмонларга намозларида ушбу Дажжолнинг фитнасидан Аллоҳга паноҳ сўрашлари буюрилган⁽³⁵⁾. У осмонга буюрса — ёмғир ёғдириши, ерга буюрса — ўсимлик чиқариши ривоят қилинган.

У бир мўмин шахсни ўлдиргач, унга: «Тур!» дейди. Ўша одам тирилиб туриб унга: «Мен сенинг парвардигорингман», дейди. Шунда ўша мўмин унга: «Ёлғон гапиряпсан. Сен — Расулуллоҳ (с.а.в.) хабар берган ёлғончи, бир кўзлисан. Аллоҳ сенинг басиратингни ошириб қўйган», дейди. Шунинг устига Дажжол уни яна ўлдиради.

Учинчи марта ҳам уни ўлдирмоқчи бўлади, лекин энди унга таслим қила олмайди. У худолик даъвосини олиб боради.

Расулуллоҳ (с.а.в.) бундай даъво қилувчиларнинг фош қилинишини билдирувчи учта белги ҳақида хабар берганлар:

1. Дажжол бир кўзлидир. Ҳолбуки, Роббим бунақадан покдир.

2. Унинг икки қовоғи орасида «Кофир» деб ёзилгандир. Саводли бўлсин ёки бўлмасин, ҳар бир мўмин бу ёзувни ўқий олади.

3. Ҳеч ким ўлмасидан аввал Яратганини кўра олмайди. Ҳолбуки, Дажжол ўзини яратувчи деб таништиради.

Бу айтилганлар Катта Дажжолга оиддир. Катта Дажжолдан ташқари бошқа дажжоллар ҳам бор. Улардан баъзилари пайтамбарлик даъво қиладилар. Дарҳақиқат, Аллоҳ Расули:

«Охир замонда ёлғончи Дажжоллар келади. Улар сиз ва бобокалонларингиз эшитмаган ёлғонларни гапиради. Улардан сақланинглар, улардан сақланинглар», деганлар.

Ҳаллож ҳам бир Дажжол эди

Ҳеч шубҳа йўқки, Ҳаллож ҳам дажжоллардан бири эди. Лекин у ўлдирилганидан олдин «тавба қилганми ёки қилмаганми?» деган савол туғилиши мумкин. Буни Жаноби Аллоҳ билади. Билмаган бир нарса ҳақида сўз айтиш тўғри эмас. Аммо у куфр сўзларини айтган ва бу сўзлар мусулмонларнинг иттифоқи билан унинг ўлдирилишини вожиб қилган. Энг тўғри илм — Аллоҳникидир.

АБУ РАЙҲОН МУҲАММАД АЛ-БАЙРУНИЙГА КЎРА АЛ-ҲАЛЛОЖ

Абу Райҳон Муҳаммад ал-Байруний — Ислом олами етиштирган энг машҳур математик, астроном ва файласуфлардан биридир. Миладий 973 йили Хоразмда туғилган. 1048 йили Ғазнада вафот этган. У умрининг дастлабки даврини Хоразмда ўтказди. Кейин Мозандаронда ҳукмронлик қилган Қобус ибн Вишумгир ҳузурига борди. «Осору-л-боқийя» номли асарини ушбу ҳукмдорга тақдим этди. Кейин яна ўз ватани Хоразмга қайтди. Ғазнавий Маҳмуд Хоразмга қилган юришида Байрунийни таниди. Уни ўзи билан Ғазнага олиб кетди. Ғазнавий Маҳмуднинг Ҳиндистонга қилган юришларида қатнашди. Ҳинд файласуф ва дин уламолари билан танишди. Улар билан илм алмашинувлари ўтказди. «Таҳқиқ мо ли-л-Ҳинд» номли асарини таълиф этди.

Байрунийнинг астрономия ва математикага оид жуда муҳим асарлари мавжуд. Энг машҳур асари — Ғазнавий Маҳмуднинг ўғли Султон Масъудга тақдим этган «Қонун ал-Масъудий» номли асаридир.

«Осару-л-билад» номли асарида Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож ҳақида келтирган маълумотларини қуйида баён қиламиз:

ҲАЛЛОЖНИНГ ХУРУЖИ:

Мусайламадан кейин Ҳусайн б. Мансур ал-Ҳаллож исмли бир шахс пайдо бўлди. Ибтидода халқни Маҳдийга боғланишга чақирган. Унинг Дайламдаги Толиқон шаҳридан чиқишини айтган. Шунинг учун Ҳалложни қўлга олиб, Бағдодга олиб кетдилар ва ҳибсга ҳурмат қилдилар. Бир макр билан қушнинг кафасдан қочиши каби қочиб кетди.

Бу одам аслида шарлатан эди. Ким билан учрашса, эътиқодини унга очар ва уни ўз тарафига тортишга уринади. Кейин у қуйидаги даъвони олдинга сурди: Руҳул-қудус (ҳазрати Исо) унга ҳулул қилгани ва унинг мавжудоти илоҳга айланганини иддао қила бошлади. Дўст ва яқинларига мактублар ёзиб, ушбу шахсиятини уларга қуйидаги унвонлар билан баён қилар эди: Аввал ва азалий Ҳу (У), порлаб турувчи нур, асл мавжудот, барча ҳужжатларнинг (далилларнинг) энг мукаммал далили, Робблар Роббиси, булутларни яратувчи, нур сочувчи чироқ, доимо ғалаба қиладиган, Тур тоғининг Роббиси каби сифатлар билан ўзини тилга олар эди.

Унга боғланганлар унга ёзган мактубларида унга қуйидагича мурожаат қилар эдилар:

«Эй Илоҳ! Ҳар қандай нуқсондан пок ва моддий мавжудотдан холи! Эй барча нарсанинг мағзи, лаззатларнинг ниҳоят нуқтаси. Эй Аъзам! Эй Улуғ! Шаҳодат берамизки, қадим яратувчи ва мавжудотни нур билан ёритувчи — Сенсан. Ҳар жой ва муҳитда алоҳида сура (қиёфа)да тажаллий қилгандирсан. Бизнинг замонамизда эса Ҳусайн б. Мансур сифатида зоҳир бўлдинг. Сенинг энг кичик қулинг Сенга муҳтождир. Сенга паноҳ топган ва Сенга юзланмоқда. Қўлини очиб Сенинг мағфиратига умид қилмоқда. Эй ҳар бир нуқсон ва айбни кўрувчи!»

Ҳусайн б. Мансур ўз даъвоси ва эътиқоди ҳақида кўплаб асарлар ёзди. Улардан баъзилари қуйидагилардир:

«Китобу жамиъ ал-акбар вал-асғар», «Тасинул азал», ва «Китобу нурин аслан».

Халифа ал-Муқтадир биллоҳ ҳижрий 301 (913–914 милодий) йили уни таниди. Уни калтаклаттирди. Қўл ва оёқларини бўлиб ташлашга буюрди, оқибатда жасадини ёқтириб, кулини Дажлага сочтирди.

Барча азобларга қарамай, уни ҳеч гапиртира олишмади. Азоблардан ҳеч хунуклик сезмади. Юзини ҳам буриштирмади.

Унга боғланган одамлардан иборат бир гуруҳ ҳали ҳам мавжуд. Улар одамларни Маҳдийга юзлантиришга ҳаракат қилмоқдалар. Кутилган Маҳдий Толиқондан зоҳир бўлишига ишонадилар. Улар таъриф этаётган Маҳдий — афсонавий китобларда тилга олинган Маҳдийнинг айнан ўзи.

Иддао қилинишича, бу Маҳдий чиққач, дунё адолатга тўлади, зулм ва ноҳақликларни йўқ қилади. Шунингдек, ушбу афсонавий китобларнинг айримларида Маҳдий — Муҳаммад ибн Али экани қабул қилинган. Бу Муҳаммад, Маҳдий ўлмаганини ва бу вақтгача даъватни давом эттираётганини иддао қилмоқда.

Муҳтор ас-Сақофий ушбу Муҳаммад Ҳанафия номидан даъват қилган ва унинг Маҳдий эканини эълон қилган. Ҳозирги кунда ҳам уни кутувчилар мавжуд. Бу кимсалар Маҳдий тирик, деб ишонадилар, Розавий тоғида пинҳон бўлган, дейишади.

Шу каби, Умайя авлодлари ҳам Суфёний чиқишига ишонадилар. Афсонавий китобларда Дажжол Исфахондан чиқади, деб ёзилган. Аммо астрологлар Дажжол Йездижурддан 466 йил кейин "Ретайл ороли"дан чиқади, деб иддао қилганлар.

Инжилда ҳам Дажжол «Антихрист» сифатида тилга олинган ва унинг аломатлари, хусусиятлари таъриф этилган. Насроний руҳонийлари ўз асарлари ва Инжил тафсирларида бу ҳақда жуда кўп нарсалар ёзганлар.

ФАҚИҲИ БАЛХИЙГА КЎРА АЛ-ҲАЛЛОЖ

Абу-л-Маъолий Муҳаммад Фақиҳ ал-Балхий — Ғазнавийлар даври уламоларидан биридир. Туғилган санаси маълум эмас. Ҳижрий 481 (милодий 1088) йили вафот этган. Балхлик бўлган ушбу зотнинг ҳаёти ҳақида бизга жуда оз маълумот етиб келган. Унинг ягона асари — «Баяну-л-адён», динлар тарихи ҳақидаги илк форсча асарлардан ҳисобланади. Бу асар асрлар давомида номаълум бўлиб қолган. Яқин ўтмишда Эронда Аббос Иқбол томонидан оммага таништирилган ва нашр этилган.

Фақиҳ ал-Балхийнинг «Баяну-л-адён» (125–130-бетлар) да ўрин олган Ҳаллож ҳақидаги фикрларини таржима қилиб бу ерда тақдим этамиз:

ҲУСАЙН Б. МАНСУР ИБН МУҲАММАД АЛ-ҲАЛЛОЖ ҲАҚИДАГИ ХАБАРЛАР

Ҳорун Абдул-Азиз ал-Куттаб ал-Урожий қаламга олган рисоласида Ҳусайн б. Мансур ҳақида шуларни ўқидим: у Форс вилоятидаги Байзодан эди. Отаси Байзода ҳунарманди бўлган. Саффорийлар ҳукмдори Амр ибн Лайс ундан хараж талаб қилган. У эса мос келмайдиган жавоб бергани учун Амр ибн Лайс уни ўлдирган. Бобоси ҳам мажусий бўлган ва мажусий ҳолда вафот этган.

Ҳусайн Мансур ҳам бир муддат ҳаллоғлик (жун тарқаш) билан шуғулланган. Кейин ҳақиқийлик хизматига юзланган ва Абу-л-Адён ас-Суфийга шогирд бўлган. Маккада суфийлар дуоларини ўрганган. Охирида Амр ибн Усмон ал-Маккий билан ўртасида жанжал чиққан. Амр унга сўкиб, уриб, уни Макка ҳокимига шикоят қилган. Ҳусайн ал-Ҳаллож у ердан қочган ва Ҳиндистонга борган.

У ерда олти йил қолган. У ерда йога, сеҳргарлик, кўзбўямачиликни ўрганган ва кимёгарлик билан шуғулланган.

Эллик киши билан маслаҳатлашиб иттифоқ туздилар. Бу ҳамфикрларнинг ҳар бирини суфий кийимига кийинтирди. Қўлларига асо берди ва закот йиғдирди. Басрага келди. Дўстлари билан бирга зоҳидлик, фақирлик ва тиланчлик қилди. Саҳл ибн Абдуллоҳ ат-Тустарийнинг баъзи сўзларини ўрганди ва халққа насиҳат қила бошлади.

Ниҳоят, Басранинг икки кучли одамларидан бири Муҳаммад ал-Жуллаб ал-Басрий, иккинчиси эса Ибн Аҳмад ибн Абдуллоҳ ибн Умроннинг бир шогирди унинг муриди бўлишди. Бу иккови ҳам кучли ва бой одамлар эди. Қувват ва бойликлари билан Ҳалложга қўллаб-қувватлов беришди.

Ҳаллож эса ўз эътиқодини ошкор қилди:

«Кимки ҳаётида олий хулқ-ахлоқ билан зийнатланса, нафсининг хоҳиш-истакларини босиб, бунга сабр қилса, фаришталар даражасига кўтарилади ва вақт ўтиши билан инсонлик сифатларидан чиқиб, руҳий мавжудотга айланади. Мана шу пайтда Аллоҳнинг руҳи унга киради (ҳулул қилади), худди Марям ўғли Исога ҳулул қилгани каби».

У бир қатор сеҳр ва шарлатонликларни халққа кўрсата бошлади. Кейин ўзи ҳақида Маҳдий деб эълон қилди. Жуда кўп одамлар унинг изидан эргашиб, фитна чиқардилар. Ушбу ишлар 301/913 йили унинг ўлдирилишига сабаб бўлди.

У жуда катта даъволарни олдинга сурди. Унинг амалларининг кўп қисми шариатга мос эди.

Абдуллоҳ Муҳаммад ал-Исфаҳоний ҳикоя қилади:

Ҳусайн ал-Ҳаллож Исфаҳонга келди. Шаҳардан саккиз фарсах узоқликда ўз яқинлари билан бирга қароргоҳ қурди. Кенг, гўзал ва хуш манзарали бир жойга жойлашдилар. Бу ерда намойишларга киришди. Исфаҳоннинг ашроф ва зода кишиларига мактублар ёзиб, уларни ўз ҳузурига таклиф қилди. Ҳузурига келганларга «Аллоҳ сизларнинг ёнингизга келди», дер эди. Жуда кўп халқ унга эргашди.

Исфаҳоннинг ашрофларидан бири уни кўриш учун келди ва уни тинглади. Унга: «Каромат ва далилларингдан бирини менга кўрсат», деди.

Ҳаллож унга: «Менда жуда кўп далил ва кароматлар бор. Ҳозир улардан бирини сенга кўрсатаман», деди. Янида турган хизматчиларидан бирига: «Мунга семиз бир қўзичоқ олиб кел», деди. Хизматчи бориб, доғ-доғли (яъни бенакли) бир қўзичоқни олиб келди. Қўзичоқни у одамнинг кўз ўнгида сўйдилар, терисини шилдилар.

Кейин яна томошабинларнинг кўз ўнгида у ерда турган тандирани ёқишларини буюрди. У қўзичоқни тандирқа солдилар ва тандирни ёпдилар.

Бир муддат ўтгач, у исфаҳоний киши турди, тандирнинг устини очди, тандирни кўриб ҳайратга тушди, ақли бошидан кетди. Ўзига келгач, Ҳаллож кулиб ундан: «Нима бўлди?», деб сўради. Одам: «Мен ўша козини тандир ичида, бир бурчида, олдидаги яшил ўтларни еб ўтирганини кўряпман», деди.

Кейин Ҳалложнинг ҳузурига келди. У ҳали ҳам ҳайратда бўлган ҳолда, ақли жойига келгач, Ҳаллож унга шундай деди:

«Эй жоним, сен ўша козини кўрдингми?» У киши ҳам: «Ҳа, кўрдим», деганидан сўнг, «Сақлан, алданма! Бу фақат макр ва кўзбўямачиликдир», деди.

Ҳаллож ўша Исфаҳонийнинг қўлини ушлади ва уни ўз қароргоҳига туташ бўлган уйига олиб борди. Унга тандирнинг тагидан бир йўлак (йер ости йўли) борлигини ва сўйилиб, териси шудалган ўша кози тандирқа осилгандан сўнг, усти ёпилгач, у томонда турган одамлар тандирнинг тагидаги ўша йўлакдан ўтиб, ўша сўйилган козини олиб кетишганини, кейин тандир тагига яшил ўтлар солиб, худди ўша қўзичоққа ўхшаган бошқа бир қўзичоқни олиб келишиб, ўша ерга қўйишганини ва кейин тандир тагидаги ўша йўлакни ёпиб қўйишганини кўрсатди.

Мана шу ёмон одам (яъни Ҳаллож) ушбу ишларининг барчасини ўша Исфаҳонийга кўрсатди. Исфаҳонийнинг шундай қилиб ҳайрати йўқолди ва ақли ўрнига қайтди.

Бир бошқа куни Исфаҳонда Ҳаллож бир томдан иккинчисига учиб ўтган. Бу макрни ҳам у Ҳиндистонда ўрганган эди. Бу ҳиндларда урф ҳисобланади. Ҳузайрон дарахти ёки қамишни тирнаш ва ингичка қилишади, Хитой ипагини тайёрлаган чўпаларга ёпиштириб, қуш қанотига ўхшаш қанотлар ясайдилар. Бу қанотларни қўлтиғидан танасига бириктиради, шамолли бир кунда қўлтиғига бириктирилган ўша қанотларни очиб учишга муваффақ бўлишади. Бу усул у ерда кенг тарқалган.

Дарҳақиқат, Мутаасим замонида бир одам Самарро минорасидан пастга учиб тушган. Бу энг баланд минорадан пастга учган бўлса-да, у одамга ҳеч нарса бўлмаган.

Ҳалложнинг бир марта ялинғоч оёқда олов устида рақс қилгани ҳам ривоят қилинади. Бу макри эса талк (амянт) орқали бўлган. Бу талк деб аталган моддани қизил тупроқ ва сирка билан аралаштириб олинган моддага олов таъсир қилмайди. Биз ҳам бундан бир неча марта фойдаланганмиз.

Марвлик котиб Абу-л-Ҳасан ҳикоя қилади:

Бир куни мен Ҳалложга шундай дедим: «Сен билан қанчалик жондан дўст ва яқин эканимизни биласан. Йиллардан бери сенга ишонган ва суянган дўстингман. Менга кароматларингдан бирини кўрсатишингни хоҳлайман». У: «Бўлади», деди ва бир тунни белгилади.

Ўша тун бир сўҳбат йиғини бўлди. Турли таомлар ҳам тайёрлаган эди. Таом еб бўлингандан сўнг шароб келтирилди. Бир неча қадаҳ олгандан кейин, унга олдин берган ваъдасини эслатиш учун: «Эркин инсон айтган сўзини бажаради», дедим.

Ҳаллож менга: «Ҳури ғилмонларни бевосита кўришни хоҳлайсанми?», деди. Мен: «Албатта, нега хоҳламаслигим керак?», дедим.

Шунда у баланд овоз билан бақирди ва қўлларини бир-бирига урди. Шу заҳоти уйнинг бир бурчагида гўё ер ёрилиб кетгандек бўлди ва у ердан икки чўри пайдо бўлди. Мен улардан гўзалроқ аёлни кўрмаган эдим. Улар яшил ипак либос кийиб олган эдилар ва бир муддат у ерда турдилар.

Мен ҳайратда уларга қарай бошладим ва шароб ичиб ўтирардим. Сархуш бўлгач, Ҳалложга шундай дедим: «Булар бизга ноз қилиб, сўзлашсинлар. Хушҳоллигимиз зиёда бўлсин». Шунда Ҳаллож менга бақирди ва:

«Аслида сен яхши ва садоқатли дўст эмас экансан! Кўрмаяпсанми, сен учун нима ишлар қилдим?! Билмайсанми, руҳий шахсга айланган инсон моддий дунё ҳақида сўз айтиш ҳуқуқига эга эмас!», деди.

У ғазабланди, ғазаб билан қўлларини бир-бирига урди ва бақирди. Шу заҳоти ўша икки қиз кўздан йўқолди. Мен бир муддат ҳайратда қолдим. Дўстлар тарқалишди. Биз сархуш эдик. Ниҳоят мен ва Ҳаллож иккиламиз қолдик.

Мен унга шундай дедим:

«Биласан, мен сени жуда яхши биламан. Бу қилган ишларингнинг барчаси макр ва кўзбўямачилик. Бу дўстлигимиз ҳаққига ўша икки гўзал чўрини қандай пайдо қилганингни менга айт.»

Ҳаллож кулиб шундай деди:

«Сендан ҳеч нарса яширмайман. Лекин бир шартим бор — сиримни фош қилмаслигинг керак».

Мен унга ваъда бердим. У мени бошқа бир уйга олиб борди. У ерда иккита катта бақа бор эди. Бу икки бақа ўша қиз суратидаги ҳайкалларнинг оёқ остига ўрнатилган эди. Бақалар ҳаракат қилган сари, у суратлар ҳам турар ва ҳаракат қилар эди.

Ниҳоят, бу Ҳусайн ал-Ҳаллож Бағдодда ёқиб ўлдирилди. Куллари Дажла дарёсига ташланди.