Етмиш уч оятдан иборат ушбу сурайи карима Мадинада нозил қилингандир. Маълумки, одатда Мадина сураларида Маккада нозил бўлган суралардан фарқли ўлароқ, асосан Исломий турмуш тарзи ва диний урф-одатлар ҳақида сўз боради. Яъни, мавзу Исломий ақидани англатишдан Исломий Шариатни баён қилишга кўчади. Ушбу сура ҳам бундан мустасно эмасдир.
У дастлаб Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга тақвода - Оллоҳ таолодан қўрқишда устиворлик тилаб, Ёлғиз Оллоҳга суянишга ва фақат Илоҳий ваҳийга эргашишга буюриш билан бошланади, сўнгра Дини Ислом ҳукмича, боқиб олинган бола туққан фарзанд билан баробар бўлмаслиги баён қилинади ва сура давомида бу мавзуга яна қайтилади.
Яна ушбу сурада Пайғамбар алайҳис-саломнинг аҳли-аёллари тўғрисида ҳамда уларнинг зиммаларидаги айрича вазифалари ва алоҳида ҳақ-ҳуқуқлари борасида ҳам сўз юритилади, шунингдек, улар барча мўмин-мусулмонлар учун она мақомида эканликлари, бинобарин мўминлар уларга зиёда эҳтиром ва ўта эҳтиёткорлик билан муомала қилишлари лозим экани уқтирилади. Сура ниҳоясида инсон ўз зиммасига олган Оллоҳ таолонинг барча Амру Фармонларига итоат этиш вазифаси, ҳатто осмону замин ва тоғу тошлар ҳам кўтара олмаган оғир ва масъул вазифа эканлиги таъкидланади.
Ушбу сурадан Мадинада янги барпо бўлган Ислом давлатини йўқ қилиб юбориш ғаразида турли ҳизблар-фирқалар бирлашиб қилган ҳужумлари ва бу жанг воситасида Оллоҳ таоло мўминларнинг иймон-эътиқодларини яна бир бор имтиҳондан ўтказгани ҳақида хабар берган оятлар ҳам ўрин олгани сабабли у «Аҳзоб - Ҳизблар» деб номлангандир.

Меҳрибон ва Раҳмли Оллоҳ номи билан

1. Эй Пайғамбар (алайҳис-салом), Оллоҳдан қўрқинг ҳамда кофир ва мунофиқ кимсаларга бўйинсунманг! Албатта Оллоҳ Билгувчи ва Ҳикмат Эгаси бўлган Зотдир.
Воқидий “Асбобун-нузул” китобида зикр қилишича, ушбу ва қуйидаги икки оят Макка мушрикларининг катталаридан Абу Суфён, Икрима ибн Абу Жаҳл ва Абул-Аъвар Сулламий ҳақида нозил қилинган. Улар Уҳуд жангидан кейин Мадинага келиб, мунофиқларнинг каттаси бўлган Абдуллоҳ ибн Убайнинг уйига тушадилар. Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам уларга сўзлашиб олишлари учун омонлик берадилар, яъни, Мадинадан тинч-омон чиқиб кетишларини таъминлашга ваъда берадилар. Бас, у мушрикларга Мадиналик мунофиқлар Абдуллоҳ ибн Убай ибн Салул, Абдуллоҳ ибн Саъд ибн Абу Сарҳ ва Тўъма ибн Убайриқлар қўшилишиб, Умар ибн Хаттоб билан бирга улар билан сўзлашиш учун келган Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламга: “Эй Муҳаммад сен бизнинг илоҳларимиз Лот, Уззо ва Манотни сўкишни тўхтатиб, улар ўзларига сигинган кишиларни шафоат қилади, дейсан, шунда биз сени Роббинг билан тинч қўямиз”, дейишган эди, уларнинг бу сўзлари Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламга жуда оғир ботди. Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу: “Ё Расулуллоҳ, Сиз менга уларни ўлдириш учун изн беринг”, деган эди, у зот: “Мен уларга омонлик берганман”, дедилар. Шунда Умар у кофирларга қараб: “Чиқинглар, Оллоҳнинг лаънат ва ғазабига гирифтор бўлинглар”, деди, бас, Пайғамбар соллоллоҳу алайи ва саллам Умарга уларни Мадинадан қувиб чиқаришни буюрдилар. Ана ўша соатда Оллоҳ таоло ушбу ояти каримани нозил қилиб, Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни “Эй Пайғамбар алайҳис-салом”, деб шарафлайди - у зоти бобаракотнинг ҳақ Пайғамбар эканликларини яна бир бор таъкидлайди ҳамда Ўзининг ҳар бир иймон-эътиқодли бандаси зиммасида бутун умри давомида фарз бўлган энг улуғ вазифани, яъни, ҳамма вақт, ҳар бир ишда Оллоҳ таолодан қўрқишни ва куфр аҳлидан эканликларини очиқ-ошкор айтадиган кофирларга ҳам, ўзларини мусулмон кўрсатадиган, аммо қалблари тўла мараз бўлган иймонсиз мунофиқларга ҳам ҳеч қачон, ҳеч бир ишда итоат этмасликни, улар кўрсатган йўлларга юрмасликни буюради.
Ояти карима ниҳоясида Оллоҳтаоло ҳар бир ишни, ким нима қилаётганини Билгувчи ва айтган - буюрган ҳар бир Сўзи Ҳикмат бўлган Зот эканлиги яна бир бор таъкидланади.

2. Сиз (фақат) ўзингизга Парвардигорингиз томонидан ваҳий қилинадиган оятларга эргашинг! Албатта Оллоҳ қилаётган амалларингиздан Огоҳ бўлган Зотдир.
Яъни, Сиз, эй Муҳаммад алайҳис-салом, маккалик мушрик-кофирлар ва мадиналик мунофиқлар айтадиган сўзларга эмас, балки Сизга Оллоҳ таоло томонидан ваҳий қилинаётган оятларга эргашинг ва сизлар ҳам, эй мўминлар, кофирлар ва мунофиқлар чизиб бераётган йўлларга, тузиб бераётган ҳизбларга эмас, балки ўзларингиз ҳақ Пайғамбар деб иймон келтирган Муҳаммад алайҳис-саломга Ҳақ таоло нозил қилган Қуръони Карим оятларига эргашинглар. Билингларки, Оллоҳ таоло қилаётган амалларингизнинг барчасидан Хабардордир, Ундан ҳеч нарсани яшириб бўлмас.

3. Ва (Ёлғиз) Оллоҳга таваккул қилинг! Оллоҳнинг Ўзи етарли Вакил - Сақлагувчидир.
Юқоридаги оятларда Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам, у зот орқали барча умматлари энг аввал Оллоҳ таолодан қўрқишга - тақвога буюрилишлари, кофирлар ва мунофиқларга бўйинсунишдан қайтарилишлари ҳамда фақат Оллоҳнинг Каломи бўлмиш Қуръон кўрсатмаларига амал қилишлари амр этилганидан кейин ушбу ояти каримада ҳар бир ишда Оллоҳтаолога суяниш - таваккул қилиш лозимлиги уқтирилишидан маълум бўладики, Оллоҳ таолога ибодат қилмасдан, У Зотнинг Амр-Фармонларига итоат этмасдан туриб Унга таваккул қилишнинг фойдаси бўлмаслиги мумкиндир. Чунки Ҳақ таоло аввал ўзингга буюрилган ишни қилгин, ибодатда бардавом бўлгинда, сўнгра ҳеч кимдан қўрқмай Менга суянгин, сени ҳар қандай бало-қазодан, душманларнинг фириб-найрангларидан Ўзим асрайман, деб ваъда бермоқда.

4. Оллоҳ бирон кишининг ичида иккита қалб қилган эмас, (шунингдек), У сизлар зиҳор қиладиган хотинларингизни сизларга она қилган эмас ва асранди болаларингизни ўз болаларингиз қилган эмасдир. Бу (яъни, хотинларингизни «онам» дейишларингиз, асрандиларингизни «болам» дейишларингиз) сизларнинг оғизларингиздаги сўзингиздир. Ёлғиз Оллоҳ Ҳақни айтур ва Унинг Ўзи (Ҳақ) Йўлга ҳидоят қилур.
“Оллоҳ бирон кишининг ичида иккита қалб қилган эмас”.
Ушбу жумла, аксар муфассирлар наздида тилида мўмин-у, дилида кофир бўлган мунофиқ кимсалар ҳақида келтирилган ибратли мисолдир. Ҳақ таоло ҳеч қачон бир кишининг қалбида иймон билан куфрни жамламаслигини, бошқача айтганда, иймонли қалбда куфрга жой бўлмаслигини, куфр ўрнашиб олган қалбга эса, иймон яқин йўламаслигини таъкидлаб, ҳеч бир кимсани бири кофир, иккинчиси мўмин бўлган икки юракли қилиб яратмаганини, демак, тили бошқа дили бошқа бўлган мунофиқлар аниқ кофир эканликларини айтиб огоҳлантиради.
“(шунингдек) У сизлар зиҳор қиладиган хотинларингизни сизларга она қилган эмас ва асранди болаларингизни ўз болаларингиз қилган эмасдир. Бу (яъни, хотинларингизни «онам» дейишларингиз, асран-диларингизни «болам» дейишларингиз) сизларнинг оғизларингиздаги сўзингиздир. Ёлғиз Оллоҳ Ҳақни айтур ва Унинг Ўзи (Ҳақ) Йўлга ҳидоят қилур.”
Ушбу жумлаларда икки масъала хусусидаги Оллоҳ таолонинг Ҳукми баён қилинди: Биринчиси «Зиҳор» масъаласи бўлиб, бу ибора арабларнинг истилоҳида киши ўз хотинига «сен менга онамнинг бадани каби ҳаромсан», дейишини англатади. Одатда улар, бу сўзлар айтилган хотин онага айланиб қолади, демак, энди у билан яшаш мумкин эмас, деб ҳисоблар эдилар. Қуръон уларнинг бу гумонлари нотўғри эканлигини уқтиради. Фиқҳ китобларида юқоридаги сўзларни айтган кишилар ушбу нолойиқ сўзлари учун маълум тартибда каффорат - жарима тўлаб, никоҳларидаги хотинлари билан яшайверишлари жоиз эканлиги айтилади.
Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам баён қилинади: “Ораларингиздаги ўз хотинларини зиҳор қиладиган кимсаларнинг (зиҳор қилинган хотинлари) уларнинг оналари эмасдирлар. Фақат уларни туққан (аёл)ларгина уларнинг оналаридирлар. Шак-шубҳасиз, улар сўзнинг номақбул ва ёлғонини айтурлар. (Лекин) Оллоҳ шубҳасиз, Афв этгувчи ва Мағфират қилгувчидир”. (Мужодала сураси, 2-оят).
Яъни, ўша ўз хотинларини оналарига ўхшатишдек номақбул ва ёмон сўз айтганлар ўз қилмишларидан пушаймон бўлиб, тавба қилсалар шак-шубҳасиз, Оллоҳ таоло Афв этгувчи, Мағфират қилгувчидир. Уларнинг ўртасига ҳеч қандай талоқ тушмайди. Лекин ўз хотинини зиҳор қилиб, кейин унга қайтмоқчи бўлган кимса бу қилмиши учун маълум миқдорда каффорат - тўлов тўлаши керак. Мана бу оятларда ўша каффорат миқдорлари баён қилинади.
“Ўз хотинларини зиҳор қилиб, сўнгра айтган сўзларидан қайтадиган кимсалар (зиммасида эр-хотин қайтадан) қўшилишларидан илгари бир қулни озод қилиш бордир. Бу сизларга мавъиза-ибрат бўлгай. Оллоҳ қилаётган амалларингиздан Хабардордир. Энди ким (озод қилиш учун қул) топа олмаса, (унинг зиммасида эр-хотин) қўшилишларидан илгари пайдар-пай икки ой рўза тутиш бордир. Энди ким (рўза тутишга) қодир бўлмаса, (унинг зиммасида) олтмишта бечора-мискинга таом бериш бордир. Бу (ҳукмлар) сизлар Оллоҳ ва Унинг Пайғамбарига иймон келтиришларингиз учун (нозил қилин-ди). Булар Оллоҳнинг (белгилаб қўйган) ҳадлари - қонунларидир. Ва (бу қонунларни инкор этгувчи) кофирлар учун аламли азоб бордир”. (Мужодала сураси, 3-4-оятлар).
Ояти каримада баён қилинган иккинчи масъала, асранди бола Шариати Исломийя хукмида пушти камардан бўлган бола каби эмаслиги ҳақидадир. Ушбу оятлар Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳали у зотга ваҳий нозил қилиниб пайғамбар бўлишларидан илгари асраб олган ўғиллари Зайд ибн Ҳориса розияллоҳу анҳу ҳақида нозил қилинган бўлиб, суранинг 37-оятида бу мавзуга яна қайтилади.
Ояти карима сўнггида Ҳақ таоло зиҳор қилинган аёл онага айланиб қолиши ва асраб олинган бола ҳам пушти камардан бўлган бола ҳукмида бўлиши ҳақида одамлар айтиб юрадиган гаплар ҳеч қандай далил-ҳужжатга эга бўлмаган қуруқ сўзлар эканлигини айтиб, фақат Оллоҳ таолонинг Сўзигина Ҳақ Сўз эканлигини ва Ёлғиз УнингЎзи мўминларни Тўғри Йўлга ҳидоят қилишини таъкидлайди.

5. Сизлар уларни ўз оталари (исми) билан чақиринглар - атанглар. Мана шу Оллоҳ наздида энг адолатли - тўғри (Ҳукмдир). Энди агар уларнинг оталарини билмасангизлар, у ҳолда (улар) сизларнинг диндаги биродарларингиз ва дўстларингиздир (яъни, у ҳолда уларни биродарим Фалончи, ёки дўстим Фалончи, деб атанглар, лекин боқиб олган отасининг номи билан чақирманглар). Қилган (хатоларингиз) сабабли сизлар учун гуноҳ йўқдир, лекин кўнгилларингиз (билан) қасд қилган (хатодагина гуноҳкор бўлурсизлар). Оллоҳ Мағфиратли, Меҳрибон бўлган Зотдир.
Яъни, эй мўминлар, сизлар бола асраб оладиган бўлсангизлар, уларни менинг фарзандим демасдан ўзларининг оталари исми билан чақиринглар, агар оталари ким эканлигини билмасангизлар, у ҳолда уларни диндош оға-иним ва дўстим деб айтинглар. Мана шу Ҳукмни билишларингиздан илгари асранди болаларингизни ўғлим, қизим деб қилган хатоларингиз учун сизларга гуноҳ ёзилмас. Чунки Оллоҳ таоло Кечиргувчи ва бандаларига Меҳрибон бўлган Зотдир. Аммо мазкур Илоҳий Ҳукмдан хабардор бўлганларингиздан кейин ҳам кўнгилларингизда улар менинг ўғлим, менинг қизим деган даъво тураверадиган бўлса, яъни хатоларингизни тузатмасангизлар, албатта гуноҳкор бўлурсизлар. Шунингдек, асраб олинган бола ўзининг ҳақиқий отаси бошқа эканлигини билгани ҳолда боқиб олган кишини менинг отам мана шу деб даъво қиладиган бўлса, жуда қаттиқ гуноҳкор бўлади. Имом Бухорий ва Муслим ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда саҳобалар Саъд ва Абу Бакра розияллоҳу анҳумо айтдилар: “Биз Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким билган ҳолида ўз отасидан бошқани отам деб даъво қилса, унга жаннат ҳаромдир”, деяётганлирини эшитдик”. (“Тафсири БағавшГдан).
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумо айтади: “Биз то “Сизлар уларни ўз оталари исми билан чақиринглар - атанглар. Мана шу Оллоҳ наздидаги энг адолатли - тўғри (Ҳукмдир)” ояти нозил бўлгунича Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ота-бола тутинган Ҳориса ўғли Зайдни Муҳаммад ўғли Зайд деб чақирар эдик”. (Имом Бухорий ва Муслим ривояти).

6. Пайғамбар (алайҳис-салом) мўминларга ўзларидан ҳам яқинроқ - ҳақдорроқдир, унинг жуфтлари уларнинг оналаридирлар. Оллоҳнинг Китобида қариндош-уруғлар (меросхўрлиқца) бир-бирларига (қон-қариндош бўлмаган) мўминлардан ва муҳожирлардан кўра ҳақдорроқдирлар. Магар сизлар дўст-яқинларингизга (ўлимингиз олдида қолдираётган мол-дунёнгиздан маълум бир қисмини васият қилиш би-лан) яхшилик қилмоғингиз (жоиздир). Бу - Китобда (яъни, Лавҳул-Маҳфузда) битиб қўйилган (Ҳукмдир).
“Пайғамбар (алайҳис-салом) мўминларга ўзларидан ҳам яқинроқ - ҳақдорроқдир”.
Дарҳақиқат, шундай. Албатта, Ҳазрати Муҳаммад Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам у зотнинг уммати бўлган ҳар бир мўмин учун уларнинг ўзларидан ҳам меҳрибонроқ, нафсларидан ҳам ғамхўрроқдир. Чунки у зоти бобаракот мўминларни нажотга, икки дунё саодатига чақирадилар, нафслар эса, аксар ҳолларда ўз эгаларини ҳалокат ва залолатга чақиради. “Албатта нафс ёмонликка буюргувчидир”. (Юсуф сурасининг 53-оятидан).
Бу ҳақда Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан имом Муслим ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзлари ҳам айтганлар: “Мен сизларни белбоғларингиздан тутиб дўзаҳдан тўсиб турибман, сизлар бўлсангиз, худди парвоналардек ўзларингизни ўтга ур-моқдасизлар”. (“Тафсири Мунийр”дан). Яна айтдилар: “Мўмин инсон борки, шак-шубҳасиз, мен дунё Охиратда унинг учун инсонларнинг энг яқиниман. Хоҳласаларингиз, “Пайғамбар мўминларга ўзларидан ҳам яқинроқдир”. (Аҳзоб сураси, 6- оят) оятини ўқинглар. Бас, қайси бир мўмин вафот этса-ю, ўзидан мол-дунё қолдирган бўлса, унга қон-қариндошлари меросхўр бўлсин, аммо ким қарз ёки ночор оила - етим болаларни қолдирган бўлса, менинг олдимга келсин, мен унинг энг яқин кишисиман, яъни, унинг қарзини тўлайман, етимларини қарамоғимга оламан”. (Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан Имом Бухорий ривоят қилган). Бас, маълум бўлади-ки, Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам биз мўминлар учун ўз оталаримиздан ҳам ғамхўрроқ, оналаримиздан ҳам меҳрибонроқ, ўз нафсимиздан ҳам бизга яқинроқ, демак, чин муҳаббат билан севишимизга энг ҳақдор бўлган зотдирлар. Шунинг учун ҳам барча мўминларни огоҳлантириб айтдилар: “Жоним Қўлида бўлган Зотга қасамки, сизлардан биронтангиз то мен унга ўз нафсидан ҳам, молу-давлатидан ҳам, фарзандидан ҳам ва жамийки инсонлардан ҳам севиклироқ бўлмагунимча мўмини комил бўлмайди!” (“Саҳиҳи Бухорий” ва бошҳа ҳадис тўпламларида ривоят ҳилинган).
Яна “Саҳиҳи Бухорий”да ривоят қилинишича, Умар розияллоҳу анҳу: “Ё Расулуллоҳ, Оллоҳга қасамки, Сиз менга ўз нафсимдан бошқа барча нарсадан суюклироқсиз”, деган эди, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Йўқ эй Умар, токи мен сенга ўз нафсингдан ҳам суюклироқ бўлмагунимча комил мўмин бўлмайсан”, дедилар. Шунда Умар: “Ё Расулуллоҳ, Оллоҳга қасамки, Сиз менга барча нарсадан, ҳатто ўз нафсимдан ҳам суюклироқсиз”, деган эди, у зот: “Ана энди бўлди, эй Умар”, дедилар.
“Унинг жуфтлари уларнинг оналаридир”.
Яъни, Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва салламнинг жуфти ҳалоллари барча мўминлар учун уларнинг туққан оналари мақомидадирларки, ҳар бир мўмин Пайғамбар алайҳис-саломнинг аёлларини баайни ўз онасини ҳурмат-эҳтиром қилгани каби хурмат-эҳтиром қилиши вожибдир ва худди киши ўз онасига уйланиши ҳаром бўлганидек, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан кейин у зотнинг аёлларига уйланиш ҳам ҳаромдир.
“Оллоҳнинг Китобида қариндош-уруғлар (меросхўрликда) бир-бирларига (қон-қариндош бўлмаган) мўминлардан ва муҳожирлардан кўра ҳақдорроқдирлар. Магар сизлар дўст-яқинларингизга (ўлимингиз олдида қолдираётган мол-дунёнгиздан маълум бир қисмини васият қилиш билан) яхшилик қилмоғингиз (жоиздир). Бу - Китобда (яъни, Лавҳул-Маҳфузда) битиб қўйилган (Ҳукмдир).
Маълумки, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Мадинайи мунавварага ҳижрат қилган дастлабки йилларда мусулмонлар ўртасида меросхўрлик қариндошлик асосида эмас, балки диндошлик, бошқача айтганда муҳожирлик ва ансорийлик асосида жорий бўлган. Бу хусусда ояти карима нозил қилинган бўлиб, мазкур оятда Жаноби Ҳақ: “Албатта иймон келтирган, ҳижрат қилган ва молу жонлари билан Оллоҳ Йўлида курашган зотлар ва (Маккадан ҳижрат қилиб келган муҳожирларга) уй-жой бериб, ёрдам қилган зотлар - ана ўшалар, бир-бирларига дўстдирлар”. (Яъни, тириклари бир-бирига ҳамкор, ўрталарида ўлим бўлса, бир-бирларининг меросларига ҳақдордирлар)”, (Анфол сураси, 72-оятдан) дейди ва мусулмонлар диндош бўлганлари сабабли, гарчи қондош бўлмасалар-да, бир-бирларига меросхўр бўлишларини ва бу ҳукмнинг шартларини баён қилади. Ояти каримада таъкидланишича, Оллоҳга, Муҳаммад алайҳис-салоту вассаломга ҳамда Қуръонга иймон келтирган ва Оллоҳ талони ҳамда Унинг Расулини севганлари сабабли У Зотга эргашиб ўз ватанлари Маккани тарк этиб, Мадинайи мунавварага ҳижрат қилган, Оллоҳ Йўлида мол-мулкларини сарфлаб, жонларини фидо қилиб курашган муҳожир мусулмонлар билан уларга Мадинада ўз уйларидан жой бериб, ҳар соҳада, жумладан, Дин душманларига қарши курашда ҳам уларга кўмакчи бўлган, Дини Исломнинг равнақи ва Исломий жамият барпо бўлишида кўрсатган беқиёс ёрдамлари учун Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ансорлари - ёрдамчилари деган шарафли номга эга бўлган мусулмонлар гарчи ўрталарида қариндошлик алоқаси бўлмаса-да, бир-бирларининг меросларига эга бўлишларини айтади.
Бу ҳақда ҳадиси шарифда ҳам баён қилинган: Ибн Аббос, Ҳасан ва Қатода розияллоҳу анҳум айтадилар: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам муҳожирлар билан ансорийларни битта-биттадан танлаб бир-бирларига оға-ини қилиб қўйдилар”. Шундан кейин агар у оға-инилардан бири вафот этса, иккинчиси унинг меросига эга бўлар, аммо вафот қилган муҳожирнинг Маккада ҳижрат қилмасдан қолиб кетган қариндоши унинг меросига эга бўла олмас эди.
Жаноби Расуллуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг ёнларида турган, Ислом ғариб, мусулмонлар заиф бўлган замонда у зотга ёрдамчи бўлган, Оллоҳ Йўлида молу жонларини фидо қилган ва мана шу фидойиликлари билан Оллоҳ таолонинг розилигига эришган муҳожир ва ансорий саҳобалар - бевосита Пайғамбар алайҳис-саломнинг таълим ва тарбиясини олиш бахтига муваффақ бўлган у буюк зотлар (розияллоҳу анҳум ажмаъийн) иймон ва тақвода то Қиёмат дунёга келадиган барча мўмин-мусулмонларга ибрат бўлганлари каби бир-бирларига нисбатан бўлган меҳр-оқибат ва садоқатда ҳам бир-бирларига меросхўр бўлган қондош-қариндошларга ибрат эдилар. Чунки Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзлари улардан икки кишини оға-ини қилиб қўйган соатдан бошлаб оғаси учун иниси ўзидан ҳам яқинроқ, иниси учун оғаси ўзидан ҳам азизроқ бўлиб қолар эди. Улар тириклик пайтларида бир-бирлари учун жонларини ҳам аямаганлари янглиғ, улардан бири вафот этса, иккинчилари унинг меросига эга бўлишларига ҳам албатта рози бўлар эдилар. Ушбу ҳукм то Макка мусулмонлар томонидан фатҳ қилиниб, ҳижрат тўхтагунига қадар жорий бўлади. Сўнгра Анфол сурасининг 75-ояти ва ўрганаётганимиз мана бу ояти карима нозил қилиниши билан муҳожир ва ансорийларнинг бир-бирларига меросхўр бўлишлари ҳақидаги ҳукм, яъни, қариндош бўлмаган диндош биродарлар бир-бирларига меросхўр бўлишлари насх қилинади - тўхтатилади. Энди то Қиёматга қадар вафот қилган мусулмондан қолган мерос унинг насабдош - қариндошларига барча нарсани Билгувчи Оллоҳ таоло Ўз Китобида белгилаб берган тартибда тақсим қилинади. Мерос тақсимоти хусусида Нисо сурасидаги айни мавзуда келган оятларда батафсил баён қилиндики, биз у оятларни ўз ўрнида бақадриҳол тафсир қилиб ўтдик.

7-8. Эсланг, Биз (барча) пайғамбарлардан ҳам, ва (хусусан) Сиздан, Нуҳдан, Иброҳим, Мусо ва Ийсо бинни Марямдан ҳам аҳду паймонларини олгандик. Токи у ростгўйлардан (яъни, барча пайғамбарлардан Қиёмат Кунида) ростгўйликлари ҳақида (яъни, зиммаларидаги пайғамбарлик вазифаларини рост - тўла адо этганлари ҳақида) сўраш учун (Оллоҳ) улардан пухта аҳду паймон олди ва кофирлар учун аламли азобни тайёрлаб қўйди.
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, эсланг, Биз элчилик вазифасини юклаётган вақтимизда барча пайғамбарлардан ва хусусан, сўнгги Элчимиз бўлмиш Сиздан ҳам, тўфон балосидан кейинги биринчи элчимиз бўлган Нуҳдан ҳам, пайғамбарлар отаси ҳисобланмиш Иброҳимдан ҳам, шунингдек, Мусо Калимуллоҳ ва Ийсо Руҳуллоҳдан ҳам - барча-барчаларингиздан зиммаларингиздаги элчилик вазифасини тўла-тўкис адо этишларингиз ва Ҳақ Динга даъват қилишларингиз ҳақида аҳд-паймонларингизни олган эдик. Биз бу жуда қаттиқ ва оғир аҳд-паймонни барча пайғамбарлардан олганмиз.
Оллоҳ таоло пайғамбарлар орасидан беш пайғамбарни улар зиёда фазилатларга эга эканликларини ва пайғамбарлар жамоасининг устунлари бўлганликларини билдириш учун алоҳида номма-ном санади ҳамда, гарчи пайғамбарларнинг охиргиси бўлсалар-да, уларнинг энг улуғи бўлганлари боис Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни ҳамма пайғамбарлардан муқаддам зикр қилди. Зотан, севикли Пайғамбаримиз соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Мен Одам болаларининг саййидиман. Бу сўз мақтаниш эмас”, деган муборак ҳадислари бежиз айтилмагандир. (Термизий ривоят қилган).
“Токи у ростгўйлардан (яъни, барча пайғамбарлардан Қиёмат Кунида) ростгўйликлари ҳақида (яъни, зиммаларидаги пайғамбарлик вазифаларини рост - тўла адо этганлари ҳақида) сўраш учун (Оллоҳ) улардан пухта аҳду паймон олди ва кофирлар учун аламли азобни тайёрлаб Қўйди”.
Маълум бўладики, Қиёмат Куни бўладиган сўроқ-саволдан ҳеч ким, ҳатто Оллоҳ таолонинг энг ростгўй бандалари бўлган пайғамбарлар ҳам қочиб қутула олмайдилар. Лекин у маъсум - бегуноҳ инсонлардан сўрала-диган савол бошқа гуноҳкор бандалардан сўраладиган нарсалардан ўзгачадир: улардан ўзларига юборилган ваҳийни қавмларига тўла-тўкис етказдиларми деб сўралади ва қавмлари уларни даъватларига қандай жавоб қилганлари ҳақида сўралади. Ҳақ таоло Ўзи юборган элчи-пайғамбарларнинг энг ростгўй инсонлар эканликларини ва улар зиммаларига юкланган рисолат вазифасини бекаму кўст адо этганларини, омонатга хиёнат қилмаганларини аниқ билгани ҳолда Қиёмат Кунида яна уларни сўроқ-саволга тутишининг ҳикмати, “Тафсири Бағавий”да айтилишича, уларга иймон келтирмаган қавмларни шарманда қилишдир ва ўша, ҳеч кимдан ҳеч қандай тавба-тазарруъ қабул қилинмайдиган Кунда кофирларни янада қаттиқ азоблаш учундир. Шунинг учун ҳам оят ниҳоясида “кофирлар учун (Оллоҳ) аламли азобни тайёрлаб қўйди”, деб огоҳлантирилди.

9. Эй мўминлар, Оллоҳнинг сизларга берган неъматини - сизларга (қарши турли ҳизблардан иборат) қўшинлар келган пайтида Биз уларнинг устига шамол ва сизлар кўрмаган қўшинларни (яъни, фаришталарни) юборганимизни эсланглар! Оллоҳ қилаётган амалларингизни Кўриб тургувчи бўлган Зотдир.
Ушбу ва қуйидаги оятларда Ҳақ таоло мўминларга ато этган неъматларидан бирини - Хайбар жангида уларни ўзларидан неча баробар кўп бўлган турли ҳизб-тўдалардан иборат кофирлар устидан ғолиб қилганини эслатади. Тафсир китобларида ёзилишича, вокеа бундай бўлган эди: ҳиж-ратнинг бешинчи йили шаввол ойида қиш фаслида ўн икки мингдан ортиқ яҳуд ва мушриклар бирлашиб Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламни ҳамда у зотни ҳақ Пайғамбар деб иймон келтирган мўминларни бутунлай қириб йўқ қилиб юбориш қасдида чор тарафдан Мадинайи мунаввара атрофига тўплана бошлайдилар. Уларнинг Мадинага бостириб кирмоқчи бўлаётганларидан хабар топган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам саҳобалардан Салмон Форсий розияллоҳу анҳунинг маслаҳати билан шошилинч тарзда шаҳар атрофига чуқур хандақ қаздириб, ҳамма тарафдан ёв йўлини тўсиб қўядилар ва жанг қилишга қодир бўлган барча эркакларга душман қаршисига чиқишни, (уларнинг адади тўрт мингга яқин эди), аёллар ва балоғатга етмаган болаларга эса, аскарлар учун истеҳкомлар бино қилишни буюрадилар. Шундай қилиб, ичкарида Оллоҳнинг Динини ҳимоя қилиш учун саф тортган мўминлар, хандақ ортида эса, ушбу улуғ Динни Ер юзидан йўқ қилиб юбориш қасдида тўпланган кофир ҳизблар рўбарў туриб қоладилар. Кунлар ўтган сайин аҳвол оғирлашиб, шаҳар ичида қамалда қолган мўминлар орасида қўрқув ва хавотирлар пайдо бўлади. Бундан фойдаланган айрим мунофиқ кимсалар мўминлар ўртасида фитналар тарқата бошлайдилар. Ҳатто Муаттиб ибн Қушайр исмли бир мунофиқ: “Муҳаммад бизга Форс ва Рум мам-лакатларининг хазиналарини ваъда қилар эдику! Энди бўлса биронтамиз ҳожатга ҳам бора олмай қолдик”, деб иғво қила бошлади. Мана шу зайлда орадан бир ойга яқин муддат ўтди. Икки тараф ўртасида баъзи-баъзида бир-бирларига тош ёки найза отиб қолишларини айтмаса, ҳеч қандай жанг-жадал бўлгани йўқ. Шаҳарга бостириб кирмоқчи бўлган ҳизбларнинг олдини узунлиги ўн беш минг газ (ўн минг метрдан кўпроқ) масофага чўзилган, чуқурлиги ўн газ, эни тўққиз газ бўлган хандақ тўсиб турар, айрим хандақни тўлдириб ўзларига йўл очмоқчи бўлган босқинчиларни эса нариги тарафдаги мусулмонлар тошбўрон қилиб қайтариб турар эдилар. Аммо қамал азобида қолган мўминларнинг аҳволи танглик ва иложсизликнинг сўнг чекига етган эди. Мана шунда мўмин бандаларининг ўзларини ва Буюк Дини Исломни ҳимоя қилиш учун кўраётган барча чора-тадбирларини кўриб-билиб турган Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло томони-дан мўминларга бир Улуғ Илоҳий Неъмат келди - Жаноби Ҳақ кофир ҳизблар устига қишнинг ўша совуқ кечасида Ўзининг лашкарлари бўл-миш қаттиқ бўронни ҳамда яна бир нурдан яратган қўшинини - одамлар кўришга ожиз бўлган малоикаларини юборди. Ажабки, малоикаларнинг такбир ва даҳшатли хайқириқлари остида кофирлар лашкаргохдтни ағдар-тўнтар қилаётган қаттиқ бўрон қамалда турган мусулмонларга мутлақо тегинмасдан ўтиб, кофирларнинг юзларига тупроқлар сочар, исиниш учун ёққан оловларини ўчирар, тиккан ўтовларини таг-туги билан кўчи-риб, таом тўла қозонларини ағдариб осмонга учирар эди. Бу мудҳиш манзарадан қўрқиб кетган отлар ўзларини ҳар томонга урар эдилар. Лекин энг қаттиқ қўрқув кофирларнинг қалбларига тушган эди. Шунинг учун уларнинг катталаридан бири Тулайҳа ибн Хувайлид Асадий шерикларига қараб: “Сеҳргар Муҳаммад сизларга ўз сеҳрини кўрсата бошлади. Энди ҳар ким ўз жонини кутқарсин”, деб бақирди ва Оллоҳнинг Дини устидан ғолиб бўламиз деб келган ҳизблар шармандаларча мағлуб бўлиб, ҳеч қандай жанг-жадалсиз, ҳар бир ҳизбнинг бошлиғи ўз ҳизбини эргаштириб келган томонларига қараб қочиб қолдилар. (“Ал-Мук,татаф мин уювнит-тафосийр”ва “Тафсири Мунийр” тафсирларидан).

10. Эслангиз, ўшанда улар сизларнинг юқори томонингиздан ҳам, сизлардан қуйироқ томондан ҳам (бостириб) келган эдилар. Ўшанда кўзлар тиниб, (кўрқувдан) юраклар бўғизларга тиқилиб қолган ва сизлар Оллоҳ ҳақида (турли ёмон) гумонлар қила бошлаган эдинглар.
Яъни, ўша турли ҳизблар Мадина атрофидан бостириб келганларида шаҳарнинг юқори тарафидан - шарқ томондан Бану Ғатфон қабиласи, уларга эргашган Нажд аҳли ва уларга кўшилган яҳудларнинг Бану Қурайза ва Бану Назийр қабилалари келган эди, қуйи томондан - ғарбдан эса, Абу Суфён ибн Ҳарб бошлиқ бўлган қурайшликлар ва сахройи араблар келган эди. Ўшанда босқинчиларнинг кўплигини ва ҳаммаси бошдан оёқ қуролланганини кўриб даҳшатдан мўминларнинг кўзлари тиниб қолган, қалблари қаттиқ изтиробга тушиб, жонлар ҳалқумга келган эди. Ҳатто мўминлар Оллоҳ таоло ва Унинг “Албатта Мен мўмин бандаларимни ғолиб қилурман”, деган ваъдаси ҳақида ҳар-хил ўйларга ҳам бора бошладилар. Уларнинг айримлари албатта Оллоҳ Ўз Ваъдасига вафо қилади биз ғалаба қиламиз, десалар, бошқалари “йўқ, мағлуб бўлишимиз аниқ”, деб гумон қилар, мўминлар орасига суқилиб кириб олган мунофиқ кимсалар эса, “мана энди мусулмонлар бутунлай қириб ташланадиган бўлди”, деб ўзларича севинар эдилар.

11. Ана ўша жойда мўминлар (яна бир бор) имтиҳон қилиндилар ва (бу даҳшатдан) қаттиқ ларзага тушдилар.
Яъни, ана ўша мудҳиш қамал кунларида ким ҳақиқий мўмин-у, ким тил учида иймон келтирган мунофиқ эканлиги яна бир бор имтиҳондан ўтди. Гўё даҳшатли зилзиладек келган бу бало чин ихлосли мўминларни тебрата олмади, улар ҳеч иккиланмасдан ўз эътиқодларида собитқадам бўлдилар, аммо иймони суст кимсалар ва мунофиқлар эса, бутунлай умидсизликка тушиб, ўзларини йўқотиб қўйдилар.

12. Ўшанда мунофиқлар ва дилларида мараз бўлган (яъни, эътиқодлари заиф) кимсалар: «Оллоҳ ва Унинг Элчиси бизларга фақат ёлғон ваъда қилган эканлар», дея бошладилар.
Яъни, ўша мўминлар устига Оллоҳнинг синови келган кунларда қавм орасидаги сирти мусулмон аммо қалбида заррача иймони бўлмагам мунофиқлар ва ўзлари мўмин бўлсаларда, қалбларига иймон ўрнашмаган эътиқоди заиф кимсалар: “Оллоҳнинг берадиган нусрат-ғалабаси қаёқда қолди? Оллоҳ ва Унинг Элчиси (яъни, Муҳаммад алайҳис-салом) бизларни фақат ёлғон ваъдалар бериб алдаган эканлар-да”, деб одамлар ўртасида фитна қилишни бошладилар.
“Тафсири Мунийр”да айтилишича, улар Муаттаб ибн Қушайр ва Тўъма ибн Убайриқ каби яхуд ва мунофиқлардан иборат етмиш чоғли кимса эди.
Ояти каримада зикр қилинган “дилларида мараз бўлган кимсалар” кимлар эканлиги бошқа бир сурада аниқ-равшан баён қилинади: “Одамлар орасида Оллоҳга бир четда туриб (яъни, сидқидилдан эмас, балки шак-шубҳа билан) ибодат қиладиган кимсалар ҳам бордир. Бас, агар унга (диндор бўлгани шарофатидан) яхшилик етса ўша сабабли хотиржам бўлур, агар бирон фитна-мусибат етса (диндан) юз ўгириб кетур. У дунё-ю Охиратда зиён кўрур. Бу эса очиқ-аниқ зиёндир”. (Ҳаж сураси, 11-оят).
Ояти каримада қалбларига иймон ўрнашмаган, доимо иккиланиб турадиган, фақат ўзларининг шахсий манфаатларини кўзлаганлари учун ҳар вақт тарозининг қайси палласи оғир келса, ўша томонга ўтиб олишга тайёр бўлган мунофиқ кимсалар ва уларни кутиб турган ёмон оқибат ҳақида сўз боради.
Имом Бухорий Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоху анхумодан ривоят қилишича, ушбу оят бир гуруҳ аъробийлар (саҳройи араблар) ҳақида нозил бўлган. Улар чўлу саҳролардан Мадинайи мунавварага ҳижрат қилиб келиб мусулмонлар жамоасига қўшилар, сўнгра қай бирининг Мадинада саломатлиги яхшиланса, отлари чиройли тойчоқларни кулунласа, хотини ўғил туғиб берса ва мол-дунёси кўпайса, у кимса: “Бу жуда гузал дин экан, унга кирганимдан буён фақат яхшиликларга етмоқдаман”, деб мусулмон бўлганлигидан кўнгли хотиржам бўлар эди. Аммо агар иш аксинча бўлса, Мадинага келганидан кейин касал бўлиб қолса, ёки хотини қиз туғса, отлари ориқ-нимжон тойларни қулунласа, молу дунёси камайиб кетса, у ҳолда: “Мана шу динга кирганимдан буён фақат ёмонлик кўрмоқдаман”, дер эдида Дини Исломдан юз ўгириб кетаверар эди. (“Тафсири Бағавий”дан).
Ояти каримада бундай тоифадаги одамлар жанггоҳда қўшиннинг энг четидан жой олиб, агар душманнинг қўли баланд келаётганини сезиб қолса, бир ҳатлаб ёв томонига ўтиб кетишни кўзлаб турадиган айрим қўрқоқ аскарларга ўхшатилади ва бошига тушган фитна-синов сабабли Ҳақ Диндан юз ўгириб, куфр-ширкка қайтиб кетаверадиган ҳар бир кимса ўзи учун дунёда ҳам, Охиратда ҳам аниқ зиён бўлган залолат йўлини танлагани ҳақида огоҳлантирилади.

13. Ўшанда улардан (мунофиқлардан) бир тоифаси деди: «Эй Ясриб (яъни, Мадина) аҳли, сизлар учун (бу хатарли макон), турадиган жой эмасдир, бас, (ўз уйларингизга) қайтиб кетинглар». Улардан (яъни, мунофиқлардан) яна бир гуруҳ эса «Уйларимиз очиқ-сочиқ (қолган эди),» деб Пайғамбардан изн сўрардилар. Ҳолбуки, (уйлари) очиқ-сочиқ эмас эди. Улар фақат (жанг майдонидан) қочишнигина истардилар.
Ояти каримадаги “тоифа”дан мурод кимлар эканлиги хусусида турли тафсирлар мавжуд. Аксари муфассир уламолар: “мазкур тоифа Абдуллоҳ ибн Убай бошлиқ бўлган мунофиқлар эди. Улар Мадина аҳлидан бўлган ансорий мусулмонларни Маккадан ҳижрат қилиб келган муҳожир биродарларидан ажратиб мусулмонлар ўртасини бўлиб-ёриш ғаразида эй мадиналиклар, агар сизлар бу лашкаргоҳда Маккадан қочиб келган мана бу келгиндилар билан бир сафда турадиган бўлсангизлар, уларнинг орти-дан қувиб келган анави сон-саноқсиз лашкарлар маккаликларга қўшиб сизларни ҳам қириб юборадилар. Шунинг учун сизлар бу хатарли жойда турмасдан ўз уйларингизга қайтиб кетинглар”, деб мусулмонларни жанг майдонидан қочишга чақирар эдилар”, деган тафсирни келтирадилар. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо эса ояти каримани бундай тафсир қилади: “Оятда зикр қилинган тоифадан мурод, мадиналик яҳудийлардир. Улар Абдуллоҳ ибн Убай ва унинг дўстлари бўлган мунофиқларга: “Сизларни Абу Суфён ва унинг лашкарлари қўлида ўзларингизни ўлдиришга нима мажбур қилмоқда? Яхшиси сизлар Мадинага уйларингизга қайтиб кетинглар! Биз ўша қавм (яъни, Абу Суфён ва унинг лашкарлари) билан биргамиз. Бас, сизлар Муҳаммад ва унинг асҳоблари сафидан чиқиб уйларингизга қайтиб кетишларингиз билан жонларингиз омонда қолади”, дедилар”. (“Тафсири Қуртубий”дан).
“Улардан (яъни, мунофиқлардан) яна бир гуруҳ эса «Уйларимиз очиқ-сочиқ (қолган эди),» деб Пайғамбардан изн сўрардилар. Ҳолбуки, (уйлари) очиқ-сочиқ эмас эди. Улар фақат (жанг майдонидан) қочишнигина истардилар”.
Яъни, душман лашкарининг сон-саноқсиз ва жуда кучли эканлиги ҳақида тарқалган миш-мишлардан кўрқувга тушиб қолган мунофиқларнинг Бану Ҳориса ва Бану Салама қабилаларидан бўлган яна бошқа бир тоифаси эса, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан: “Уйларимиз йўл устида, атрофлари девор билан ўралмаган, ўғри-қароқчилар мол-мулкларимизни ўғирлаб кетишларидан қўрқмоқдамиз. Шунинг учун бизга уйга қайтишга изн беринг”, деб рухсат сўрай бошладилар. “Ҳолбуки (уйлари) очиқ-сочиқ эмас эди. Улар фақат (жанг майдонидан) қочишнигина истар эдилар”.

14.    Агар фаразан уларнинг (мунофиқларнинг) устига (Мадинанинг турли) томонларидан кирилганида, сўнгра улардан фитна (яъни, мусулмонларга хиёнат қилиш) талаб қилинганида, шак-шубҳасиз, улар кўп (иккиланиб) турмасдан (хиёнатга розилик) берган бўлур эдилар.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло агар фаразан Мадина атрофини қуршаб турган ҳизблар шаҳарга кирадиган бўлсалар ва мўминлар орасига кириб олган мунофиқлардан Дини Исломдан қайтишни ва мусулмонларга хиёнат қилишни сўрайдиган бўлсалар, шак-шубҳасиз, мунофиқлар кўп ўйлаб ўтирмасдан улар сўраган нарсани беришлари, яъни, муртад бўлиб кетаверишлари ҳақида хабар беради. Юқоридаги оятда зикр қилинган мунофиқларнинг ёлғон-яшиқ баҳоналар тўқиб Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламни ҳамда асҳоби киромни саноқсиз душман билан юзма-юз қолдириб, мусулмонлар сафини пароканда қилиб уйларига қочиб қолишга изн сўраганларининг ўзи ҳам уларни ҳар замон хиёнатга тайёр махлуқ эканликларини очиқ-ойдин кўрсатади. Ўшанда Пайғамбар алайҳис-салом мусулмонларнинг сафларини хоинлардан тозалаш учун бўлса керак, ким қандай баҳона билан уйга қайтиш учун изн сўраса изн берган эдилар.

15.    Ҳолбуки, улар илгари ортга чекинмасликлари ҳақида Оллоҳга аҳду паймон берган эдилар, Оллоҳга берилган аҳду паймон эса (Қиёмат Кунида) сўралгувчи эди. Яъни, ҳолбуки, ана ўша жангоҳдан кетиш учун изн сўраган кимсалар илгари, Хандақ ғазотига чиқишларидан олдин ҳам, ундан ҳам аввал ҳижратнинг иккинчи йили бўлган Бадр ғазотидан кейин ҳам Оллоҳтаоло-га ортга чекинмасликлари ҳақида онт берган эдиларку, Оллоҳга берилган аҳд-паймон Қиёмат Кунида сўралиши, яъни, аҳдни бузганлар дўзах азобига гирифтор қилинишлари аниқ эдику?! “Тафсири Қуртубий”да айтилишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам асҳоблари билан Бадр жангига чиққанларида бир тўда мунофиқлар “йўқолиб қоладилар”, яъни, жангга чиқишдан қочадилар. Аммо кейин Бадрга қатнашган мусулмонларга Оллоҳ таоло ғалаба ва дунё-ю Охиратда улуғ мақом-мартабалар ато этганини кўрганларидан кейин: “Онт ичамизки, бундан кейин Оллоҳ бизни қандай жангга гувоҳ қилса, албатта ҳеч қаёққа қочмасдан жанг қиламиз”, деб Оллоҳ таолога аҳд-паймон берадилар. Ҳақ таоло ушбу ояти каримада Хандақ жангидан қочган кимсаларга ана ўша ахдларини эслатади.

16. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «Агар сизлар ўлишдан ё ўлдирилишдан қочсангизлар, бу қочиш сизларга ҳаргиз фойда бермас, (яъни, фақат ажалларингиз битгунича қочишларингиз мумкин). Демак, сизлар жуда оз (яъни, ажалларингиз битгунча) фойдаланурсизлар, холос.
Яъни, ё Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам, Сиз ўша ўлимдан қўрқиб жанг майдонидан қочмоқчи бўлган кимсаларга айтингки, уларнинг бу қочишлари Оллоҳ таоло томонидан аниқ белгилаб қўйилган ажалларини кечиктирмайди, умрларини узайтирмайди.
Демак, ўлимдан ёки жанг майдонида ўлдирилишдан қочишнинг фойдаси йўқдир. Қазойи қадарда ёзилган ҳукм албатта амалга ошади.
Бу ҳақда бошқа бир оятда шундай дейилади: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: “Агар уйларингизнинг ичига беркиниб олганингизда ҳам ўлдирилиши ёзиб қўйилган (яъни, Оллоҳ таоло томонидан ҳукм қилинган) кишилар шубҳасиз, ўзлари ҳалок бўладиган жойларига келган бўлар эдилар”. (Оли Имрон сураси, 154-оят).
Яъни, агар уруш сабабли бўлмаса ёки бошқа қандайдир сабаб билан қаерда ўлишлари тақдир қилинган бўлса, ўша ерга келадилар, чунки Оллоҳнинг Ҳукми қайтарилмайди, ундан ҳеч ким қочиб қутулган эмас.
“Сизлар қаерда бўлсаларингиз ҳам, ҳатто мустаҳкам қалъалар ичида бўлсаларингиз ҳам ўлим сизларни топиб олур”. (Нисо сураси, 78-оятдан).
Демак, дунёга келган ҳар бир жонзот ўлади, аммо кимга қандай ва қачон ўлим бериш ҳаёт ва ўлим Қўлида бўлган Зотнинг Ихтиёридадир. Бу ишга бошқа ҳеч ким аралаша олмайди, ўзгартира олмайди. Оллоҳ Йўлидаги кураш майдонидагиларними ёки уйда яшириниб ўтирганларними, кексаларними ёки ёшларними, соғларними ёки беморларними вафот қилдиришни Ёлғиз УнингЎзи ҳал қилади. Бутун ҳаёти жанг майдонлари-да ўтган Холид ибн Валид розияллоҳу анҳунинг сўзлари нақадар ибратли. У айтади: “Мен жуда кўп жангларда қатнашдим. Баданимнинг қанча аъзоси бўлса уларнинг ҳар бирида қилич ва найзанинг изи - жароҳати бор (Холиднинг баданида саксондан ортиқ қилич ва найза жароҳати бор эди). Аммо мен ўша жангларда ўлмадим, мана тўшагимда ўлмоқдаман! Қўр-қоқларнинг кўзлари очилсин!”

17. Айтинг: «Агар Оллоҳ сизларга ёмонликни ирода қилса, қай бир кимса сизларни Ундан асрай олур ёки У Зот сизларга марҳаматни ирода қилса (ким Уни тўса олур)?!» Улар ўзлари учун Оллоҳдан ўзга на бир дўст ва на бир мададкор топа олмаслар.
Яъни, айтинг эй Муҳаммад алайҳи-салом, Оллоҳ таоло сизлар учун ирода қилган нарсани тўсиб қола оладиган бирон кимса борми?! Агар Оллоҳ сизларга бирон бало-мусибат (масалан ўлим) етишини Ўз Тақдири Азалийсида ёзган бўлса, ким уни сизлардан дафъ қила олади ёки У Ўз Марҳамати билан сизларга хайр-манфаат етказишни ирода қилган бўлса, ким уни сизлардан тўса олади?! Йўқ, улар ўзлари учун Оллоҳдан ўзга уларга манфаат-яхшилик ато этадиган бирон дўстни ҳам, улардан зиённи дафъ қиладиган бирон мададкорни ҳам топа олмаслар. Ёлғиз Оллоҳ тао-лонинг Ўзи бандаларига Чин Дўст ва Ёлғиз Мададкордир.

18-19. Оллоҳ сизларнинг орангиздаги (жиҳодга) тўсқинлик қила-диган ва дўстларига: «Биз томонга ўтинглар (Муҳаммадни тарк қилинглар, жиҳодга борманглар)», дейдиган кимсаларни аниқ билур. Улар жангга камдан-кам, фақат сизларга (яъни, сизларнинг ғалаба қозониб, ўлжаларга эга бўлишингизга) бахилликлари келган ҳолдагина келурлар. Бас, қачон (ёв томонидан) хавф келиб қоладиган бўлса, Сизга улар худди ўлим ўраб (шайтонлаб) қолган кимса каби қўрққанларидан кўзлари ола-кула бўлиб қараётганларини кўрурсиз. Энди қачон хавф кетса, улар яхшилик (яъни, ўлжалар) устида талашиб - очкўзлик қилиб сизларни ўткир тиллар билан ранжитурлар. Улар (сидқидилдан) иймон келтирмаганлар, бас, (шу сабабли) Оллоҳ уларнинг амалларини беҳуда кетказди. Бу Оллоҳга осон бўлган (ишдир).
Муқотил розияллоҳу анху айтади: “Ушбу оятлар мунофиқлар бошлиғи Абдуллоҳ ибн Убай ва унинг ҳамтовоқлари ҳақида нозил бўлди. Улар ўзлари турли ёлғон-яшиқ баҳоналар билан жанг майдонидан қочганлари етмагандай бошқаларни - дину иймонларини ва ватанларини ҳимоя қилиш учун Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ёнларида шаҳар атрофига хандақ кавлаб, чегарада посбонлик қилиб турган мўминларни ҳам йўлдан уриб: “Сизлар Муҳаммаддан нимани умид қилмоқдасизлар? Унда ҳеч қандай яхшилик йўқку? У фақат бизларни ана ўша хандақ олди-да душманларга ем қилиб бермоқчи, холос. Агар Абу Суфён ва унинг лашкарлари устингизга бостириб келса, қасамки, сизлардан биронтангизни тирик қолдирмайди! Шунинг учун юринглар, имкон борида бу хатарли жойдан қайтиб, биргаликда дўстларимиз яҳудийлар олдига бориб қўшилайлик”, дейишар эди. Аммо мунофиқларнинг бундай сўзларидан ҳақиқий мўминларнинг фақат иймонлари янада қувватланиб, ғалабага бўлган умидлари зиёда бўлар эди, холос.
Тобеинлардан яна бири Абдур-Раҳмон ибн Зайд розияллоҳу анҳу ҳикоя қилади: “Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва салламнинг асҳобларидан бири қилич-найзалар билан қуролланган ҳолида жангоҳ томонга кетаётган эди, унинг бир туғишган акаси йўлини тўсиб: “Сен у ёққа бормагин, менинг олдимга келгин. Сенинг ва соҳибингнинг изига тушишди (яъни, ҳамма томонингиздан ўраб олиндингиз, энди барчаларингиз қирилиб кетасизлар”, деди. У: “Сўзларинг ёлғон! Оллоҳга қасамки, албатта мен бу ишингни Расулуллоҳга бориб айтаман”, деб бундай фитначилар борлиги ҳақида Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга хабар бериш учун борганида, у зотнинг ҳузурларига Жаброил алайҳис-салом: “Оллоҳ сизларнинг орангиздаги (жиҳодга) тўсқинлик қиладиган ва дўстларига: «Биз томонга ўтинглар (Муҳаммадни тарк қилинглар, жиҳодга борманглар)», дейдиган кимсаларни аниқ билур” оятини олиб тушгани устидан чиқди”. (“Тафсири КуртубшГдан).
Ояти карима давомида Ҳақ таоло мунофиқларнинг мўминлар қаторида камдан-кам жангга боришлари, борганларида ҳам риёкорлик билан одамларга ўзларини қаҳрамон қилиб кўрсатиш учун ёки мўминлар жангда ғалаба қозониб ўлжаларга эга бўлсалар қуруқ қолмаслик учун - фақат очкўзликлари сабабли боришлари ва у жойда камдан-кам жангга киришлари ҳақида хабар беради. Шунингдек, бу ўринда мунофиқлар ўта бахил эканликлари, Оллоҳ Йўлида ҳеч кимга ёрдам бермасликлари, улар томонидан мусулмонларга ҳеч қандай фойда етмаслиги таъкидланади.
“Бас, қачон (ёв томонидан) хавф келиб қоладиган бўлса, Сизга улар худди ўлим ўраб (шайтонлаб) қолган кимса каби қўрққанларидан кўзлари ола-кула бўлиб қараётганларини кўрурсиз. Энди қачон хавф кетса, улар яхшилик (яъни, ўлжалар) устида талашиб - очкўзлик қилиб сизларни ўткир тиллар билан ранжитурлар. Улар (сидқидилдан) иймон келтирмаганлар, бас, (шу сабабли) Оллоҳ уларнинг амалларини беҳуда кетказди. Бу Оллоҳга осон бўлган (ишдир)”.
Яъни, мунофиқлар одамларни Ҳақ Йўлидан тўсадиган ва бениҳоя бахил-очкўз эканликларидан ташқари ўта қўрқоқ кимсалардир. Уларнинг бу сифатлари айниқса жанг майдонида яққол кўзга ташланар экан. Улар жанг-жадал пайтида, ўлим хавфи кучайган вақтида қанчалар қўрқоқ, юраксиз бўлсалар, хавф ортда қолиб тушган ўлжалар тақсим қилинадиган пайтда шунчалар очкўз ва дилозордирлар. Улар ҳеч уялмай-нетмай: “Бизнинг улушимиз қани? Нега бермайсизлар? Ахир биз ҳам сизлар билан баробар жанг қилдикку”, деб бақир-чақир қиладилар. Чунки улар гарчи тилларида иймон келтирган, сиртлари мусулмон бўлсалар-да, ҳақиқатда иймонсиз кофирлардир. Шунинг учун ҳам Оллоҳ таоло уларнинг ҳар қандай амалларини ҳабата қилиб, яъни, йўқ қилиб юборди. Албатта бу иш -иймонсиз ҳолда хўжакўрсинга қилинган амалларни йўқ қилиб юбориш ва ажрдан маҳрум қилиш Оллоҳга осондир.

20. Улар (яъни, мунофиқлар қўрқоқликлари сабабли ҳизблар Мадина атрофидан тарқаб кетганларидан кейин ҳам) у ҳизбларни кетмаган, деб ўйлайдилар, ва агар ўша ҳизблар яна қайтиб қолсалар (мунофиқлар шаҳарда - сизларнинг ичингизда қолмасликни, балки саҳрода) кўчманчи бадавийлар орасига чиқиб кетиб, (ўша жойда) сизларнинг ҳоли-хабарларингиз ҳақида сўраб-билиб туришни дўст тутадилар - орзу қиладилар. Агар фаразан улар сизларнинг орангизда бўлганларида ҳам камдан-кам жанг қилган бўлур эдилар.
Яъни, мунофиқлар шу қадар иймонсиз махлуқлардирки, мўминлар орасида бўлганларида уларни нима қилиб бўлса ҳам Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан узоқлаштиришга, мусулмонлар сафини паро-канда қилишга уринадилар, улар шу қадар юраксиз, қўрқоқ кимсаларки, Оллоҳ таолонинг мадади билан мусулмонлар ғолиб бўлиб, босқинчи ҳизблар мағлуб бўлиб, келган жойларига қайтиб кетганларидан кейин ҳам ишонмайдилар - йўқ улар ҳеч қаёққа кетганлари йўқ, тез орада яна қайта ҳужум қилиб қолишлари мумкин, деб жонларини ҳовучлаб яшайдилар, улар шу қадар хоин кимсаларки, ўзларича агар ростдан ҳам ўша ҳизблар қайтиб келиб мусулмнларга қарши жанг бошласалар, шошилинч тарзда шаҳарни ташлаб дала-даштларга чиқиб кетиб, ўзларини мусулмонлардан эмас эканликларини кўрсатиб, сўнгра ўша сахроларда юриб шаҳарда бўлаётган воқеаларни суриштириб туришни ва қачон мусулмонлар мағлуб бўлди деган хабарни эшитганларидан кейингина шаҳарга қайтиб, ўзларининг ҳамтовоқлари бўлган кофир ҳизбларга қўшилишни орзу қиладилар! Ояти каримада мўминларнинг кўзлари очилиши, ким дўст - ким душман эканлигини аниқ билиб олишлари учун мана шу ҳақиқатлар баён қилинади ва оят ниҳоясида Ҳақ таоло ана шундай мунофиқ кимсалар мўминлар сафини булғаб юрганларидан чет элларга, ўзларининг гумашталари ёнига чиқиб кетганлари мусулмонлар учун зиёнсизроқ эканлигини айтиб, агар фаразан у мунофиқлар мусулмонлар орасида ўша жанггоҳда бўлганларида ҳам камдан-кам жанг қилишларини, яъни, уларнинг борлигидан мусулмонларга ҳч қандай манфаат етмаслигини яна бир бор таъкидлайди.
Юқоридаги (9-20) оятларда ҳижратнинг бешинчи санасида бўлиб ўтган ва Ислом тарихида «Хандақ жанги» деган ном билан қолган бир жанг тафсилоти баён қилинди. Муфассирларнинг ёзишларича воқеа бундай бўлган экан: Макка ва Мадина атрофларидаги ҳар турли ҳизблар мусул-монларни йўқ қилиб юбориш учун тил бириктиришиб ўн икки мингдан ортиқ кўшин тўплайдилар ва Мадинага юриш қиладилар. Бу шум хабардан воқиф бўлган Пайғамбар алайҳис-салом уч минг чоғли аскарлари билан Мадинанинг четига чиқиб, саҳобалардан Салмони Форсийнинг маслаҳатига кўра зудлик билан шаҳарнинг чор-атрофига хандақ кавлай-дилар ва ўзлари ҳимояга ҳозир бўлиб турадилар. Шу орада ҳар тарафдан етиб келган турли ҳизбларнинг йўлини шу пайтгача араб урушларида қўлланилмаган усул - хандақ тўсади ва улар Мадинани тўрт томонидан куршаб қамал қиладилар, аммо шаҳар ичига кириш чорасини топа олмайдилар. Шаҳар аҳолиси эса қамал қилиб турган ёвнинг ваҳшатидан даҳшатга тушади ва шунда мўмин кйм-у, мунофиқ кимлиги аён бўлиб қолади: Мўминлар Оллоҳ таолонинг нусратига кўз тикиб, Пайғамбар алайҳис-салом теварагига янада жипслашадилар, мунофиқлар эса бутунлай ноумидликка тушиб, ўзгаларни ҳам васвасага сола бошлайдилар. Мана шу зайлда бир ойга яқин муддат кечганидан сўнг, бир куни тўсатдан ҳаво совуб, қаттиқ бўрон туради ва мусулмонларни қамал қилиб, ҳар тарафдан ўраб олган ҳизбларнинг ёққан ўт-оловларини ўчириб, тиккан чодир-ўтовларини учириб кетади ва улар Мадинага киришдан умидлари узилиб, ортларига қайтиб кетишдан ўзга чора топа олмай қоладилар. Шундай қилиб, Оллоҳ таоло ушбу оғир дамларда мўминларнинг иймонларини яна бир бор имтиҳон қилади ва тил учида иймон келтирган, лекин дилларида мараз-нифоқ бўлган мунофиқларнинг кирдикорларини фош этади.
Ушбу воқеа, айтиб ўтганимиздек, бундан ўн тўрт аср илгари рўй берган бўлса-да, ўша ҳизбларнинг думлари бугунги кунда ҳам мавжуд эканлиги ҳеч кимга сир эмас. Демак, ҳар замон мана шундай ҳизблар турли ялтироқ шиорлар билан мусулмонлар орасига кириб, уларни бўлиб юборишга, бир-бирларига душман қилиб кўйишга уринганларида ҳақиқий иймонли мусулмонлар ўз атрофларига Пайғамбар алайҳис-саломдан мерос бўлиб қолган маънавий хандақ қазиб олиб, яъни, Қуръони Карим ва ҳадиси шариф маъноларидан яхши хабардор бўлиб, улардаги Илоҳий кўрсатмаларга изчил амал қилиб, ундай шайтоний ҳизбларни ўзларига яқинлаштирмасликлари лозим бўлади. Шунда у бадкирдор ҳизблар мусулмонларга бирон зиён етказа олмай, йўқ бўлиб кетадилар. Аммо Исломдан бехабар билимсиз кимсалар ва мунофиқлар эса қандай қилиб ҳизбнинг ноғорасига ўйнаб юрганларини ўзлари ҳам билмай қоладилар. Албатта бунда ақл эгалари учун ибратлар бордир.

21. (Эй мўминлар), албатта сизлар учун - Оллоҳ ва Охират Кунидан умидвор бўлган ҳамда Оллоҳни кўп ёд қилган кишилар учун - Оллоҳнинг Элчисида (у зотнинг иймон-эътиқоди ва хулқи атвори)да гўзал намуна бордир.
Ушбу ояти карима Ҳақ таоло томонидан барча мўминларга - ўша “аҳзоб куни”, яъни, турли куфр тўдалари ҳар томондан бостириб келганларида Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ёнларида, Дин ва ватанни ҳимоя қилиш учун Мадинайи мунаввара четида сафланиб турган би-ринчи мўминларга ҳам, улардан кейинги, то Қиёмат дунёга келадиган барча мўминларга ҳам ҳар бир ишда - ихлос-эътиқодда ҳам, тоат-ибодатда ҳам, сабр-тоқатда ҳам, хуллас, ҳаётнинг ҳар жабҳасида Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан ўрнак олишлари лозим эканлиги ҳақида нозил қилинган Илоҳий Фармондир.
Чунки у зоти бобаракот Оллоҳ таолонинг энг улуғ бандаси, энг буюк Элчиси ва ҳар бир муслим ва муслиманинг энг муҳтарам Инсони, йўлбошчиси ва ота-онасидан ҳам меҳрибонроқ Пайғамбаридирлар. Демак, ҳар соҳада у зотнинг суннатларига эргашиш, аҳлоқ ва сийратларидан ибрат олиш ҳар бир мусулмоннинг бирламчи вазифаларидандир.
Ояти каримада Жаноби Ҳақ фақат Оллоҳ ва Охират Кунидан, яъни, ўша Кунда Оллоҳнинг Раҳматига эришишдан умидвор бўлган, бутун ҳаётлари давомида ҳар вақт Оллоҳ таолони ёдларида тутадиган мўминларгина Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам кўрсатган Тўғри Йўлга оғишмасдан эргашиб, суннати санийяга амал қилиб, бошларига иймонлари синовдан ўтадиган воқеа-ҳодисалар тушганида сабр, матонат кўрсатиб ҳаёт кечиришларини таъкидлайди. Қуйидаги оятларда сўз ана шундай мўминлар ҳақида боради.

22. Мўминлар у ҳизбларнинг (мўр-малаҳлай бостириб келаётгани-ни) кўрган вақтларида: «Бу Оллоҳ ва Унинг Элчиси бизларга ваъда қилган нарсадир (яъни, имтиҳондир). Оллоҳ ва Элчисининг Сўзи рост-дир», дедилар ва (устларига бостириб келаётган ҳизбларнинг сон-саноқсизлиги мўминларни қўрқитмади, аксинча) уларнинг (Оллоҳга бўлган) иймон ва итоатларини янада зиёда қилди, холос.
Яъни, қачонки Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ва у зотнинг асҳоблари ўзлари кавлаб битирган хандақ ортида туриб Мадина атрофига тўпланган сон-саноқсиз ҳизбларни кўрганларида ва қарийб бир ойлик муддат давомида қамал азобини бошларидан кечирганларида, ана шун-дай бениҳоя оғир кунларда кимнинг кимлиги ажралиб қолди: мўминлар қаторига кириб олган мунофиқлар ва айрим иймони суст кимсалар, юқо-ридаги оятларда зикр қилинганидек, душманнинг кўплигидан ва тиш-тирноғигача қуролланганлигидан даҳшатга тушиб, турли баҳоналар би-лан жанг майдонидан қочиб қолдилар. Аммо ҳақиқий мўминлар эса: “Ахир бу меҳнат-машаққатлар Оллоҳ таоло ва Унинг Расули Ҳазрати Му-ҳаммад соллоллоху алайҳи ва саллам бизларга ваъда қилган нарса - токи сизларнинг бошингизга ҳам аввал ўтган умматлар бошига тушган меҳ-нат-мусибатлар тушмагунича, яъни, иймонларингиз ҳақиқийми ёки тил учидами эканлиги синовдан ўтмагунича жаннатга кира олмайсизлар деган ваъданинг ўзику! Оллоҳ ва Расули берган ваъда рост бўлиши - амалга ошиши аниқку”, дедилар ва қийналганлари сари сустлашиш ўрнига ий-монлари янада қувватланиб, кучларига куч қўшилиб, таслимийятлари -Оллоҳ ва унинг Расулига итоатлари янада зиёда бўлиб борди.
“Ана ўша (мўмин)ларга айрим кимсалар: “(Қурайш) одамлари сизларга қарши (саноқсиз лашкар) тўплаган; бас, улардан қўрқин-гиз!”, деганларида, (бу гап) уларнинг иймонларини зиёда қилди ва: Бизга Оллоҳнинг Ўзи Етарлидир. У Зот энг яхши ишончли Вакил-дир!”, дедилар”. (Ол-и-Имрон сураси, 173-оят).
Ўрганаётганимиз ояти каримада зикр қилинган “Оллоҳ ва Унинг Эл-чиси ваъда қилган нарса” нимадан иборат эканлигини мана бу ояти кари-ма тафсир қилиб беради: “Ёки (эй мўминлар), сизлардан илгари ўтган зотлар мисоли - ибрати сизларга келмай туриб жаннатга киришни лладингизми? Уларга бало ва мусибатлар (устма-уст) келиб, шундай арзага тушган эдиларки, ҳатто Пайғамбар ва иймонли кишилар: Ахир қачон Оллоҳнинг ёрдами келади?» дейишган эди. (Шунда
улрга бундай жавоб бўлган эди «Огоҳ бўлингизким, Оллоҳнинг ёрда-ми яқиндир». (Бақара сураси, 214-оят).
Ушбу оятда Ҳақ таоло Ўзининг ўзгармас бир қонуни ҳақида эслатади. У ҳам бўлса Оллоҳтаоло Ўз бандаларини турли дардлар, бало ва мусибат-лар билан имтиҳон қилишидир. Аввалги умматлар ҳаётларида бўлгани каби ушбу Илоҳий Қонун Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг хизматлари ҳаётида ҳам жорийдир - ким Оллоҳнинг Дини ва Шариатида бўлса, албатта имтиҳон қилинади. Бас, агар диндор инсон Оллоҳнинг Амрига сабр қилса, ўз йўлидаги дуч келган қийинчилик-машаққатларни енгиб ўтса, демак, унинг иймони синовдан ўтган, чин садоқатли мусул-мондир. Ким одамларнинг фитна - озорларини Оллоҳнинг азоби каби қилиб олса - диндор бўлгани учун дуч келган машаққатлари уни ўз йўлидан қайтарса ё бошқа йўлларга буриб юборса, демак у мўминман деган даъвосида ёлғончидир.
“Одамлар орасида шундай кимсалар ҳам борки, ўзлари: «Оллоҳга иймон келтирдик», дейди-да, сўнг Оллоҳ Йўлида (кофирлар томонидан бирон азийят билан) озорланса, одамларнинг (бу) фитна-озорларини Оллоҳнинг азоби каби қилиб олур (яъни, ўткинчи ҳокимларнинг фитна-фасодларидан Оллоҳнинг азобидан қўрққандек қўрқиб ўз иймон-эътиқодидан кечур. Эй Муҳаммад алайҳис-салом), қасамки, агар Парвардигорингиз томонидан (сиз - мўминларга) ғалаба келса, шак-шубҳасиз, улар: «Албатта бизлар сизлар билан бирга эдик», дерлар. Ахир Оллоҳ барча оламларнинг - яралганлар-нинг дилларидаги нарсаларни жуда яхши Билгувчи эмасми?! (Анкабут сураси, 10-оят).
Иймон шунчаки оғизни тўлдириб айтиб қўйиладиган сўз ва қуруқ даъво эмас - уни қилинган амаллар тасдиқлайди ёки ёлғонга чиқаради.
“Одамлар: «Иймон келтирдик», дейишлари билангина, имтиҳон қилинмаган ҳолларида, қўйиб қўйилишларини ўйладиларми?! Ҳолбуки, Биз улардан аввалги (иймон келтирган барча) кишиларни имтиҳон қилган эдик-ку!! Бас, (шу имтиҳон воситасида) албатта Оллоҳ («Иймон келтирдик», деб) рост сўзлаган кишиларни ҳам, ёлғончи кимсаларни ҳам аниқ билур”. (Анкабут сураси, 2-3-оятлар).
Дарҳақиқат, илгари ўтган умматлар ҳаётида ҳам бундай синовлар бўлган. “Уларга бало ва мусибатлар (устма-уст) келиб, шундай ларзага тушган эдиларки, ҳатто Пайғамбар ва иймонли кишилар: “Ахир қачон Оллоҳнинг ёрдами келади?” дейишган эди”.
Бухорий Хаббоб ибн Арат розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: “Биз Каъба соясида тўнларини тўшаб ёнбошлаб ўтирган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга шикоят қилиб: “Қийналиб кетдикку. Бизга Оллоҳ таолодан ғалаба - ёрдам сўрамайсизми, биз учун дуо қилмайсизми”, деган эдик, айтдилар: “Сизлардан аввал ўтганлардан бир киши ушланиб, унга ердан чуқур кавланиб, уни ўша чуқурга туширилиб, сўнг арра келтириб унинг боши устига қўйилиб қоқ иккига бўлиб ташланар эди, темир тароқлар билан баданидан гўшти ва суягидан ташқари бутун терисини “қашланар” - сидириб олинар эди, аммо мана шундай азоблар ҳам уни ўз динидан тўса олмас эди! Валлоҳ! Қасамки, албатта Оллоҳушбу Ишни камолига етказур! Ҳатто Санъодан чиққан отлиқни то Ҳазрамавтгача (бирон кимса тўсмасдан, ҳеч кимдан қўрқмасдан) Ёлғиз Оллоҳдан қўрққан ҳолида, қўйларини бўрилардан қўриқлаб бемалол сайр қилиб борар (яъни, олис-олис масофаларда ҳам Исломни ҳамма тан олар). Сизлар бўлса шошқалоқлик қилмоқдасизлар!”
Демак, мусулмон бошига келадиган дардлар, балолар, мусибатлар, машаққатлар - буларнинг барчаси синовлар экан. Демак, жаннат йўлига тушган инсон бу йўлда фақат дарёлар, боғлар, гулзорлардан ўтмасдан, балки сувсиз саҳролардан, тошли, тиканли жойлардан ҳам ўтиши, турли тўсиқларга дуч келиши бор гап экан. Шунинг учун ҳам Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Жаннат меҳнат-машаққат билан ўраб қўйилди, дўзах шаҳватлар, яъни ҳою-ҳаваслар билан ўраб қўйилди”, деб огоҳлантирган эканлар.

23. Мўминлар орасида Оллоҳга берган (У Зотнинг Йўлида жиҳод қилиб, шаҳид бўлиш ҳақидаги) аҳду паймонларига содиқ бўлган мардлар бордир. Бас, улардан (айрим) кишилар ўз аҳдига вафо қилди, (яъни, шаҳид бўлди), улардан (айрим) кишилар эса (шаҳид бўлишга) интизордир. Улар (мунофиқларга ўхшаб Оллоҳга берган аҳду паймонларини) ўзгартирганлари йўқ.
Муҳаммад ибн Исҳоқ раҳимаҳуллоҳ айтади: “Оятдаги: “Бас, улардан (айрим) кишилар ўз аҳдига вафо қилди, (яъни, шаҳид бўлди)” жумласи Бадр ва Уҳуд жангида шаҳид бўлган мусулмонлар ҳақида, “улардан (айрим) кишилар эса, (шаҳид бўлишга) интизордир” жумласи бўлса, ана ўша мўминлар (Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобалари) орасидаги икки ишдан бирига - ё шаҳидлик, ё ғалаба қозонишга интизор бўлиб турган кишилар ҳақидадир”. (“Тафсири Бағавий”дан). Мазкур марди майдонлар, “Танвийрул-азҳон”тафсирида зикр қилинишича, Усмон ибн -    Аффон, Толҳа ибн Абдуллоҳ, Саид ибн Зайд, Ҳамза, Мусъаб ибн Умайр,
- Анас ибн Назийр ва уларнинг сафдошларидир (Оллоҳ ҳаммалирдан рози лсин). Улар қачон Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан бирга
- ангга ҳозир бўлсалар, то шаҳид бўлгунларича сабот-матонат билан жанг кллишга аҳд қилган эдилар. Ҳакими Термизий айтади: “Мардлик - эркаклик ҳақиқати энг аввало сидқ - чин сўзлиқцир. Ким сидқ майдонларига кира олмаса, (яъни, айтган сўзида, берган ваъдасида тура олмаса), аниқки, у эркаклик ҳаддидан чиқибди”. (яна ўша тафсирдан).
“Улар (мунофиқларга ўхшаб Оллоҳга берган аҳд-паймонларини) ўзгартирганлари йўқ”.
Дарҳақиқат, Оллоҳ таоло Ўзининг сўнгги Элчисига ҳамсуҳбат бўлиш бахтини ато этган садоқатли саҳобалар, Оллоҳҳаммаларидан рози бўлсин, уларнинг орасига суқулиб кириб олган Абдуллоҳ ибн Убай ва унинг гумашталари бўлган айрим мунофиқларга ўхшаб Оллоҳга берган аҳдларини ўзгартирганлари, иккиюзламачилик қилганлари йўқ, балки бутун ҳаётлари давомида Оллоҳ таолога берган ваъдаларига вафо қилиб, иймоннинг барча машаққатли синовларидан мардларча сабот-матонат билан ўтдилар ва бамисоли тирик Қуръонлар бўлиб, Дини Исломни бутун Ер юзига тарқатиб, Оллоҳ субҳонаху ва таолонинг розилигини топиб кетдилар.

24. Оллоҳ (ўзларининг берган аҳду паймонларига) содиқ бўлган ки-шиларни ростгуйликлари сабабли мукофотлаш учун, мунофиқларни эса агар Ўзи хоҳласа азобга гирифтор этиш ёки (улар иймон келтириб, тавба қилсалар), тавбаларини қабул қилиб (гуноҳларини мағфират этиш) учун (мазкур синовга дучор қилди). Албатта Оллоҳ Магфиратли ва Меҳрибон бўлган Зотдир.
Яъни, Оллоҳ таоло мўминларга мазкур Хандақ воқеаси ва яна бошқа шу каби синовларни ҳукм қилгани албатта беҳикмат эмасдир. Бандаларига бағоят Меҳрибон бўлган, уларнинг гуноҳларини кечиришни севадиган бениҳоя Мағфиратли Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло бандаларининг иймонларини имтиҳондан ўтказиш, ким ҳақиқий мўмин-у, ким мунофиқ эканлигини одамлар орасида ошкор қилиш учун ва охир-оқибат чин сўзли - айтган сўзларининг устидан чиқадиган, қилган аҳд-паймон ва барча ваъдаларига вафо қиладиган марди майдонларга Ўзининг ажр-мукофотларини бериши учун, яъни, уларга дунёда чинакам бахтли ҳаёт, Охиратда эса мангу жаннат неъматларини ато этиш учун, аммо аҳдига вафосиз, тили бошқа дили бошқа бўлган мунофиқларни - икки юзли кимсаларни эса, агар улар мунофиқ ҳолларида тавба қилмасдан ўлиб кетадиган бўлсалар, агар Ўзи хоҳласа дўзах азобига гирифтор қилиш, йўқ агар улар ҳаётлик пайтларида ўз хатоларини тушуниб тавба қилсалар ва иймон келтириб ҳақиқий мўминлар қаторига кирсалар, тавбаларини қабул қилиш учун юқоридаги оятларда мазкур бўлган синовларга дучор қилди.

25. Ва Оллоҳ кофирларни (яъни, ҳизбларни) ғазаб-ҳасратлари билан қайтарди. Улар бирон яхшилик-фойдага эришмадилар. Оллоҳ мўминларга жанг тўғрисида кифоя қилди (яъни, осмондан шамол ва фаришталар юбориб, мўминларни жангсиз ғолиб қилди). Оллоҳ Кучли, Кудратли бўлган Зотдир.
Ушбу ва қуйидаги оятларда юқорида мазкур бўлган воқеалар нима билан тугагани баён қилинади. Ҳақ таоло мусулмонларни қириб йўқ қилиш учун ҳар қаёқдан тўпланиб қаҳр-ғазаб билан ва албатта биз ғалаба қозониб мусулмонларнинг бор мулку давлатларини ўзимизники қилиб оламиз деган ишонч билан мусулмонлар юртига келган ҳизбларни худди ўша қаҳр-ғазаблари билан орқаларига қайтариб юборгани, улар бу дабдабали юришларидан бирон-бир манфаатга эриша олмай, хаёл қилганлари - ғалаба, мол-мулк ва асирлардан биронтасига эга бўлолмай ҳасрат-надомат билан ҳар томонга тум-тарақай бўлиб қочиб қолганлари ҳақида хабар бериб, бу тенгсиз тўқнашувда Унинг Ўзи мўмин бандаларига улар жангга киришмасдан турибоқ ғалаба ато этганини, кофир тўдаларга қарши уларнинг ўрнига бошқа лашкарларини - қаттиқ бўронни ва нурдан яралгав малоикаларини ишга солганини эслатади. Демак, аниқ билиб олишимие керакки, биз бандаларнинг вазифамиз Оллоҳ ва Унинг Элчисининг амрига имтисол - итоат этишимиз, холос. Бизни муваффақиятга, ғалабаг, эриштириш эса Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Қўлидадир. Агар биз итоат қи лишда Оллоҳнинг Имтиҳонидан ўта олсак, Тенгсиз Қувват ва Қудрат Соҳиби бўлмиш Ҳақ субҳонаху ва таоло, агар хоҳласа, бизларни ҳеч қандай меҳнат-машаққатсиз, жанг-жадалсиз ҳам ғалабага эриштириб қўйипг мумкиндир.

26-27. У (ҳизб)ларга ёрдам берган, аҳли Китобдан иборат бўлп кимсаларни (Оллоҳ) ўз қалъаларидан туширди ва дилларига қўрқинч солди. (Энди) сизлар (улардан) бир гуруҳни ўлдириб, бир гуруҳни асир олурсизлар. Ва Оллоҳ сизларни уларнинг ерларига, ховли-жойларига, молу мулкларига ва (ҳали) сизларнинг оёқларингиз етмаган ерларга ворис қилди. Оллоҳ ҳар нарсага Қодир бўлган Зотдир.
Ушбу икки оят бану Қурайза номли яҳудий қабиласи ҳақида нозил қилингандир. Бу қабила илгари Пайғамбар алайҳис-салом билан бир-бирларига қарши урушмаслик ҳақида битим тузган эди. Қачонки ҳизблар мўминларга қарши юриш қилганларида эса улар ўртадаги битимни хиёнаткорона бузиб, ҳизбларга қўшилиб олдилар. Шунинг учун у ҳизблар мағлуб бўлиб қайтиб кетганларидан кейин мусулмонлар бану Қурайза қабиласини қуршовга оладилар ва йигирма беш кунлик қамалдан сўнг улар яшириниб олган қалъаларидан чиқиб таслим бўлишга мажбур бўладилар. Шунда у хиёнаткор қабила аҳлидан бир неча юз кимса қатл қилиниб, қолганлари мусулмонлар томонидан асир олинади ва ер-мулклари мусодара қилинади.

28-29. Эй Пайғамбар (алайҳис-салом), жуфтларингизга айтинг: «Агар сизлар ҳаёти дунёни ва унинг зебу зийнатларини истайдиган бўлсангизлар, у ҳолда келинглар, мен сизларни (ўша нарсалардан) баҳраманд қилай ва чиройли кузатиш билан кузатай (яъни, ажра-шайлик). Агар сизлар Оллоҳни, Унинг Элчисини ва Охират диёрини истайдиган бўлсангизлар, у ҳолда шак-шубҳасиз, Оллоҳ сизларнинг орангиздаги чиройли амал қилгувчилар учун улуғ мукофот - жаннатни тайёрлаб қўйгандир».
Бағавий раҳимахуллоҳўзининг “Маолимут-танзил” номли тафсирида ушбу оятлар нозил қилинишининг сабаби ҳақида шундай дейди: “Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг аёллари у зотдан баъзан дунё матоларини сўраб, улар учун кўпроқ сарф-харажат қилишларини иста-шар, баъзан эса бир-бирларидан Расулуллоҳни рашк қилиб у кишига озор берар эдилар. Бас, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам аёлларини тарк этиб, бир ойгача уларга яқинлашмасликка аҳд қилдилар ва асҳобла-рининг олдига ҳам чиқмай қўйдилар. Бас, айрим саҳобалар: “Расулуллоҳга нима бўлди экан? Аёлларини талоқ қилган эмишлар”, дея бошладилар. Шунда Умар розияллоҳу анҳу: “Мен албатта сизларга бу ишнинг аниғини билиб бераман”, дейди. Умар айтади: “Бас, мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг хузурларига кириб: “Ё Расулуллоҳ, аёлларингизни талоқ қилдингизми?” дедим. У зот: “Йўқ”, дедилар. Мен: “Ё Расулуллоҳ, масжидга кирган эдим, мусулмонлар: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам аёлларини талоқ қилибдилар”, деяётганларини эшитдим. Мен уларнинг олдига тушиб Сиз аёлларингизни талоқ қилмаганингизни айтсам бўладими?” деган эдим, у зот: “Хоҳласанг майли айтгин”, дедилар. Бас, мен масжид дарвозаси олдига бориб, баланд овоз билан: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам аёлларини талоқ қилганлари йўқ”, деб жар солдим. Ўшанда ишнинг ҳақиқатини билиб-билмасдан одамлар орасида турли миш-мишлар тарқатадиганлар шайтонга эргашган кимсалар эканликлари ҳақида огоҳлантирган оят нозил бўлган эди. (Мазкур оят Нисо сурасининг 83-ояти бўлиб, ўз ўрнида алақадри ҳол таржима ва тафсир қилиб ўтилган, мурожаат қилинсин). Бас, шунинг учун ҳам мен ана ўша ишнинг ҳақиқатини билмоқчи бўлган эдим, Оллоҳ таоло ушбу “тахйир” оятини (Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам аёлларига ихтиёр бе-ришлари лозимлиги ҳақидаги оятни) нозил қилди. Ўшанда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саламнинг никоҳларида тўққиз аёл бўлиб, улардан бештаси Қурайш қабиласидан эди: Улар: Оиша бинти Абу Бакр, Ҳафса бинти Умар, Умму Ҳабиба бинти Абу Суфён, Умму Салама бинти Абу Умома ва Савда бинти Замъалардир. Қурайшдан бўлмаганлари: Бани Асад қабиласидан бўлган Зайнаб бинти Жаҳш Асадийя, Ҳилол қабиласидан Маймуна бинти Ҳорис, Хайбарлик Сафийя бинти Ҳуяй ибн Ахтаб ва Банил-Мусталақ қабиласидан бўлган Жувайрия бинти Ҳорисдирлар. Оллоҳ таоло барчалирадан рози бўлсин).
Бас, қачонки, тахйир ояти нозил бўлгач, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам дастлаб ўзлари учун аёллари ичида энг севиклиси бўлган Оиша онамизга танлаш имконини бериб, ўрганаётганимиз икки оятни ўқиб берган эдилар, Оиша розияллоҳу анҳо дарҳол, ҳеч иккиланмасдан Оллоҳни, Унинг Элчисини ва Охират диёрини танлашини айтди. Шунда Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг юзларида шодлик кўринди. Оишадан кейин қолган аёлларининг барчалари ҳам ҳаёти дунёнинг арзимас матоларини эмас, балки Оллоҳни, Унинг Элчисини ва Охират диёрини танлашларини айтдилар. (Муслим, Табарий ва бошқалар ривоят қилганлар).
Имом Бухорий, Муслим ва Термизий ривоят қилган яна бир ҳадиси шарифда Оиша розияллоҳу анҳо айтади: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам аёлларига ихтиёр беришга буюрилганларидан кейин бу ишни мендан бошлаб: “Эй Оиша, мен сен билан бир иш ҳақида гаплашмоқчиман (яъни, сен мен билан ажрашиб, ҳаёти дунё зеб-зийнатларига эга бўлишни танлайсанми ёки Оллоҳни, мени ва Охират диёрини танлайсанми, билмоқчиман). Истайманки, бу ишда шошқалоқлик қилмай, ота-онанг билан маслаҳатлашиб, кейин жавоб берсанг”, дедилар ва ўзларига эндигина Оллоҳ томонидан нозил бўлган: “Эй Пайғамбар алайҳис-салом, жуфтларингизга айтинг”, деб бошланадиган икки оятни ўқиб бердилар. У киши ота-онам ҳеч қачон менга у зот билан ажрашишни буюрмаслик-ларини яхши билганлари учун ҳам аввал ота-онамдан маслаҳатларини олиб, кейин жавоб беришимни сўраган эдилар. Бас, мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам мазкур оятларни ўқиб беришлари билан: “Бу ҳақда ота-онамнинг раъйларини сўрамасданоқ айтаманки, мен Оллоҳни, Унинг Элчисини ва Охират диёрини танлайман”, дедим. Мендан кейин Пайғамбар алайҳис-саломнинг бошқа аёллари ҳам худди мен айтган сўз-ларни айтишди, яъни, албатта Оллоҳни, Унинг Элчисини ва Охират диёрини танлашларини билдиршди. (“Тафсири. Қуртубий”дан).
Шундай қилиб, оналаримизнинг барчалари (Оллоҳ ҳаммаларидан рози бўлсин), ҳеч қачон дунё зеб-зийнатларини Охиратдаги чиройли амал қилгувчи мўмин-мўминалар учун тайёрлаб қўйилган улуғ мукофот - жаннатга алмаштирмасликларини ва албатта Оллоҳ ва Расулини танлашларини айтишди, аёлликларига бориб бир муддат Пайғамбар алайҳис-саломдан у зотнинг ҳузурида бўлмаган нарсаларни - дунё матоларини талаб қилганлари хато бўлганини эътироф этиб, тавбалар қилишди. Бу ҳақда “Ал-Муқтатаф мин уювнит-тафосийр” тафсирида шундай дейилади: “Қачонки Пайғамбар соллоллоҳу алаи ва салламга аҳзоб ғазотида Оллоҳ таоло ғалаба ато этиб, мушрик ҳизбларни тирқиратиб юборганида ва яҳудларнинг Бану Қурайза, Бану Назийр қабилалари ҳам фатҳ қилинганида Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг аёллари у зотнинг қў-лига яҳудларнинг барча бойликлари, қиммат баҳо нарсалари йиғилди деб ўйладилар, у нарсаларнинг ҳаммасини мусулмонларга тарқатиб юбориш-ларидан қўрқиб, атрофларини ўраб олдилар ва: “Ё Расулуллоҳ, форс подшоҳи Кисронинг ва Рум подшоҳи Қайсарнинг қизлари зебу зийнатларга кўмилиб ётибдилар, бизлар бўлсак, Ўзингиз кўриб турганингиздек, боши-миз фақирлик ва тор-танқисликдан чиқмайди”, дея бошладилар. Албатта уларнинг бу талаб-истаклари Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг дилларини оғритар эди. Бас, ушбу тахйир ояти нозил бўлди”.

30. Эй Пайғамбар аёллари, сизлардан ким аниқ фахш бўлган бирон ишни қилса, унинг учун азоб (бошқа аёлларга нисбатан) икки баробар қилинур. Бу Оллоҳга осон бўлган ишдир.
Ушбу ва қуйидаги оятларда Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламга жуфти ҳалол бўлишдек буюк бахт насиб этган аёлларнинг мартабалари ҳам, масъулиятлари ҳам бошқа мўмина аёлларга нисбатан икки карра юқорироқ ва оғирроқ экани ҳақида хабар берилади. Зотан, энг улуғ Инсон бўлмиш Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг аёллари шак-шубҳасиз, дунёдаги жамийки аёлларнинг энг улуғидирлар. Демак, уларнинг масъулиятлари, қилган гуноҳлари учун жавобгарликлари ҳам бошқалардан икки баробар катта бўлиши айни адолат-дир. Бу иш, яъни, агар Пайғамбар аёллари аниқ гуноҳ бўлган ишга қадам қўядиган бўлсалар жазоларини икки баробар қилиб бериш эса Оллоҳ таолога жуда осон бўлган ишдир.
Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо: “Оятда зикр қилинган “аниқ фаҳш”дан мурод, бузуқлик эмас, балки Пайғамбар алайҳис-саломга итоатсизлик қилиш ва ёмон хулқ, қўполлик билан (масалан, юқоридаги оятларда баён қилинганидек, у зотдан дунё матоларини талаб қилиш билан) у зотга озор беришдир”, деб тафсир қилади. Бу энг тўғри тафсирдир. Чунки Оллоҳ таоло Ўзининг энг севикли Пайғамбарига жуфти ҳолол бўлишларини тақдир қилган аёлларни - барча мўминларнинг оналари ҳисобланмиш у улуғ инсонларни ҳар қандай бузуқликдан сақлаган, янада аниқроғи, бутун умрлари давомида ўзларини ҳар қандай қабоҳатдан сақлаган энг покиза аёлларнигина Расулуллоҳга жуфти ҳалол бўлишларини раво кўргандир.

31. (Эй Пайғамбар аёллари), сизлардан ким Оллоҳга ва Унинг Элчисига итоат этса ва солиҳ амал қилса, Биз унинг ажру мукофотини ҳам (бошқа аёлларга нисбатан) икки ҳисса қилиб берурмиз ва унинг учун улуг ризқ (яъни, жаннат)ни тайёрлаб қўйгандирмиз.
Юқоридаги оятда Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва салламнинг аёлла-ри гарчи Ер юзидаги энг улуғ Инсоннинг танмаҳрамлари, жуфти ҳалоллари бўлишдек буюк бахт соҳибалари эсаларда, бу юксак манзилат уларни, агар гуноҳ-хатога йўл қўядиган бўлсалар жазоланишдан қутқариб қола олмаслиги, аксинча, худди бошқа ҳамма инсонлар каби, балки улардан икки баробар ортиқ жазога гирифтор қилинишлари ҳақида хабар берилган бўлса, ушбу ояти каримада энди ана ўша Пайғамбар аёллари Оллоҳ таоло ва Унинг Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга барча ишларда бўйинсуниб, Дини Ислом буюрган солиҳ амалларни адо қилиб ҳаёт кечирсалар, Ҳақ таоло томонидан уларга ажрлари ҳам бошқа худди шундай амалларни қилган мўминларга нисбатан икки баробар қи-линиши, яъни, қилган бир чиройли амаллари ўн эмас, йигирма чиройли амал деб номайи амалларига ёзилиши айтилиб, улар учун энг улуғ ризқ-насиба бўлган жаннат тайёрлаб қўйилгани ҳақида хушхабар берилади.

32. Эй Пайғамбар аёллари, сизлар аёллардан биронтаси каби эмасдирсизлар (яъни, бирон аёл фазлу мартабада сизлар каби бўла олмас). Бас, сизлар агар тақводор бўлсангизлар (парда ортидан бирон номаҳрам эркакка жавоб қилган пайтларингизда) майин-назокатли сўз қилмангларки, у ҳолда кўнглида мараз-нифоқ бўлган кимса тамаъ қилиб қолур. Сизлар доим яхши - тўғри сўз сўзланглар!
Ушбу ояти каримада ҳам Ҳақ таоло Ўз Элчисининг аёлларига Илоҳий сабоқни давом эттириб, аввало улар энг улуғ Пайғамбарнинг жуфти ҳалоллари ва жамийки мўминларнинг оналари бўлганлари боис бошқа аёллардан биронтасига ўхшамасликларини, яъни, бошқа бирон бир аёл Оллоҳ таоло наздида қадру мартабада уларга тенг бўла олмаслигини, агар улар Оллоҳ таолодан қўрқиб, тақво - парҳезкорлик билан покиза ҳаёт кечирсалар, алабатта ҳаёти дунёда ҳам, Охират диёрида ҳам бошқа бирон аёл ета олмайдиган ўша юксак манизилатларида бардавом бўлишларини таъкидлайди ва уларнинг ҳақиқатдан ҳам тақво эгаси эканликларини кўрсатадиган белгилардан бири, бегона - номаҳрам эркаклар билан муомала қилиш зарурати туғилиб қолган вақтларда зоҳир бўлишини айтади. Жаноби Ҳақ буюради: сизлар ёт эркакларга ҳаргиз ширин тил ва назокат билан сўзламанглар, уларга эътиборларини жалб қиладиган ҳолатда очиқ-сочиқ кўринмангларки, у ҳолда қалбида мараз бўлган мунофиқ кимсалар ва тақвосиз фосиқлар кўнглида сизларга қизиқиш пайдо бўлиб, сизларни йўлдан уришга, гуноҳ ишларга етаклашга умид қилиб қолишади. Бас, сизлар учун агар бегона эркакка гапириш зарурати туғилса, масалан, уйингизда ёлғиз қолган пайтингизда кўчадан бегона эркак келиб чақирадиган бўлса, ва унга жавоб қилишга мажбур бўлиб бўлиб қолсангиз, у ҳолда майин сўзламасдан, парда ортида туриб жиддий ҳолда, кесиб, фақат сўралган саволга жавоб берингиз, айтганларингиз фақат яхши-тўғри сўз бўлсин, яъни, ҳар қандай шак-шубҳадан холи ва эшитгувчига фойдали сўз бўлсин!

33. Ва уйларингизда барқарор бўлинглар (яъни, бесабаб уйларингиздан ташқарига чиқманглар, магар бирон ҳожат учун чиққанларингизда эса) илгариги жоҳилият - динсизлик (даври)даги ясан-тусан каби ясан-тусан қилманглар! Намозни тўкис адо қилинглар, закотни (ҳақдорларга) ато этинглар ҳамда (барча ишларда) Оллоҳ ва Унинг Элчисига итоат этинглар! (Эй Пайғамбар алайҳис-саломнинг) хонадон аҳли, Оллоҳ фақат сизлардан гуноҳни кетказишни ва сизларни бутунлай поклашни истайди, холос.
“Ва уйларингизда барқарор бўлинглар (яъни, бесабаб уйларингиз-дан ташқарига чиқманглар, магар бирон ҳожат учун чиққанларингизда эса) илгариги жоҳилият - динсизлик (даври)даги ясан-тусан каби ясан-тусан қилманглар!”
Қуртубий “Ал-Жомеъ лиаҳкомил-Қуръон” тафсирида айтади: ‘Тарчи ушбу ояти каримада кўчада бегона эркакларга ўзларини кўз-кўз қилиб юрмасдан, балки зарурат бўлмаса ташқарига чиқмасдан уйни лозим тутиш, яъни, уй-хонадон ичида барқарор бўлиш ҳақидаги Илоҳий Амр Пайғамбар алайҳис-саломнинг аҳли байтларига буюрилаётган бўлсада, маъно жиҳатидан ушбу Илоҳий Фармон барча мўмина аёлларга қаратилгандир. Албатта, Ҳақ таолонинг Пайғамбар алайҳис-салом аёлларига хитоб қилиши ва уларни уйни лозим тутишга, зарурат бўлмаса ташқарига чиқмасликка, агар ноиложликдан чиқадиган бўлсалар, очиқ-сочиқ ясан-тусан қилиб юрмасликка буюриши оналаримизни ва барча мўмина аёлларни қийнаш, машаққатга солиш учун эмас, балки аксинча уларни шарафлаш учундир, улар кўча-кўйда ёмонларнинг суқ назарларига нишон бўлиб хорланмасликлари учундир”. (Бу ҳақда ўрганаётганимиз ушбу сурайи кариманинг 59-оятида ҳам зикр қилинади).
“Маолимут-танзийл” тафсирида айтилишича, ояти каримадаги “илгариги жоҳилийят даври”дан мурод, Ийсо алайҳис-салом давридан кейин то Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам Пайғамбар қилиб юборилишларигача бўлган олти асрга яқин муддатдир. Оят мазмунидан маълум бўладики, агар у давр аввалги жоҳилийят даври бўлса, демак, албатта кейинги жоҳилийят даври ҳам келиши аниқ бўлиб, у давр охир за-монда келади ва ўшанда шундай қавмлар дунёга келадики, худди илгариги жоҳилийят давридагидек, аёллари кўча-кўйларда пардоз-андоз ва ясан-тусан қилиб ярим-яланғоч ҳолларида ўзларини бегона эркакларга кўз-кўз қилиб юрадилар.
Ояти карима давомида Пайғамбар алайҳис-салом аёлларига ҳам барча мўмин-мўминаларга буюрилган вазифалар - ҳар бир ишда Оллоҳтаолога ва Унинг Элчисига бўйинсуниш, кундалик беш вақт намозни тўкис адо қилиш ва камбағал-бечораларга закот-садақотлар ато этиш буюрилади.
Сўнгра “аҳли байт - хонадон аҳли” деб Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг аёлларига ва барча оила аъзоларига хитоб қилиниб, аёлларнинг доимо уйда бўлишлари, кўча-кўйларда очиқ-сочиқ юрмасликлари, ҳар бир иш-амалда Оллоҳ ва Унинг Расули кўрсатмаларига бўйинсу-нишлари ва зиммаларидаги намоз, закот фарзларини ҳеч қолдирмай тўла-тўкис адо этишлари ҳақидаги Амр-Фармонларнинг барчасидан кўзланган ҳикмат, улардан гуноҳ-маъсият кирларини кетказиш ва тамомила поклаш эканлиги баён қилинади. Дарҳақиқат, гуноҳ-маъсият инсонни маънан кирлантириб қўяр экан. Шунинг учун ҳам гуноҳ қилишдан қайтмайдиган кимсани, агар у кунда ўн марта чўмилса ҳам, нопок-ифлос одам дейилади ва покиза инсонлар ундан жирканадилар. Шариати Исломийянинг барча амр ва наҳийлари, яъни, буйруқ ва қайтариқлари эса, фақат инсонлардан ана ўша гуноҳ кирларини кетказиш ва уларни покиза инсонларга айлантириш учун буюрилгандир.

34. (Эй хонадон аҳли), уйларингизда тиловат қилинадиган Оллоҳнинг оятлари ва ҳикмат (яъни, Пайғамбар ҳадислари)дан иборат нарсаларни зикр-музокара қилингар! Албатта Оллоҳ лутфу карам Карам Соҳиби ва (барча нарсадан) Хабардор бўлган Зотдир.
Ояти каримада Ҳақ таоло яна Пайғамбар алайҳис-саломнинг аҳли байтларига хитоб қилиб, уларга ато этган улуғ бир неъматини эслатади ва бу неъмат учун алоҳида шукр қилишлари лозим эканлигини уқтиради.
Дарҳақиқат, улар Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга жуфти ҳалол бўлганлари шарофатидан доимо Қуръон оятлари ва Ҳикмат - Ҳадислар тиловат қилинадиган хонадон соҳибаларига айландилар. Демак, улар оддий уйда эмас, Оллоҳнинг оятлари нозил бўлиб турадиган ва Унинг энг улуғ фариштаси бўлмиш Жаброил алайҳис-салом тез-тез ташриф буюрадиган хонадонда яшамоқдалар. Бас, бу буюк неъмати Илоҳийя учун Яратганга тинимсиз шукр қилишлари лозим. Шукр шундан иборат-ки, бу хонадонда доим Қуръон ва Суннат зикр-музокара қилиниши, хонадон аҳли нозил бўлаётган оятларга биринчи бўлиб амал қилишлари ва бу уйларга Шариат аҳкомларини сўраб келган аёлларга хонадон эгалари бўлган оналаримиз таълим бериб, Қуръон оятлари ва Пайғамбар ҳадислари билан панд-насиҳат қилишлари лозим. Бошқача айтганда, Пайғамбар алайҳис-саломнинг аёллари жамийятнинг аёллар қисмига Оллоҳнинг оятлари ва Пайғамбар ҳадисларини еказишда у зотга ёрдамчи бўлишлари лозим. Ҳақ таоло оналаримиз зиммасига мана шу улуғ вазифани юклаб, Ўзининг мўмину мўминаларга улуғ Лутфу Карам Соҳиби эканлигини ва доимо уларнинг қилётган амалларидан Огоҳ - Хабардор эканлигини таъкидлайди.

35. Албатта муслим ва муслималар, мўмин ва мўминалар, итоатгўй эркаклар ва итоатгўй аёллар, ростгўй эркаклар ва ростгўй аёллар, сабр-тоқат қилгувчи эркаклар ва сабр-тоқат қилгувчи аёллар, тавозуъли эркаклар ва тавозуъли аёллар, хайр-садақа қилгувчи эркаклар ва хайр-садақа қилгувчи аёллар, рўза тутгувчи эркаклар ва рўза тутгувчи аёллар, авратларини (ҳаромдан) сақлагувчи эркаклар ва (авратларини ҳаромдан) сақлагувчи аёллар, Оллохди кўп зикр қилгувчи эркаклар ва (Оллоҳни кўп) зикр қилгувчи аёллар - улар учун Оллоҳ мағфират ва улуғ мукофот (яъни, жаннат) тайёрлаб қўйгандир.
Термизий Умму Умора Ансорийя розияллоҳу анҳодан ривоят қилди: У аёл Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига келиб: “Ё Расулуллоҳ, мен Қуръонда қандай яхшилик зикр қилинган бўлса, фақат эркаклар учунлигини кўрмоқдаман, аёлларни бирон яхшилик билан зикр қилинганларини кўрмаяпманку”, деганида ушбу ояти карима нозил бўлиб, Оллоҳ таоло бандаларидан эркакларига ҳам, аёлларига ҳам баб-баробар мағфират ва улуғ ажрлар тайёрлаб қўйгани ҳақида хабар берди. (“Таф-сири Қуртубий”дан).
“Тафсири Бағавий”да айтилишича эса, Пайғамбар алайҳис-саломнинг аёллари бўлган оналаримиз Оллоҳ таолонинг юқоридаги оятда зикр қилинган Амрига биноан Қуръон оятларини ўқиб-ўрганар эканлар, бир мулоҳаза туғилиб, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга мурожаат қилдилар: “Ё Расулуллоҳ, Оллоҳ таоло Қуръонда фақат эркакларни зикр қилди-ю, аёлларни бирон марта яхшилик билан зикр қилмади. Демак, биз аёлларда зикр қилинадиган-мақталадиган бирон яхшилик йўқ эканда. Шунинг учун биз Оллоҳ таоло бизлардан бирон тоат-ибодатни қабул қилмайди”, деб қўрқмоқдамиз”. Ана шунда Оллоҳ таоло ушбу ояти каримани нозил қилди. (Табарий ўз тафсирида ривоят қилган).
Ато ибн Абу Рабоҳ раҳимаҳуллоҳ ояти каримани шундай тафсир қилади: Эркакми, аёлми кимда ким Оллоҳтаолога таслим бўлиб барча ишини Унга топширса, яъни, Унинг Ўзига таваккул қилса, бас, у оятда зикр қилинган “муслим ва муслималар” қаторига кирибди, ким Оллоҳ Роббим, Муҳаммад Унинг Элчиси деб иқрор қилса ва дили тилига хилоф қилмаса, бас, у оятдаги “мўмин ва мўминалар” қаторига кирибди, ким фарз амалда Оллоҳга, суннатда эса Расулуллоҳга итоат этса, бас, у оятдаги “итоатгўй эркаклар ва итоатгўй аёллар” қаторига кирибди, ким айтар сўзини ёлғондан сақласа, бас, у оятдаги “ростгўй эркаклар ва ростгўй аёллар” қаторига кирибди, ким тоат-ибодатда ва гуноҳ-маъсийятлардан узоқ бўлишда ҳамда бало-мусибатлар устида сабр-тоқатли бўлса, бас, у оятдаги “сабр-тоқат қилгувчи эркаклар ва сабр-тоқат қилгувчи аёллар” қаторига кирибди, ким намоз ўқиркан, ўнг-чапидан ўтган кишини билмаса, бас, у оятдаги “тавозуъли эркаклар ва тавозуъли аёллар” қаторига кирибди, ким ҳар ҳафтада ҳеч бўлмаганда бир танга садақа қилса, бас, у оятдаги “хайр-садақа қилгувчи эркаклар ва хайр-садақа қилгувчи аёллар” қаторига кирибди, ким ҳар ойдаги “оқ кунлар”да, яъни, ойнинг ўн учинчи, ўн тўртинчи ва ўн бешинчи кунларида рўза тутса, бас, у оятдаги “рўза тутгувчи эркаклар ва рўза тутгувчи аёллар” қаторига кирибди, ким авратини ўзи учун ҳалол бўлмаган ишлардан асраса, бас, у оятдаги “авратларини (ҳаромдан) сақлагувчи эркаклар ва (авратларини ҳаромдан) сақлагувчи аёллар” қаторига кирибди ва ким беш вақт намозини шарт ва рукнларини адо қилган ҳолда ўқиса, бас, у оятдаги “Оллоҳни кўп зикр қилгувчи эркаклар ва (Оллоҳни кўп) зикр қилгувчи аёллар” қаторига кирибди. Оллоҳ таоло мазкур сифатларга эга бўлган барча эркак ва аёлларга улар йўл қўйган хато-камчиликлари учун кечиримни ва қилган солиҳ амаллари учун улуғ ажр-мукофотни, яъни, жан-натни тайёрлаб қўйгандир”. (“Маолимут-танзийл” тафсиридан).

36. Оллоҳ ва Унинг Элчиси бир ишни ҳукм қилган - буюрган вақтида бирон мўмин ва мўмина учун (Оллоҳнинг ҳукмини қўйиб) ўзлари хоҳлаган ишларини ихтиёр қилишлари дуруст эмасдир. Ким Оллоҳ ва Унинг Элчисига осий бўлса, бас, у очиқ йўлдан озиш билан йўлдан озибди.
Табарий ўз тафсирида ва Воқидий “Асбобун-нузул” китобида келтиришларича, ушбу ояти карима Пайғамбар алайҳис-саломнинг аммалари Умайя бинти Абдулмутталибнинг қизи Зайнаб бинти Жаҳш розияллоху анҳо ҳақида нозил бўлгандир. Пайғамбаримиз Зайнабни ўзларининг асраб олган ўғиллари Зайд бинни Ҳорисага хотинликка сўраб совчи бўлиб борганларида, аввал Зайнаб Расулуллоҳ ўзлари учун сўраб келдилар, деб ўйлади, аммо қачонки Зайд учун сўраб келгани маълум бўлгач, у унамас-дан: «Ё Расулуллоҳ, ахир мен Сизнинг амакингизнинг қизи, Қурайшнинг энг олий насабли аёлларидан бўлсам, Зайд эса куни кеча озод қилинган қул бўлса, қандай қилиб у менга муносиб бўлсин», деди. Шунда Пайғамбар алайҳис-саломга ўрганаётганимиз ушбу ояти карима нозил бўлади ва Зайнаб Оллоҳнинг Ҳукмига итоат этиб, ноилож қолиб, ўз розилигини беради ва Зайднинг никоҳига ўтади. Лекин Зайд билан Зайнабнинг турмушлари яхши бўлмайди. Чунки Зайнаб эрига нописандлик билан муомалада бўлар ва мудом унга ўзининг олийнасаб эканини пеш қилаверар эди. Охир-оқибат Зайд Пайғамбар алайҳис-саломнинг олдиларига Зайнаб ҳақида шикоят қилиб келиб, у билан ортиқ яшай олмаслигини айтади. Дарвоқеъ, бу орада Оллоҳ таоло томонидан Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга ваҳий нозил қилинган бўлиб, унда Зайд Зайнаб билан ажрашиб кетишлари ва Пайғамбар алайҳис-салом Зайнабга уйланишлари ҳақида хабар берилган эди. Лекин Пайғамбар алайҳис-салом одамларнинг «Муҳаммад асраб олган ўғлининг хотинига уйланди», деб таъна қилишларидан чўчиб бу ваҳийни ошкор қилмай келар эдилар. Шу-нинг учун ҳам Зайд келиб хотини билан ажрашмоқчи эканини билдирганида, унга сабр қилишни маслаҳат берадилар. Қуйидаги оятда Оллоҳ таоло Ўз Пайғамбарига мана шу иши учун танбеҳ беради.

37. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), эсланг, Сиз, Оллоҳ (Исломга ҳидоят қилиш билан) инъом-марҳамат қилган ва Сиз ҳам (қулликдан озод қилиб, ўзингизга ўғил қилиб олиш билан) инъом-марҳамат қилган кишига (яъни, Зайд ибн Ҳорисага): «Жуфтингни ўз ҳузурингда ушлагин (яъни, талоқ қилишга шошмагин), Оллоҳдан қўрққин», деган ва Оллоҳ ошкор қилгувчи бўлган нарсани ичингизга яширган эдингиз. Оллоҳдан қўрқишингиз ҳақроқ бўлгани ҳолда, Сиз одамлардан (яъни, уларнинг таъна - маломат қилишларидан) қўрққан эдингиз. Бас, қачонки Зайд ундан (яъни, Зайнабдан) ҳожатини адо қилгач, (яъни, уни талоқ қилгач), Биз Сизни унга уйлантирдик. Токи мўминларга асранди болаларининг хотинларида - қачонки улар ўша (хотинлари)дан ҳожатларини адо қилиб бўлишгач, (яъни, уларни талоқ қилишгач), ўша (хотинларга уйланишларида) - танглик бўлмаслиги учун (шундай қилдик). Ва Оллоҳнинг Амри Иродаси қилингувчи бўлди.
“Тафсири Қуртубий”да, Алий ибн Ҳусайн розияллоху анҳумдан ривоят қилинади: “Пайғамбар соллоллоху алайҳ ва салламга Зайд Зайнаб билан ажрашиши ва у зот Оллоҳ таолонинг уйлаши билан ўша аёлга уйланишлари ҳақида Ҳақ таоло ваҳий билан билдирган эди. Аммо қачонки Зайд Пайғамбар алайҳис-салом ҳузурларига келиб Зайнабнинг ҳулқидан ва итоатсизлигидан шикоят қилганида ва уни талоқ қилмоқчи эканлигини маълум қилганида, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам уларнинг ажрашишларини ва ўзлари ўша аёлга уйланишларини билган ҳолларида “Оллоҳ ошкор қилгувчи бўлган нарсани” ичларига яшириб унга: “Аёлинг ҳақида бундай гапларни гапирмагин, Оллоҳдан қўрққин, аёлинг билан ажрашмагин”, деб панд-насиҳат қилдилар, “э ундай бўлса талоғини бергин”, дейишни истамадилар. Бунга сабаб, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам одамлар: “У ўзининг асранди боласи бўлган Зайдга: “Хотинингни талоғини бергин”, деб буюриб, кейин боласини хотини бўлган аёлга ўзи уйланиб олди”, деб гап тарқатишларидан қўрққан эдилар. Бас, Оллоҳ таоло у кишига Ўзи мубоҳ қилган нарсани - Зайд хотинини талоқ қилишини ва кейин ўзлари у аёлга уйланишларини - одамлардан қўрқиб яширганлари ҳамда хотининг билан ажрашмагин”, деб Зайдга насиҳат қилганлари учун танбеҳ берди ва ҳар қандай ҳолда Оллоҳдан кўрқиш ҳақроқ эканлигини таълиб берди”.
Уламоларимиз раҳимаҳумуллоҳ: “Мана шу Алий ибн Ҳусайн айтган сўз ушбу оятнинг энг чиройли тафсиридир”, дейдилар.
“Бас, қачонки Зайд ундан, (яъни, Зайнабдан) ҳожатини адо қил-гач, (яъни, уни талоқ қилгач), Биз Сизни унга уйлантирдик”.
Ривоят қилинишича, қачонки Зайд Зайнабнинг талоғини бериб, идда муддати ҳам битгач, Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам Зайдга: “Мен ўзимча сендан ишончлироқ одамни кўрмаяпман, бас, ўзинг менга Зайнабни сўраб совчиликка боргин”, дедилар. Зайд айтади: “Мен дарҳол Зайнабнинг олдига бориб, Пайғамбар алайҳис-саломнинг хурматларидан унга тескари қараб турган ҳолимда уни Пайғамбар алайҳис-саломга сўраб совчиликка келганимни айтган эдим, хурсанд бўлиб кетди, аммо: “Мен токи Роббимдан маслаҳатини олмагунимча ҳеч нарса деёлмайман”, деб, истихора намозини ўқиш учун жойнамозига турди ва “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Биз Сизни унга (Зайнабга) уйлантирдик” ояти нозил бўлиб, Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва саллам унга уйланиб, бош қўшдилар”. (“Тафсири КуртубшГдан).
Анас розияллоху анҳу айтади: “Зайнаб Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг бошқа аёлларига: “Сизларни ота-оналарингиз турмушга узатган, мени эса етти қават осмон устидан ОллоҳтаолонингЎзи турмушга узатган”, деб мақтанар эди”. (“Маолимут-танзийл”тафсиридан).
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло биз мўминлар учун Ўзининг муҳим бир Ҳукми Илоҳийси ҳақида хабар берди. Оят мазмунига кўра фарзанд асраб олиб тарбия қилган кишилар гарчи жуда катта ажр-савобга эга бўлсалар-да, асранди болалари учун ҳақиқий ота-онага айланиб қолмайдилар. Бинобарин, у боланинг отаси ким дейилганида асраб тарбия қилган отаси эмас, уни дунёга келтирган ҳақиқий отаси айтилиши керак бўлади. Шунингдек, агар ўша асранди бола вояга етиб уйланса-ю, маълум муддат бирга яшаганларидан кейин хотинини талоқ қиладиган бўлса, ўша хотинга уни асраб олган отаси уйланиши дуруст эканлиги маълум бўлади.

38. Оллоҳ Пайғамбар (алайҳис-саломга) фарз қилган (яъни, ҳалол қилган) нарсада унга бирон танглик бўлмас. (Бу) илгари ўтган (пайғамбарлар) ҳақидаги Оллоҳнинг Йўли - Қонунидир (яъни, улар учун ҳам Оллоҳ ҳалол қилган нарсаларда ҳеч қандай танглик бўлмаган). Оллоҳнинг Амри Иродаси Қадари Мақдур (яъни, азалда аниқ белгилаб кўйилган тақдирдир).
Ушбу ояти карима Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламни “асранди боласининг хотинига уйланиб олди” деб айблаган мунофиқларга ва “Муҳаммаднинг бор дарду ғами хотинларини кўпайтириш”, деб у зотни кўп хотинликда айблаган яҳудийларга Илоҳий раддиядир. Ҳолбуки ўша яҳудийлар ҳақ пайғамбар деб тан оладиган Довуд алайҳис-саломнинг юзта хотини ва уч юзта чўриси бор эди. Унинг ўғли Сулаймон алайҳис-саломнинг эса, оз эмас-кўп эмас, уч юзта хотини ва етти юзта чўриси бор эди! Демак, ўша илгари ўтган пайғамбарлардан суннат бўлиб қолган ва Оллоҳ таоло сўнгги Пайғамбари Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам учун ҳам тақдир қилиб қўйган бу иш - кўп аёлларга уйланиш аввалгилар учун ҳеч қандай айб саналмагани каби сўнгги Элчи бўлмиш Муҳаммад алайҳис-салом учун ҳам айб саналмаслиги лозимдир. Чунки бу ишларнинг барчаси Ҳақ таоло томонидан тақдири азалда аниқ белгилаб кўйилган ва ҳеч ким ўзгартира олмайдиган нарсалардир.

39. Улар (яъни, ўтган пайғамбарлар) Оллоҳнинг рисолатларини Амру-Фармонларини (бандаларга) етказадиган, Ёлғиз Ундан қўрқадиган, Оллоҳдан ўзга бирон кимсадан қўрқмайдиган зотлардир. Оллоҳнинг Ўзи етарли Ҳисоб қилгувчидир. Яъни, ўша илгари ўтган барча пайғамбарларнинг ҳам, уларнинг энг сўнггиси бўлган Ҳазрати Муҳаммад Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳам зиммаларидаги вазифалари одамларга Оллоҳ таолонинг Дин ва Шариатини омонатдорлик билан, бекаму кўст етказиш бўлиб, ҳаммалари Оллоҳнинг Амру Фармонларини - нозил қилган ваҳийларини У Зотдан қўрққан ҳолларида тўла-тўкис етказадилар ва бу буюк вазифаларини адо этишда Оллоҳ таолодан ўзга ҳеч ким ва ҳеч нарсадан қўрқмайдилар. Шунинг учун ҳам уларни зиммаларидаги вазифаларини адо этишларидан на золимларнинг зулму зўравонлиги ва на бировларнинг таъна - маломатлари тўхтата олади. Шунинг учун Оллоҳ таолонинг барча элчи-пайгамбарлари қўрқмасдан, тўхтамасдан, сусткашликка йўл қўймасдан Оллоҳ таоло буюрган рисолат - вазифаларини тўла-тўкис адо этадилар. Уларга одамлар берадиган баҳони ёки одамлар қиладиган турли танқидларни ҳеч қандай аҳамияти йўқ эди. Улар фақат Оллоҳ таолонинг ҳисоб-китобидан қўрқар эдилар. “Оллоҳнинг Ўзи етарли Ҳисоб қилгувчидир”.

40. (Эй мўминлар), Муҳаммад (соллоллоху алайҳи ва саллам) сизлардан бирон кишининг отаси эмасдир, балки у Оллоҳнинг Элчиси ва пайғамбарларнинг сўнггисидир. Оллоҳ барча нарсани Билгувчи бўлган Зотдир.
Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Зайнаб розияллоҳу анҳога уйланганларида айрим кимсалар “ўғлининг хотинига уйланиб олди”, дедилар. Ўшанда ушбу ояти карима нозил қилиниб, Зайнабнинг аввалги эри Зайд ибн Ҳориса розияллоҳу анҳу Пайғамбар алайҳис-саломнинг ўғли эмаслиги, Зайднинг отаси ҳаммага маълум бўлганидек, Ҳориса эканлиги, демак, Зайд билан ажралиб кетган аёлга Пайғамбар алайҳис-саломнинг уйланишлари шаръан дуруст эканлиги баён қилинди ва шу билан баробар, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ўзларининг пушти камарларидан бўлмаган бирон кимсага ота эмаслиги таъкидланди. Ояти каримада барча нарсани Билгувчи Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло яна бир марта Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламнинг Оллоҳнинг Элчиси ва жамийки пайғамбарларнинг энг сўнггиси - хатм қилгувчиси эканликларига гувоҳлик беради. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Оллоҳ таоло Пайғамбар алайҳис-саломдан кейин бирон пайғамбар келмаслигини ирода қилгани учун ҳам у зотга ўзларидан кейин қоладиган ўғил бермади”. (“Маолимут-танзишдан).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади: “Расулуллоҳ соллоллоҳ алайҳи ва саллам: “Менинг мисолим билан бошқа пайғамбарларнинг мисоли худди бир гўзал қилиб қурилган муҳташам қасрга ўхшайди. У қасрнинг бирон айби йўқ, фақат унга сўнгги битта ғишти қўйилмаган. Зиёратчилар уни айланиб томоша қилар эканлар, гўзаллигидан ҳайратга тушадилар ва эсиз шундай гўзал қасрга биттагина ғишт етишмай қолибдида, дейдилар. Бас, мен пайғамбарлар қасрини бекаму кўст қилган ўша бир дона ғиштман, мен билан қаср битиб мукаммал бўлди ва мен билан пайғамбар-элчилар ҳам хотима топдилар”, дедилар”. (Бухорий, Муслим ва Бағавий ривоят қилганлар).

41-42. Эй мўминлар, Оллоҳни кўп зикр қилинглар! Ва эрта-ю кеч У Зотни поклаб - тасбеҳ айтинглар!
Ушбу оятларда Ҳақ таоло биз - мўминларга энг улуғ, дунё ва Охиратда асқотадиган иймон сифатимиз билан хитоб қилиб, эй мўминлар, агар сизлар чиндан ҳам мўмин бўлсангизлар, ҳар доим, эрта-ю, кеч, ҳамма жойда, соғлигингизда ҳам, хасталигингизда ҳам, дилингизда ҳам тилингизда ҳам, тик турган ҳолингизда ҳам, ўтирган, ёнбошлаган ҳолингизда ҳам Мени ёд этингиз ва Мени поклаб - тасбеҳ айтингиз”, деб амр қилади.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Оллоҳтаоло бандаларига фарз қилган ҳар бир амал учун албатта маълум бир вақт, чегара белгилаб қўйган ва бандалар бирон бир узр сабабли ўша амални адо қила олмай қолсалар, (масалан, бетобликлари сабабли намозларини вақтида ўқий олмай ёки рўзаларини тута олмай қолсалар), уларнинг узрларини қабул қилишини айтган. Аммо зикр ва тасбеҳ ундай эмас. Бу амаллар учун Ҳақ таоло ҳеч қандай чегара белгиламади. Оллоҳ таолони зикр қилиш (масалан, субҳоналлоҳ, алҳамдулиллаҳ, ла илаҳа иллаллоҳ, Оллоху акбар, ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳ, деб зикру тасбеҳ айтиш) банда учун жуда осон амал бўлиб, алоҳида шарт-шароитларни ҳатто албатта таҳоратли бўлишни ҳам талаб қилмайди. Шунинг учун Оллоҳни зикр қилмаган одам, магар ақлдан адашиб қолгани учун тарк қилмаган бўлса, кечирилмайди. Чунки У Зот “...тик турган ҳолларингизда ҳам, ўтирган ва ён бошлаган пайтларингизда ҳам доим Оллоҳни ёд этингиз!” деб буюрди. (Нисо сурасининг 103-оятидан). (“Тафсири Бағавий”дан).
Имом Бухорий ривоят қилган ҳадиси шарифда Анас розияллоҳу анҳу айтди: “Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан мана бу сўзларни ўнта бармоғимнинг саноғича, такрор-такрор эшитганман. У зот дер эдилар: “Оллоҳ таоло айтади: “Эй одам боласи, агар сен Мени ичингда зикр қилсанг, Мен ҳам сени ичимда зикр қилурман, агар сен Мени халқ олдида зикр қилсанг, Мен сени улардан яхшироқ халқ олдида зикр қилурман, агар сен Менга бир қарич яқинлашсанг, Мен сенга бир газ яқинлашурман, агар сен Менга бир газ яқинлашсанг, Мен сенга бир қулоч яқинлашурман, агар сен Мен томонга шошмасдан юриб келсанг, Мен сен то-монга шошиб борурман, агар сен Менга шошиб келадиган бўлсанг, Мен сенга чопиб борурман, агар сен Мендан сўрасанг, Мен сен сўраган нарсани берурман, агар сен Мендан сўрамасанг, Мен сенга ғазаб қилурман”.
Абу Ҳурайрадан ривоят қилинган ҳадисда Жаноби Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Оллоҳ азза ва жалла айтур: “Модомики бандам Мени зикр қилиб, лаблари қимирлар экан, Мен у билан биргаман”.
Абдуллоҳ ибн Буср айтади: “Бир аъробий (саҳройи араб) Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига келиб: “Ё Расулуллоҳ, амалларнинг афзали қайси”, деган эди, у зот айтдилар: “Бу дунёдан тилинг Оллоҳ таоло зикрининг нами билан бўлган ҳолида - яъни Оллоҳни зикр қилаётган ҳолингда ажрамоқлигинг”.
Муслим ривоят қилган ҳадисда Абу Саид Худрий ва Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳумо гувоҳлик берадиларки, Жаноби Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Қайси бир қавм Оллоҳ азза ва жаллани зикр қилиб ўтирар эканлар, албатта, уларни малоикалар ўраб олурлар, уларни Оллоҳнинг Раҳмати қоплаб олур, уларга сакинат - ором тушур ва уларни Оллоҳ Ўз ҳузуридаги зотлар - малоикалар олдида зикр қилур”, дедилар.
Ибн Жарир ривоят қилишича, Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ушбу оят тафсирида шундай дейди: “Оллоҳ таоло бандаларига қандай амални буюрган бўлса, унинг жазо-мукофотини ҳам белгилади ва ўша амални қилишга қодир бўлмаган кишиларнингузрларини қабул қилишини айтди. Аммо зикр ибодати учун эса ҳеч қандай чек-чегара белгиламади ва ақл-хуши жойида бўлган ҳар бир мусулмонга тик турганда ҳам, ўтирганда ҳам, ёнбошлаган пайтида ҳам, туну кун, қуруқлиқца ҳам сувда ҳам, сафарда ҳам ватанда ҳам, бой-бадавлат вақтида ҳам камбағал-фақирлик пайтида ҳам, саломатликда ҳам, хасталикда ҳам, дилида ҳам, тилида ҳам - ҳаётининг ҳар бир соатида Оллоҳни зикр қилишни буюрди”.

43. У сизларни (куфр) зулматларидан (иймон) нурига чиқариш учун сизларга Раҳмат - Марҳамат кўрсатадиган Зотдир. Унинг фаришталари ҳам (ҳақларингизга дуо қилурлар). У мўминларга Меҳрибон бўлган Зотдир.
Юқоридаги оятларда мўминларга доимо Оллоҳ таолони ёдлаб, зикр қилиб, тасбеҳ айтиш буюрилганидан кейин ушбу ояти каримада Ҳақ таоло мўминларнинг зикру тасбеҳларига жавобан доимо Уларга Ўз Марҳама-тини кўргузиб, гуноҳларини кечириб, хатоларини ўчириб, Раҳматини ёғдириб туришини ва бу билан ҳар нафасда уларни куфр зулматларига тушиб қолишларидан асраб, иймоннинг нурли йўлида барқарор бўлишларини таъминлаб туришини, шунингдек, малоикалар ҳам туну кун мўминларнинг ҳақларига дуо қилиб, улар учун истиғфор айтиб туришларини эслатади. Албатта, эслатиш беҳикмат бўлмай, мўминлар Меҳрибон Парвардигорларини янада кўпроқ зикр қилишларига ва кеча-ю кундуз У Зотни поклаб тасбеҳ айтишларига сабаб бўлади. Чунки Жаноби Ҳақнинг бандаларига гарчи улар мустаҳиқ бўлмасалар ҳам узлуксиз Ўз Марҳаматини кўргузиб туриши мўминларга Оллоҳ таолога зикру тасбеҳ айтишда бардавом бўлишларини вожиб қилади.

44. (Мўминлар Оллоҳга) рўбарў бўладиган Кунда уларга (Оллоҳ томонидан) йўлланадиган салом (дўзах азобидан) омонлик бўлур. (Зеро, Оллоҳ) улар учун улуғ мукофотни (яъни, жаннатни) тайёрлаб қўйгандир.
Дарҳақиқат, Оллоҳтаоло мўмин бандалари учун тайёрлаб кўйган жаннат дорус-салом - тинчлик-омонлик диёридир. У жойда аҳли жаннат бир-бирларига фақат тинчлик-омонлик тилаб салом берадилар: “Уларнинг (жаннатларда қиладиган) дуолари: “Оллоҳим, Ўзингни поклаймиз”, дейиш, у жойдаги ўзаро саломлари (бир-бирларига) тинчлик-омон-лик тилашдир. Охирги тилаклари эса, барча оламлар Парвардигори - Оллоҳга ҳамду сано айтишдир”. (Юнус сураси, 10-оят).
“Улар у жойда бирон беҳуда ва гуноҳ-ёлғон (сўз)ни эшитмаслар, фақат “салом-салом”, деган (тилакни)гина (эшитурлар). (Воқеа сураси, 25-26-оятлар).
Аҳли жаннатга у жойда малоикалар салом берадилар: “Уларнинг ҳу-зурларига ҳар эшикдан фаришталар кириб: “(Оллоҳ Йўлида меҳнат-машаққатларга) сабр-тоқат қилганларингиз сабабли (энди ушбу жаннатларда) сизларга тинчлик-омонлик бўлгай. Охират диёри нақадар яхши!” (дерлар)”. (Раъд сураси, 23-24-оятлар).
“Ана ўшалар сабр-қаноат қилганлари сабабли (жаннатдаги) юксак манзил - кўшклар билан мукофотланурлар ва у жойда (фаришталар томонидан) салом ва омонлик билан қарши олинурлар. Улар ўша жойда мангу қолурлар. У энг гўзал қароргоҳ, (энг гўзал) манзилдир”. (Фурқон сураси, 75-76-оятлар).
“Парвардигорларидан қўрққан зотлар эса, тўп-тўп ҳолда жаннатга «ҳайдалдилар». То қачон улар дарвозалари очилган ҳолдаги (жаннатга) келиб етганларида ва унинг қўриқчилари: «Сизларга тинчлик-омонлик бўлсин! Хуш келдингиз! Бас, унга мангу қолгувчи бўлган ҳолларингизда кирингиз», деганларида (улар беҳад шодланурлар)”. (Зумар сураси, 73-оят).
Ва ниҳоят, аҳли жаннат учун энг шарафли мақом - у жойда улар Буюк Оллоҳ субҳонаҳу ва таолонинг саломини эшитурлар: “Уларга Меҳрибон Парвардигор томонидан салом айтилур”.
Ҳадиси шарифда ворид бўлишича, “жаннат эгалари ўзларига ваъда қилинган ноз-неъматлар ичида роҳат-фароғатда эканлар, баногоҳ устларида бир нур пайдо бўлур. Бошларини кўтариб... “Ассалому алайкум, эй аҳли жаннат”, деб турган Парвардигори оламни кўрурлар” (Ёсин сураси, 58-оят тафсиридан).

45-46. Эй Пайғамбар (алайҳис-салом), дарҳақиқат, Биз Сизни (Қиёмат Кунида барча умматлар устида) гувоҳлик бергувчи, (мўминларга жаннат ҳақида) хушхабар элтгувчи ва (кофирларни дўзах азобидан) огоҳлантиргувчи ҳамда Оллоҳнинг Изни-Иродаси билан У Зотга (яъни, Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга) чақиргувчи қилиб ва (Ҳақ Йўлни кўрсатгувчи) ёп-ёруг чироқ қилиб юбордик.
Ушбу оятларда Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг олти сифати баён қилинади: Аввал-бошда Жаноби Ҳақ севикли бандасига “Эй Пайғамбар алайҳис-салом”, деб хитоб қилиб, у зот оддий банда эмас, балки ўзларига нозил қилинган Илоҳий ваҳийни етказгувчи Пайғамбар эканликларини таъкидлайди. Иккинчидан, у кишининг жамийки инсониятга юборилган бир Шоҳид-Гувоҳ эканликлари, яъни, умматларига Оллоҳ таолонинг Динини етказиб, сўнгра Қиёмат Кунида ким у зот кўрсатган Тўғри Йўлга иймон келтириб итоат қилди, ким ёлғончи деб залолатга кетди, ҳамма-ҳаммасига гувоҳлик бериб туришлари ҳақида хабар беради. Учинчидан, у зот мўминларга албатта Оллоҳ таолонинг Раҳматига - жаннатига эришишлари ҳақидаги ҳушхабарни етказгувчи - Мубашшир эканликлари, тўртинчидан, у киши осий-кофирларни дўзах ва ундаги мангу азоб ҳақида Огоҳлантиргувчи - Назийр эканликлари, бешинчидан, у киши Оллоҳнинг Изни, яъни, Амри ва Мадади билан одамларни Оллоҳга чақиргувчи, яъни, Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзига ибодат қилишга чорловчи - Доъий эканликлари ва ниҳоят олтинчидан, у зот бутун инсоният оламини ёритгувчи, ҳаммага Тўғри Йўлни кўрсатиб турадиган бамисоли бир нурли Чироқ эканликлари ҳақида хабар берилади. (“Тафсири Қуртубий”дан).
“Тафсири Мунийр”да айтилишича, ояти каримада Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам нурли чироққа ташбеҳ қилинишларининг яна бир ҳикмати, у зот етказган Дини Ислом ва Қуръони Каримнинг барча ҳужжат-далиллари шу қадар очиқ ва равшанки, у зоти бобаракотнинг сийратлари, ахлоқлари, балки бутун ҳаётлари, умр дафтарларининг ҳар бир саҳифаси шу қадар аниқ баён қилинганки, ўқиб ўрганмоқчи бўлган ҳар бир одамнинг қалбига бамисоли нурли чироқ янглиғ том маънодаги ёруғлик олиб киради.

47. Мўминларга хушхабар берингки, шак-шубҳасиз, улар учун Оллоҳ томонидан катта Фазлу Марҳамат (яъни, жаннат) бордир.
Ибн Атийя айтади: “Бизга Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳу ушбу ояти карима ҳақида шундай деган: “Ушбу ояти карима менинг наздимда Оллоҳ таолонинг Китобидаги энгумидбахш оятлардандир. Чунки Оллоҳ азза ва жалла Ўзининг Пайғамбарига мўминлар учун Унинг ҳузурида катта Марҳамат борлиги ҳақида хушхабар етказишни буюрди. Мазкур катта Марҳаматнинг нима эканлигини эса Ҳақ таоло мана бу оятида баён қилиб берган: “Иймон келтирган ва яхши амаллар қилган зотлар эса жаннатларнинг боғларида бўлишиб, Парвардигорлари ҳузурида улар учун хоҳлаган нарсалари бордир. Мана шу катта Фазлу Марҳаматдир!” (Шўро сураси, 22-оят, “Тафсири Куртубий”дан).

48. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз кофирлар ва мунофиқларга бўйинсунманг ва уларнинг озор-азийятларига парво қилманг. Сиз Оллоҳга таваккул қилинг! Оллоҳнинг Ўзи етарли Вакилдир.
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, Сиз Ҳақ Йўлга даъват қилар экан-сиз, кофирларга, яъни, Сизнинг Ҳақ Пайғамбар эканлигингизни очиқ инкор қиладиганларга ҳам, зоҳири мусулмон-у ботини кофир бўлган икки юзли мунофиқларга ҳам асло итоат қилманг, уларнинг эътироз ва танқидларига қулоқ ҳам солманг, улар бераётган озор-азийятларга парво қилмасдан, яъни, уларнинг ёмонликларига ёмонлик билан жавоб қайтармасдан зиммангиздаги Роббингизнинг рисолатини адо этаверинг, одамларга Ҳақ Динни етказаверинг. Қилаётган ҳар бир ишингизда Ёлғиз Оллоҳ таолога суянинг-таваккул қилинг. Аниқ ишонингки, Оллоҳ Сизни Ўз Ҳифзу Химоясида асрайди, қилаётган ишингизни ўнгидан келтиради. Чунки Оллоҳ суяниладиган - ишониладиган энг яхши Вакилдирки, кофир ва мунофиқларнинг ёмонликларини қайтаришдаУнингЎзи кифоя қилур. Ушбу ояти карима Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва саллам кофир ва мунофиқлар устидан албатта ғалаба қозонишлари, у зот келтирган Оллоҳнинг Динини ҳеч ким, йўқ қилиб юбора олмаслиги ҳақида берилган Илоҳий муждадир.

49. Эй мўминлар, қачон сизлар мўминаларни никоҳларингизга олсангизлар-у, сўнгра уларга қўл теккизишдан - яқинлашишдан илгари уларни талоқ қилсангизлар, у ҳолда сизлар учун уларнинг зиммасида санайдиган идда бўлмас. Бас, (бундай ҳолатда) сизлар уларни (озми-кўпми ҳадя билан) баҳраманд қилиб, чиройли кузатиш билан кузатинглар!
Маълумки, Шариати Исломийя қонунига кўра эр-хотин ажралишганида хотин бошқа турмуш қуриш ҳуқуқига фақат уч ҳайз муддатида идда сақлаганидан кейингина эга бўлар эди. Энди агар эр-хотин қовушмасдан туриб ажраладиган бўлсалар, у ҳолда хотиннинг идда сақлашига ҳожат йўқдир, чунки идда хотин кишининг ҳомиладор бўлган-бўлмаганини аниқлаш учун сақланар эди. Яна бундай ҳолатда эр хотиннинг ҳаққи-маҳрини тўлаши ҳам лозим эмас, балки ўзи кўнглидан чиққан бирон совға билан ўша хотинни фойдалантириши кифоя экан.
Ояти карима ниҳоясидаги “чиройли кузатиш билан кузатиб қўйинглар” жумласидан мурод, қўшилмасдан туриб талоқ қилган хотинларингизни уйда сақламай кузатиб қўйинглар, йўлларини тўсманглар, чунки бундай ҳолда талоқ қилинган хотинларга идда ўтириш вожиб эмас, демак, улар агар хоҳласалар, эртагаёқ бошқа бировнинг никоҳига ўтишга ҳақлидирлар. Бас, уларнинг йўлларини тўсмасдан, беҳурмат қилмасдан, ҳайдамасдан чиройли тарзда уйларига кузатиб қўйинглар, деганидир. Аммо агар киши хотини билан бир муддат (бир соат) бўлса ҳам бирга ҳаёт кечириб, кейин уни талоқ қиладиган бўлса, у ҳолда талоқ қилинган хотин албатта маълум муддат идда ўтириши вожиб бўлади ва бу идда муддатини ўша талоқ қилган эрининг уйида ўтказишга ҳақли бўлади. (Бу муҳим мавзу Бақара сурасининг 236-237-оятларида батафсил баён қилинган ва ала қадри ҳол тафсир қилиб ўтилган эди).

50. Эй Пайғамбар (алайҳис-салом), албатта Биз Сиз учун ҳаққи маҳрларини берган жуфтларингизни, Оллоҳ Сизга (жангу жадалларда) ўлжа қилиб берган қўл остингиздаги чўриларингизни, Сиз билан бирга ҳижрат қилган амакингизнинг қизларини ва аммаларингизнинг қизларини, тоғангизнинг қизларини ва холаларингизнинг қизларини яна (ҳар қандай) мўмина аёлни - агар у ўзини Пайғамбарга ҳадя этса-ю, Пайғамбар уни ўз никоҳига олишни истаса (мазкур аёлларнинг барчасини Биз Сиз учун) ҳалол қилдик. (Ўзини ҳадя этган аёлга ҳаққи маҳрини бермасдан уйланиш ижозати) мўминлар учун эмас, холис Сиз учундир. Биз (мўминларга) жуфтлари ва қўл остиларидаги чўрилари ҳақида фарз қилган ҳукмларимиз эса аниқ маълумдир. Токи Сизга танглик бўлмаслиги учун (Биз Сизга мазкур имтиёзларни бердик). Оллоҳ Мағфиратли ва Меҳрибон бўлган Зотдир.
Ушбу ояти каримада Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам тўрт тоифа аёлларга уйланишлари дуруст эканлиги баён қилинди. Улардан биринчи тоифаси, ҳаққи маҳрларини бериб уйланган аёллари, иккинчи тоифа, жанг-жадалларда асирга тушиб ўлжа қилиб олинган аёллар бўлиб, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ана шундай аёллардан тўрт чўриси бўлиб, улар Софийя, Жувайрийя, Райҳона бинти Шамъун Назрийя ва Морийя Қибтийядирлар. Улардан Морийя Қибтийядан Пайғамбар алайҳис-саломнинг ўғиллари Иброҳим дунёга келган.
Расулуллоҳ уйланишлари дуруст бўлган учинчи тоифа аёллар у зотнинг амаки ва аммаларининг ҳамда тоға ва холаларининг Маккадан Мадинага ҳижрат қилган қизларидир. Муфассир уламоларнинг айтишларича, бу ўриндаги амаки-аммалардан мурод, Пайғамбар алайҳис-саломнинг ота уруғлари бўлган Қурайшликлар, тоға-холалардан мурод эса, у зотнинг она уруғлари Бану Заҳра қабиласига мансуб бўлганлардир. Чунки арабларда ҳам бошқа кўп миллатлар каби отанинг уруғ-аймоғидан бўлган кишилар узоқ бўладиларми, яқин бўладиларми, амаки ва амма; онанинг уруғ-аймоғидан бўлганлар эса, тоға ва хола хисобланаверадилар.
Ояти каримада Расулуллоҳ мазкур тоифадаги аёлларга уйланишлари дуруст бўлиши учун у аёллар Пайғамбар алайҳис-салом ва бошқа муҳожир саҳобалар каби ҳали Макка мусулмонлар қўлига ўтишидан илгари у жойдан Мадинага ҳижрат қилган бўлишлари шарт қилиб қўйилди. Демак, ўзлари Пайғабар алайҳис-саломнинг амаки ёки амалларининг, тоға-холаларининг қизларидан бўлса-ю, аммо ҳижрат қилмаган бўлса, у аёлга уйланиш Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам учун дуруст бўлмаган.
Термизий Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилган ҳадисда Умму Ҳониъ бинти Абу Толиб (Пайғамбаримизнинг амакилари Абу Толибнинг қизи) айтади: “Макка мусулмонлар томонидан фатҳ қилинганидан кейин Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам менга совчи қўйдилар, бас, Оллоҳ таоло мана бу оятни нозил қилди-ю, мен Расулуллоҳнинг никоҳларига ўтишим дуруст бўлмай қолди, чунки мен ҳижрат қилмаган эдим”. (“Тафсири Бағавий”дан). Ушбу оят нозил бўлганидан кейин Пайғамбар алайҳис-салом она уруғлари бўлган Бану Заҳра қабиласидан уйланмаганлар, ота уруғларидан эса фақат юқоридаги оятларда мазкур бўлган Зайнаб бинти Жаҳш розияллоҳу анҳога уйланганлар.
Ва ниҳоят, ўрганаётганимиз ояти каримада зикр қилинган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам уйланишлари дуруст бўлган аёлларнинг ояти каримада зикр қилинган тўртинчи тоифаси, агар бирон бир мўмина аёл ўзини Пайғамбар алайҳис-саломга ҳадя қилмоқчи бўлса ва Расулуллоҳ ҳам уни ўз никоҳларига олишни истасалар, у ҳолда ҳеч қандай ҳаққи маҳрсиз ва бошқа шартларсиз у аёлга уйланишлари дурустдир. Аммо Ибн Аббос ва Мужоҳид розияллоҳу анҳумонинг айтишларича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг никоҳларида биронта ўзини у зотга ҳадя қилган аёл бўлмаган. Бир куни Умму Шарийк Давсийя исмли аёл Пайғамбар алайҳис-саломнинг ҳузурларига келиб: “Ё Расулуллоҳ, мен ўзимни Сизга ҳадя қилдим”, деган эди, у зот сукут қилганларича туриб қолдилар. Шунда бу воқеага гувоҳ бўлиб турган кишилардан бири ўрнидан туриб: “Ё Расулуллоҳ, агар бу аёлга Сизнинг ҳожатингиз бўлмаса, мени унга уйлаб қўйинг”, деди. Шунга ўхшаш кўп мўмина аёллар ўзларини Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга ҳадя қилганлари ҳақида ривоятлар келган, лекин Пайғамбар алайҳис-салом улардан биронтасига уйланганлари эшитилмаган.
Ояти каримада алоҳида таъкидланишича, бундай имтиёз, яъни, аёлларининг сони чекланмаслиги ва ўзини ҳадя қилган мўминага маҳрсиз уйланиш дурустлиги фақат Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзларига хос хукмдир. Аммо у зотнинг умматларига эса, никоҳ борасида Ҳақ таоло Ўзига аниқ маълум бўлган чек-чегараларни кўйиб, масалан, бир вақтнинг ўзида тўртдан ортиқ аёлга уйланмаслик, агар бир мўмина аёл бировга ўзини ҳадя қилса ҳам, унга ҳаққи маҳрини бермасдан уйланмаслик каби хукмларни жорий қилди.
Ояти карима ниҳоясида бандаларининг гуноҳларини Кечиргувчи ва уларга бениҳоя Меҳрибон бўлган Жаноби Ҳақ Ўз Элчисига хитоб қилиб, у зотга зиммаларидаги ўта масъулиятли ва оғир рисолатларини адо этишда тангланиб қийналмасликлари учун никоҳ бобида мазкур енгилликларни ато этгани ҳақида хабар беради.

51. Сиз (аёлларингиздан) ўзингиз хоҳлаган аёлни қолдириб, ўзингиз хоҳлаган аёлни ўзингизга ҳамхона қилурсиз. Ўзингиз четлатган аёлларингиздан бирон аёлни (ўзингизга яна ҳамхона қилишни) истасангиз Сизга бирон гуноҳ бўлмас. Бу (яъни, аёлларингизга қиладиган муомалангизда Сизга ихтиёр бериб қўйиш Бизнинг Амримиз эканлигини билишлари), уларнинг кўзлари қувонишига, ғамгин бўлмасликларига ва Сиз уларга ато этган нарсага барчалари рози бўлишларига яқинроқдир. Оллоҳ сизларнинг дилларингиздаги сирларингизни ҳам билур. Оллоҳ Билгувчи ва Ҳалим бўлган Зотдир.
Ушбу ояти карима Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга Ҳақ таоло томонидан берилган оилавий муносабатларга доир яна бошқа енгилликлар ҳақидадир. Бу ўринда сўз аёллар ўртасида ётоқ вақтларини тақсимлаш тўғрисида боради. То ушбу ояти карима нозил қилингунича Пайгамбар алайҳис-саломга ҳам бошқа мўминлар каби ётоқни аёллари ўртасида баробар тақсим қилишлари вожиб эди. Мана бу ояти карима нозил бўлиши билан хоссатан у зот учун мазкур тартиб бекор қилиниб, аёллари ўртасида вақтларини тақсимлаш ихтиёри ўзларига берилди. Қачонки Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ушбу ояти каримани аёлларига ўқиб бериб, бу хусусда уларнинг фикрларини сўраганларида, оналаримизнинг барчалари Оллоҳ таолонинг Ҳукмига рози эканликларини айтдилар. Чунки улар оят мазмунида аёлларингиздан хоҳлаганингизни ўзингиз билан олиб қолиб, хоҳлаганингизга жавобини бериш ихтиёрин-гизда деган маъно ҳам борлигини тушунишар, ҳаммаларининг орзулари ҳаёти дунёдаги умрларининг сўнгги нафасигача Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг жуфти ҳалоли бўлиб қолиш ва Қиёмат Кунида қайта тирилганларида ҳам у зотнинг жуфти ҳалоллари бўлиб тирилиш эди. Бошқа аёлларга насиб қилмаган мана шу буюк шарафларидан маҳрум бўлиб қолишдан қўрққанлари учун ҳам оналаримиз у зоти шарифга: “Вақтингизни кимимизга ажратасиз, нафақа-харажатларимизни қандай тақсим қиласиз ҳаммасига розимиз”, деб жавоб бердилар. Лекин Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам “Тафсири Бағавий” ва бошқа тафсирларда ҳам таъкидланишича, Оллоҳ таоло у зотга шундай енгилликлар бериб қўйган бўлсада, аёлларидан ҳеч кимни четлатиб қўймадилар, ётоқлари-ни ҳам худди илгаригидек, аёллари ўртасида баробар тақсим қилавердилар, магар Савда розияллоҳу анҳони ўта кексайиб, аёллик вазифаларини адо кила олмай қолгани учун жавобини бермоқчи бўлганларида, у: “Ё Расулуллоҳ, мен ётоқ тақсимидаги ҳаққимдан кечай ва ўз навбатимни Оишага берай, аммо мени сизнинг никоҳингизда қолиш бахтидан маҳрум қилманг”, деганидан кейин у онамизни ҳам четлатмасдан никоҳларида қолдирдилар.

52. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз учун бундан сўнг аёллар яъни, мана шу аёлларингиз устига яна уйланишингиз) ҳалол бўлмас ва гарчи (бошқа) хотинларнинг ҳусни-жамоллари Сизни қизиқтирса ҳам уларни (ўз аёлларингизга) алмаштириш ҳам (яъни, аёлларингизни талоқ қилиб, уларни никоҳингизга олиш ҳам Сиз учун ҳалол бўлмас). Магар Сиз эга бўлган чўрилар (ҳалолдир). Оллоҳ барча нарса устида Кузатиб тургувчи бўлган Зотдир.
Юқорида ўқиб-ўрганганларимиз ояти карималар мазмунидан маълум бўладики, Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам никоҳларидаги жуфти ҳалолларига ихтиёр бериб, хоҳласаларингиз ҳаёти дунё ва унинг матоларини танланглар ва мен сизларга сўраган нарсаларингизни ва жавобларингизни берай, хоҳласаларингиз, Оллоҳни, Унинг Элчисини ва Охират диёрини танланглар, у ҳолда Оллоҳ таоло сизлар учун тайёрлаб қўйган жаннат неъматига эга бўласизлар, деганларида никоҳларидаги тўққиз аёлнинг ҳар бири ҳеч иккиланмасдан “Биз Оллоҳни, Унинг Элчисини ва Охират диёрини танладик”, деб Расулуллоҳга бўлган муҳаббатлари ва то умрларининг охиригача у зотнинг никоҳларида қолиш истаклари нақадар кучли эканлигини изҳор қилган эдилар. Ана шунда Ҳақ субҳонаҳу ва таоло оналаримизнинг вафо ва садоқатларидан рози бўлиб ва Ўзининг ҳамма нарсани кўриб-кузатиб тургувчи эканлигини билдириб, Пайғамбар алайҳис-саломга ушбу ояти каримани нозил қилди ва бундан кейин то умрингизнинг охиригача мана шу аёлларингиз устига яна бошқа аёлларга уйланишингиз ҳам, улардан биронтасини талоқ қилиб ўрнига бошқа аёлларга - гарчи ўша бошқаларнинг ҳусну жамоллари Сизга ёқиб қолган бўлса-да - уйланишингиз ҳам дуруст эмас, магар қўл остингиздаги чўриларингиз устига яна бошқа чўриларга эга бўлишингиз ёки уларни алмаштиришингиз дурустдир, деб Ўз Ҳукмини баён қилди. Шундан кейин Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Оллоҳ таолонинг Амрига итоат қилиб умрларининг охиригача бошқа аёлга уйланмадилар ва оналаримиздан биронтасини талоқ ҳам қилмадилар.

53. Эй мўминлар, сизлар Пайғамбарнинг уйларига фақат бирон таомга чақирилсангиз киринглар. (Ўшанда ҳам олдинроқ кириб олиб) унинг идишига (яъни, қозондаги таомни пишишига) кўз тутиб тургувчи бўлманглар, балки чақирилган пайтингизда кирингларда, таомланиб бўлишингиз билан тарқалинглар ва гапга берилиб (у ерда қолиб кетманглар)! Чунки бу (ишларингиз) Пайғамбарга озор берур, у эса сизлардан (яъни, сизларни чиқариб юборишдан) ҳаё қилур. Оллоҳ ҳақ(ни айтиш)дан ҳаё қилмас. Қачон сизлар (Пайғамбар аёлларидан бирон нарса сўрасангизлар) парда ортида туриб сўранглар! Мана шу сизларнинг дилларингизни ҳам, уларнинг дилларини ҳам тоза тутгувчироқдир. Сизлар учун Оллоҳнинг Элчисига озор беришингиз ва у зот ўтганларидан кейин аёлларига уйланишингиз мутлақо дуруст эмасдир. Чунки бу Оллоҳ наздида катта (гуноҳ) бўлган ишдир.
Аксари муфассирлар меҳмондорчилик одоби ва ҳижоб ҳукми баён қилинган ушбу ояти карима Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Зайнаб бинти Жаҳш розияллоҳу анҳога уйланганларида бўлган тўй зиёфати ҳақида нозил қилинганини айтишади.
Анас розияллоҳу анҳу айтади: “Ўшанда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Зайнаб бинти Жаҳшни келин қилиб туширган хонага одамларни чақирган эдилар, улардан бир тўпи таомланганларидан кейин туриб чиқиб кетдилар. Аммо бир неча киши Расулуллоҳнинг уйларидан чиқиб кетмасдан узоқ ўтириб қолишди. У зотнинг завжалари бўлса, ўша хонанинг бир четида юзини деворга ўгириб ўтирар эди. (Чунки уй фақат бир хонадан иборат эди!) бас, меҳмонларнинг бу ишлари Расулуллоҳга оғир ботди. Шунда Пайғамбар алайҳис-салом улар ҳам чиқиб кетишар деб уйларидан ташқарига чиқдилар, мен ҳам у кишига эргашдим. Сўнг у зот юрдилар, мен ҳам орқаларидан юриб то Оишанинг ҳужрасигача бордик. Кейин одамлар чиқиб кетишгандир деган ўй билан қайтиб Зайнабнинг олдига кирган эдилар, улар ҳали ҳам чиқиб кетмай гаплашиб ўтирганларини кўрдилар. Бас, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам яна қайтиб уйларидан чиқиб, мен ҳам у кишининг ортидан эргашиб яна Оишанинг ҳужраси остонасигача бордилар ва энди чиқиб кетишгандир деб ўйладиларда, орқаларига қайтдилар, мен ҳам у кишига эргашдим. Қарасак, одамлар чиқиб кетишган экан. Уйга киргач, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайхи ва саллам мен билан ўзларининг ўртасига парда тортиб қўйдилар ва ўша кунда ҳижоб ояти нозил бўлди”. (Имом Бухорий ривоят қилган).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича эса, ояти карима нозил бўлишига сабаб, айрим мусулмонлар гоҳо-гоҳо Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг уйларига таом учун чақирилганларида эрта келиб олишиб таом пишишини кутиб ўтиришар, овқатланиб бўлганларидан кейин ҳам чиқиб кетмасдан гаплашиб ўтираверар эдилар. Пайғамбар алайҳис-салом эса, уларнинг бу ишларидан озорланар эдилар. Ана шунда ушбу оят нозил бўлди. (“Дуррул-мансур” тафсиридан).
Оиша розияллоҳу анҳо ва яна бир жамоат саҳобийлар айтадилар: “Ушбу оятнинг нозил қилинишига Умар розияллоҳу анҳунинг сўзи сабаб бўлган. Умар айтади: “Мен: “Ё Расулуллоҳ, аёлларингизнинг олдига яхши ҳам, ёмон ҳам киряптику! Уларга парда ортида ўтиришларини буюрсангиз эди”, деган эдим, ушбу оят нозил бўлди”. (Насоий ривоят қилган).
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ҳам бу хусусда бир саҳиҳ ҳадис ривоят қилинди: У айтади: “Умар розияллоҳу анҳу деди: “Уч ишда менинг раъйим Парвардигоримга мувофиқ бўлди: Каъбатуллоҳ олдидаги мақоми Иброҳимда намоз ўқиш тўғрисида, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг аёллари ҳижоб - парда ортида бўлишлари лозимлиги ҳақида ва Бадр жангида асир олинганлар фидя эвазига озод этилмаслиги тўғрисида (менинг сўзларим бу хусусларда оятлар нозил қилинишига сабаб бўлди)”. (Бухорий ва бошқа беш муҳаддис ривоят қилганлар).
“Сизлар учун Оллоҳнинг Элчисига озор беришингиз ва у зот ўтганларидан кейин аёлларига уйланишингиз мутлақо дуруст эмас-дир. Чунки бу Оллоҳ наздида катта (гуноҳ) бўлган ишдир”..
Яъни, эй мўминлар, сизлар учун Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламга - у зот ҳаётлик чоғларида ҳам, вафот қилганларидан кейин ҳам озор беришларингиз дуруст эмасдир. Ҳаётлик чоғларида у зотга ёқмайдиган ва озор берадиган бирон ишни қилишларингиз сизлар учун ҳалол бўлмайди, вафот қилганларидан кейин эса, у зотга жуфти ҳалол бўлган аёлларга уйланишингиз мутлақо ва ҳеч қачон дуруст бўлмайди. Чунки у зот ҳар бир мўмин учун маънавий Отадирлар, аёллари эса мўминларга она ҳукмидадирлар. Шунинг учун ҳам Пайғамбар алайҳис-саломга озор бериш ва у зотдан кейин аёлларига уйланиш Оллоҳ таоло ҳузурида энг катта гуноҳ бўлган ишдир.
“Пайғамбар (алайҳис-салом) мўминларга ўзларидан ҳам яқинроқ - ҳақлироқдир, унинг жуфтлари уларнинг оналаридирлар”. (Аҳзоб сураси, 6-оят).

54. Агар сизлар бирон нарсани (тилларингизда) ошкор қилсангизлар ҳам ёки (дилларингизда) яширсангизлар ҳам, албатта (Оллоҳ билур). Зеро, Оллоҳ барча нарсани Билгувчи бўлган Зотдир.
Ояти карима Оллоҳ таолонинг барча нарсани - ошкора ва яширин; бўлган ва энди бўладиган; олис-яқин ўтмишда ўтган ва келажакда келадиган; одамлар тилларида сўйлаган ва дилларида ўйлаган барча нарсани Билгувчи Зот эканлигини мадҳ этади ва мўминларни огоҳлантиради. Юқоридаги оятга боғлиқлик жойи эса, ояти карима саҳобалар орасидаги: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам вафот қилганларидан кейин Оишага уйланаман”, деб ўйлаб юрган бир киши ҳақида нозил бўлган. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Ўша киши ушбу оятлар нозил бўлгач ва Оллоҳ таолонинг дашномини эшитгач, мўминларнинг онасига, демак унинг ўзига ҳам она мақомида бўлган бир аёлга уйланиш ҳақида ўйлаб катта хато қилганини англаб етди ва қилган хатосига каффорат бўларми-кан деб бир қулни озод қилди, ўн туяни Оллоҳ Йўлидаги кишиларга миндириб юборди ва ўзи пойи пиёда ҳаж қилди”. (“Тафсири Мунийр”дан).

55. (Пайғамбар аёллари) оталарига, ўғилларига, оға-иниларига, оға-иниларининг ўғилларига, опа-сингилларининг ўғилларига, (мўмина) аёлларга ва қўл остиларидаги хизматкорларига (очиқ ҳолда кўринишларида) уларга бирон гуноҳ бўлмас. (Эй Пайғамбар аёллари), Оллоҳдан қўрқинглар! Албатта Оллоҳ барча нарса устида Гувоҳ бўлган Зотдир.
Ушбу ояти каримада гарчй Пайғамбар алайҳис-саломнинг аёлларига хитоб қилинган бўлсада, оятнинг ҳукми барча мўмина аёлларга тегишли бўлиб Ҳақ таоло уларни ҳар бир ишда Оллоҳдан қўрқишга чақиради ве Ўзи барча нарса устида Гувоҳ эканлигини айтиб огоҳлантиради.
Ушбу ўта муҳим мавзу хусусида Нур сурасида янада батафсил баёғ қилингани боис биз бу ўринда ўша ояти каримани тўла тафсири билағ келтирамиз: “Мўминаларга ҳам айтинг, кўзларини (қараш ҳалол бўл маган нарсаларга боқишдан) тийсинлар ва авратларини (очилиб қолишдан) сақласинлар! Ҳамда кўриниб тургандан бошқа зеб-зийнат ларини (яъни, устларидаги либосларидан бошқа зебзийнатларини но маҳрамларга) кўрсатмасинлар ва ёқаларининг устини (яъни, қулоғ бўйин, томоқларини) бошларидаги рўмоллари билан тўссинлар! Улар қулоқ, томоқ ва билак каби) зеб-зийнатларининг ўринларини фақат эрларига ё оталарига ё эрларининг оталарига ё ўғилларига ё эрларининг ўғилларига ё ўзларининг оға-иниларига ё оға-иниларининг ўғилларига ё опа-сингилларининг ўғилларига ё ўзлари (каби муслима) аёлларга ё қўллари остидаги чўриларга ё (аёллардан) беҳожат бўлган (яъни, жуда кексайиб қолган ёки ақлсиз-девона) эркак хизматкор-қулларга ё аёлларнинг авратларидан хабардор бўлмаган гўдакларгагина кўрсатишлари жоиздир. Яна яширган зеб-зийнатлари билинсин учун оёқларини (Ерга) урмасинлар! Барчаларингиз Оллоҳга тавба қилинглар, эй мўминлар! Шоядки нажот топсангизлар”. (Нур сураси, 31-оят).
Маълумки, Қуръони Карим ва ҳадиси шарифда Оллоҳ таоло ва Унинг Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам томонларидан мўмин эркакларга буюрилган ҳар бир иш-амал ўз-ўзидан мўмина аёлларга ҳам буюрилган бўлади. Мисоли: “Албатта намоз мўминларга (вақти) тайинланган фарз бўлди”. (Нисо сураси, 103-оят) ояти каримасидан намоз мўмина аёлларга ҳам фарз қилингани маълум бўлади. Демак, юқорида мазкур бўлган оятдаги “мўминларга айтинг, кўзларини (ҳалол бўлмаган нарсаларга боқишдан) тийсинлар ва авратларини (очилиб қолишдан) сақласинлар!” жумласидан ушбу Илоҳий Ҳукм мўмина аёлларга ҳам баб-баробар тааллуқли экани маълум бўлган эди. Бас, Ҳақ таоло ушбу ояти каримада худди ўша буйруғини “Мўминаларга ҳам айтинг!” деб яна қайтадан таъкидлаши албатта беҳикмат бўлмай, балки кўзни номаҳрамларга қарашдан тийиш ва ўзни бепарда, очиқ-сочиқ юришдан сақлаш эркаклар учун қанчалик муҳим бўлса, аёллар учун икки карра муҳимроқ ва зарурроқ эканини уқтириш учундир. Чунки эркакларнинг, яъни, жамиятни иккинчи ярмининг бузилишига олиб келадиган энг катта фитна, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам қайта-қайта огоҳлантирганларидек, очиқ-сочиқ юрадиган аёллардир. У зоти бобаракот, кийиниб-кийинмаган, яъни, кийган “кийимлари” қисқалиги, тор-танқислиги ва юпқалиги сабабли бутун баданла-рини худди устларида ҳеч нарса йўқдек кўрсатиб, таърифлаб турадиган ва шундай “либослар” билан номаҳрам эркаклар орасида бемалол юраверадиган аёллар албатта Оллоҳ таолонинг лаънатига дучор бўлишлари ҳақида огоҳлантирганлар.
Ояти карима давомида мўмина аёллар ёмонларнинг суқ назаридан омонда бўлишлари ва ўзлари ҳам бошқаларни йўлдан оздирадиган фитнага айланиб қолмасликлари учун ҳусну жамол ва қадду қоматларини бегоналарга кўз-кўз қилмасликлари фарз эканлиги уқтирилиб, устлари-даги улар учун том маънода парда бўлган, яъни, ҳаммани ўзига қаратадиган тор-танқис ва юпқа эмас, балки кенг-ковул, бамисоли бир қўрғондек ичидаги аёлни - унинг ёш ёки кексалигини, расо ё норасолигини-ю, чиройли ёки кўримсизлигини бегона кўзлардан яшириб турадиган либосларидан (зотан, ҳижобнинг асли маъноси шудир) бошқа бирон зеб-зийнат-ларини номаҳрамларга кўрсатмасликлари ва албатта бошларига рўмол солиб, у билан ёқа-елкаларини ҳам кўринмайдиган қилиб ўраб олишлари буюрилади: “Ҳамда кўриниб тургандан бошқа зеб-зийнатларини (яъни, устларидаги либосларидан бошқа зеб-зийнатларини номаҳрамларга) кўрсатмасинлар ва ёқаларининг устини (яъни, қулоқ, бўйин, томоқларини) бошларидаги рўмоллари билан тўссинлар! Улар (қулоқ, томоқ ва билак каби) зеб-зийнатларининг ўринларини фақат эрларига ё оталарига ё эрларининг оталарига ё ўғилларига ё эрларининг ўғилларига ё ўзларининг оға-иниларига ё оға-иниларининг ўғилларига ё опа-сингилларининг ўғилларига ё ўзлари (каби муслима) аёлларга ё қўллари остидаги чўриларга ё (аёллардан) беҳожат бўлган (яъни, жуда кексайиб қолган ёки ақлсиз-девона) эркак хизматкор-қулларга ё аёлларнинг авратларидан хабардор бўлмаган гўдак-ларгагина кўрсатишлари жоиздир. Яна яширган зеб-зийнатлари билинсин учун оёқларини (Ерга) урмасинлар!”
Афсусларким, бизнинг асримизда ушбу Илоҳий Фармоннинг жамият тозалиги учун, оилалар барқарорлиги учун, фаҳш-бузуқликлар тарқалмаслиги ва отасиз болалар пайдо бўлмаслиги учун нақадар муҳим Фармон эканлигини мусулмонлардан кўра динимиз душманлари яхшироқ англамоқдалар ва Дини Исломга қарши салб юришларини энг аввал қурол-яроғларини ишлатишдан эмас, балки демократия деган шиор остида аёлларни очишдан, уларнинг бошларидаги рўмолларини, устларидаги ҳижобларини ечишдан бошламоқдалар ва кўзлаган мақсадларига жуда осонлик билан эришмоқдалар мусулмонлар жамияти ичидан бузилмоқда, эркак ва аёл худди бир жинс каби аралаш-куралаш бўлиб кетмоқда, оқибат-натижада насабсиз фарзандлар дунёга келмоқда, энг ёмони, жоҳил оломон ота-боболари ҳазар қилган мана шундай нопок турмуш тарзига аста-секин кўникиб қолмоқда! Оммавий “маданият” шу қадар тезликда оммалашмоқдаки, ҳамиятсиз кимсалар ким ўзарга қизларини, хотинларини ярим яланғоч ҳолида кўчаларга чиқармоқдалар ва уларнинг номаҳрам эркакларга ўзларини кўз-кўз қилиб юришларидан кўзлари қувонмоқда!
Ўз динидан бехабар жоҳил мусулмонларни бундай аянчли ҳолга солган “дўстлар” бўлса, ўзлари бутун жамиятни бузиб, булғаб қўйиб, яна гўё ҳеч нарса бўлмагандек, “нега бузуқи, фоҳишалар кўпайиб кетяпти?” деб нолишиб, орқасидан “бунга асло бепарво қараб бўлмайди, агар бирон чора ўйлаб топмасак, улар бошқаларга турли бедаво дардларни юқтирадилар. Шунинг учун яхшиси, улар учун тиббиёт ходимлари назоратида “ишлайдиган” расмий фоҳишахоналар очиб беришимиз керак”, деб ўзла-рининг “доно маслаҳатларини” ҳам бермоқдалар!
Нақадар қабоҳат! Албатта бундай бедодликларга гувоҳ бўлган ҳеч бир мусулмон - агар у чиндан ҳам мусулмон бўлса - жим қараб тура олмайди. Албатта у золимларга қарши бутун нафратини тўкиб солгиси келади. Лекин азиз замондошим, бир оз шошманг, воқеага кўзларингизни каттароқ очиб қаранг, шунда ҳақиқат аён кўринади. Шунда дафъатан ҳаёлимизга: “душманларга отмоқчи бўлган қарғиш тошларига улардан ҳам ўзимиз лойиқроқ эмасмизми, мабодо?!” деган ўй келади. Ахир ҳақиқатдан ҳам душманнинг иши душманлик қилишку, бас, уни дўст деб билган ва унинг кўрсатган йўлига юрган кимса ўзининг ақлли киши деб ҳисоблаши дурустми ёки чаённи устига чиқариб олган кимса унинг нишидан заҳарланганида бировларга шикоят қилишга ҳақлими?! Албатта йўқ! Нафсул-амрни айтганда бизнинг аҳволимиз ўша кимсанинг ҳолидан қанчалик фарқ қилади?! Ахир биз ўзимиз эмасми, душманни дўст деб билиб, унинг заҳарли сўзларига қулоқ солган, ишонган?! Бас, нега энди ўзимизни эмас, балки ўз вазифасини қойиллатиб бажарган ва бажараётган душманлари-мизни қарғамоқдамиз?! Ахир биз эмасми, мўминларнинг Танҳо ва Меҳ-рибон Дўсти бўлмиш Парвардигоримизнинг: “эй мўминлар, эй мўминалар, номаҳрамларга боқишдан кўзларингизни тийинглар ва ав-ратларингизни очишдан сақланинглар!” деган сўзларига қулоқ солмаган?! Ва оқибатда ҳақли равишда фитналарга гирифтор қилинган, нопок жамиятда яшашга маҳкум этилган?!
Бас, кеч бўлиб қолмасидан Жаноби Ҳақнинг ояти карима сўнгидаги: “Барчаларингиз Оллоҳга тавба қилинглар, эй мўминлар! Шоядки нажот топсангизлар”, деган умидбахш Амрига итоат қилайлик, шояд шунда нажот топсак, гуноҳларимиз кечирилса ва ғайридинлар оёқлари остида хор бўлишдан қутулиб, яна улуғ аждодларимиз каби азизлик сари йўл тутсак.
Ояти карима тафсирида бир қанча ибратли ҳадислар ворид бўлган-дир: Абу Довуд ва Термизий ривоят қилган ҳадиси шарифда айтилади: “Умму Салама ва Маймуна оналаримиз розияллоҳу анхумо Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларида эканлар, кўзлари ожиз бўлган саҳобий Абдуллоҳ ибн Умму Мактум розияллоҳу анҳу келиб қолди ва у зотнинг олдиларига кирди. Воқеа мўминаларга ҳижоб фарз қилинган вақтда бўлган эди. Бас, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам оналаримизга қараб: “Ундан яширининглар - қочинглар”, деган эдилар, улар: “Ё Расулуллоҳ, ахир у (яъни, Ибн Умми Мактум) бизни кўрмайдиган, танимайдиган бир аъмо - кўзи ожиз кишику, (нега ундан қочишимиз лозим)”, дейишди. Шунда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Сизлар ҳам аъмомисизлар, сизлар ҳам уни кўрмайсизларми?” дедилар”. (“Маолимут-танзил ” тафсиридан).
Абу Довуд ўзининг “Сунан” китобида Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилган ҳадисда айтилишича, Асмо бинти Абу Бакр (Оишанинг синглиси) розияллоҳу анҳо, Пайғамбар алайҳис-салоту вассаломнинг олдиларига юпқа кўйлак билан кирган эди, у зот юз ўгириб олдилар ва: “Эй Асмо, аёл киши балоғат ёшига етгач, унинг мана бу жойидан бошқа жойи кўриниши дуруст бўлмайди”, деб, юзлари ва кафтларини кўрсатдилар. (“Тафсири Мунийр”дан).

56. Албатта Оллоҳ ва Унинг фаришталари Пайгамбар (алайҳис-салоту вассалом)га салавот айтурлар. Эй мўминлар, сизлар ҳам у зотга салавот ва салом айтинглар!
Ушбу ояти карима билан Ҳақ субҳонаҳу ва таоло Ўзининг сўнгги Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламни алоҳида шарафлайди, Унинг ҳузурида Пайғамбар алайҳис-саломнинг мартабалари нақадар юксаклигини зикр қилади ҳамда барча мўминларни у зоти бобаракотга ва аҳли байтларига дуойи саломлар юбориб туришга буюради.
Демак, барчамиз Оллоҳтаолодан ваУ Зотнинг нурдан яратган бегуноҳ малоикалардан андоза олиб бутун ҳаётимиз давомида Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга саловот ва саломлар айтишни ўзимизга одат қилишимиз лозим.
Ҳақтаоло томонидан айтилган салавот У Зот Ўз Элчисига Илоҳий Раҳмат ва Ризолигини ёғдириб туриши, малоикалари томонидан у зотнинг ҳақларига дуо ва истиғфор айтиш, инсонлар томонидан эса, ўз Пайғамбарларига ҳурмат бажо келтириб, доимо у зоти бобаракотни дуойи салом билан йўқлаб туришдир.
Жаноби Ҳақ биз мўминларга Пайғамбар алайҳис-саломга салавот айтишни буюрди, ўша салавотни қандай айтишимизни ва ўша айтган салавотимизда ўзимиз учун қандай манфаат борлигини эса, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзлари таълим бердилар. Имом Молик, Шофеий, Аҳмад, Муслим ва бошқалар ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда Абу Масъуд Ансорий розияллоҳу анҳу айтади: “Биз Саъд ибн Уббода розияллоҳу анҳунинг суҳбатида ўтирганимизда олдимизга Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам келган эдилар, Башийр ибн Саъд: “Ё Расулуллоҳ, Оллоҳ таоло бизни Сизга салавот айтишга буюрди. Сизга қай тарзда салавот айтамиз?” деб сўради. Пайғамбар алайҳис-салом индамасдан сукутга кетдилар, ҳатто биз ичимизда сўрамасак бўлар экан, деб ўйлаб қолганимизда у зот дедилар: “Сизлар: “Оллоҳумма солли ало Муҳаммадин ва ало оли Муҳаммад, камо соллайта ала Иброҳима ва ало оли Иброҳим ва борик алаМуҳаммадин ва ало оли Муҳаммад, камо боракта ало Иброҳим ва ало
- Иброҳим. Иннака Ҳамийдун Мажийд (яъни, Оллоҳим Сен Муҳаммад ва унинг аҳли байтига дуо-салавотимизни етказгин, худди Иброҳим ва унинг аҳли байтига дуо-салавотимизни етказганинг янглиғ, Оллоҳим, Сен Мухаммад ва унинг аҳли байтига баракотларингни ёгдиргин, худди Иброхим ва унинг аҳли байтига баракотларингни ёғдирганинг янглиғ. Албатта Сен хамду сано Эгаси бўлган энг Буюк Зотсан)”, деб айтинглар”.
Пайғамбар алайҳис-саломнинг номлари зикр қилинганида дарҳол ‘соллоллоҳу алайҳи ва саллам” ёки “алайҳис-солату вас-салом” ёхуд алайҳис-салом” деб салавот ва салом айтиш ҳам ҳадис китобларида мазкурдир.
Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва салламга салавот айтишнинг фазилати ҳақида у зотнингўзлари марҳамат қилганлар: “Ким менга бир салавот айтса, Оллоҳ таоло унга ўн салавот айтади”. (Бухорий, Муслим, АбуДовуд, Термизий, Насоий ва бошқалар ривоят қилганлар).
Имом Термизий ривоят қилган яна бир ҳадиси шарифда Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Албатта одамларнинг Қиёмат Кунида менга энг яқин бўладиганлари уларнинг орасидаги менга энг кўп салавот айтган кишилардир”, деб марҳамат қилдилар.
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоху анхудан ривоят қилинди: Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам дедилар: “Албатта Оллоҳтаолонинг Ерда сайр қилиб юрадиган малоикалари бўлиб, улар менга умматимнинг саломларини етказиб турадилар”. (Насоий ва бошқалар ривоят қилганлар).
57. Албатта Оллоҳга ва Унинг Элчисига озор берадиган кимсаларни Оллоҳ дунёда ҳам, Охиратда ҳам лаънатлаган ва улар учун хор қилгувчи азобни тайёрлаб қўйгандир.
Ибн Аббос розияллоху анхумо: “Оллоҳ ва Расулига озор берадиганлар яхудлар, насоролар ва мушриклардир. Яхудлар: “Узайр Оллоҳнинг ўғли”, “Оллоҳнинг қўли боғланган яъни, қўли очиқ эмас, бахил”, деб озор берадилар, насронийлар бўлса: “Ийсо Масийҳ Оллоҳнинг ўғли”, “у учтанинг (яъни, Оллоҳ, Марям, Ийсо) учинчисидир - ҳар уччаласи ҳам худолар”, деб озор берадилар, улардан бошқа мушрик-кофир кимсалар эса: “Малоикалар Оллоҳнинг қизлари”, “бут-санамлар Оллоҳнинг шериклари”, деб Оллоҳ субҳонаху ва таолога озор берадилар”, дейди. (“Тафсири Бағавий”дан).
Бухорий ва Муслим ривоят қилган саҳиҳ ҳадисларда Оллоҳ таолога озор берадиган яна бошқа тоифалар ҳақида ҳам айтилган: Пайғамбар соллоллоху алайҳи ва саллам айтдилар: “Оллоҳ субҳонаху ва таоло (ҳар қандай айб-нуқсондан Пок ва бениҳоя Юксак Оллоҳ) айтади: “Бандам Мени ҳақорат қилди - у: “Оллоҳнинг боласи бор”, дейди. Ҳолбуки Мен Танҳо, Бениёз - ҳеч кимга ва ҳеч нарсага, жумладан бола ушлашга ҳам муҳтож бўлмаган Зотдирманки, туғмаганман (яъни, ҳеч кимга ота бўлма-ганман), туғилмаганман (яъни, ҳеч кимни боласи ҳам эмасман) ва ҳеч ким Менга тенг эмасдир”.
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам яна дедилар: “Оллоҳ таоло айтди: “Одам боласи Менга озор беради - у замонни сўкади, ҳолбуки замон Мендирман, иш Менинг Қўлимдадир, кеча ва кундузни ҳам Мен айлантириб - алмаштириб турурман”.
Энди Расуллуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга берилган озор-азийятлар эса, Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, кофирлар томонидан у зотнинг муборак юзлари ёрилиши, тишлари синдирилиши ва шоир, сеҳргар, мажнун деб хақорат қилганларидир.
Ҳақ таоло Унга ва Унинг Элчисига бундай озор-азийятлар берадиган кимсалар учун албатта Оллоҳнинг лаънати ҳамда Охират диёрида уларни хору расво қиладиган жаҳаннам азоби борлигини айтиб қаттиқ огоҳлантиради.

58. Мўмин ва мўминаларга улар бирон гуноҳ қилмасаларда озор берадиган кимсалар ҳам бўҳтон ва очиқ гуноҳни ўз устларига олибдилар.
Юқоридаги ояти каримада Оллоҳ ва унинг Элчисига озор бериш куфр эканлиги, ундай кимсалар албатта Оллоҳнинг лаънатига учраб, дўзах азобига гирифтор қилинишлари айтилган бўлса, ушбу ояти каримада мўмин ва мўминаларга тухмат тошларини отиб уларни қилмаган гуноҳлари билан айблайдиган тухматчи кимсалар мўминларга озор беришдек очиқ гуноҳи кабирани қилганларидан ташқари яна бўхтончилик гуноҳини ҳам бўйнига олганларини, демак, энди бир эмас икки гуноҳнинг жазосига гирифтор бўлишлари аниқ эканлиги таъкидланади. Бу ҳақда бошқа бир сурада ҳам айтилган: “Кимки бирон хато ёки гуноҳни қилиб қўйиб, сўнгра уни бир пок одамга (туҳмат қилиб) отса, муҳаққақки, у бўҳтон ва очиқ гуноҳни ўз зиммасига олибди”. (Нисо сураси, 112-оят).
Албатта бундай кимса жиноятчилиги устига яна туҳматчи ҳамдир. Чунки у гуноҳни ўзи қилиб, сўнгра уни бошқа бировга тўнкади, ёлғон сўзлаб ўзини оқлади ва бир пок инсонни ёмонотлиқ қилди. Оқибат-натижада жиноятчи бу дунёда жазосиз қолди, бегуноҳ биров қилмаган иши учун ҳақсиз жазога гирифтор бўлди. Бунинг устига туҳматчининг  софатидан бир покиза инсон жамиятда гап-сўзга қолиб, катта маънавий зарбага дучор бўлди. Демак, қилар ишни ўзи қилиб, гуноҳини бошканинг бўйнига ортмоқчи бўлган бундай кимса қилган гуноҳи учун кандай жазоланишга лойиқ бўлса, бировга бўҳтон қилгани учун ҳам ўз казосини олиши керак.
Ояти карима гарчи ўзи ўғрилик қилиб, сўнгра: “Мен ўғирлаганим йўқ, мана бу ўғирлаган”, деб бировга туҳмат қилган ва бу қилмиши билан Оллохни, Расулини ва барча инсонларни алдамоқчи бўлган Тўъма ибн Убайриқ ҳамда унинг ёнини олиб ёлғон гувоҳлик берган қабиладошлари ҳақида нозил қилинган бўлса-да, унинг ҳукми умумий бўлиб, мана шундай килмишларни қиладиган ҳар бир кимсага тааллуқлидир.
“Танвийрул-азҳон”да ўрганаётганимиз ушбу ва юқоридаги оят тафсирида айтилади: “Билгилки, ушбу оятда зикр қилинган мўминларга озор бериш юқоридаги оятда зикр қилинган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга озор бериш билан, у зотга озор бериш эса Оллоҳ таолога озор бериш билан бирин-кетин айтилишида бир нозик ишора бор бўлиб, мўминларга озор бериш Расулуллоҳга озор бериш эканлиги, Расулуллоҳга озор бериш эса, Оллоҳга озор бериш эканлигига далолат қилади. Демак, Оллоҳ ва Унинг Элчисига озор берган кимсалар дунё ва Охиратда қандай лаънат ва азобга дучор қилинсалар, мўмин ва мўминаларга озор бергувчи кимсалар ҳам худди шундай лаънат ва азобга гирифтор қилинадилар. Ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам тушларида тилларидан осиб қўйилган одамларни кўриб: “Эй Жаброил, анавилар кимлар?” деб сўраган эдилар, Жаброил алайҳис-салом: “Улар мўмин ва мўминаларни улар қилмаган гуноҳлар билан айблаб тухмат тошларини отган кимсалар”, деб жавоб берди.
Ҳадиси Қудсийда Оллоҳ таоло айтади: “Ким Менга дўст бўлган бирон бандага (яъни, мўмин ва мўминага) озор берса, бас, у Менга қарши яккама-якка жангга чиқибди”, (Бухорий ривоят қилган ҳадисдан).
Маълум бўладики, мўмин банданинг мартабаси Оллоҳ таолонинг наздида жуда ҳам улуғдир. Шунинг учун ҳам Ибн Умар розияллоҳу анҳумо бир куни Каъбага тикилиб турар экан, “Мунча ҳам улуғсан, мунча ҳам ҳурматинг улуғ! Аммо Оллоҳ наздида мўминнинг ҳурмати сенинг ҳурматингдан улуғрокдир”, деган эди.
Фузайл раҳимаҳуллоҳ айтади: “Эй инсон, сенингтўнғиз ёки итга ҳам бесабаб озор беришинг дуруст эмаску, бас, қандоқ қилиб сен мусулмонга озор берасан?!”
Ҳадиси шарифда ҳам: “Тилидан ва қўлидан мусулмонлар саломат бўлган киши мусулмондир”, дейилганку! (Бухорий, Муслим, Термизий, Насоий ва Абу Довуд ривоят қилганлар).

59. Эй Пайғамбар (алайҳис-салом), жуфтларингизга, қизларингизга ва мўминларнинг аёлларига айтинг, устларига ёпинчиқларини ёпинсинлар! Мана шу уларнинг (чўри эмас, балки озод аёллар эканликлари) танилиб, озорланмасликлари учун энг яқин (восита)дир. Оллоҳ Мағфиратли ва Меҳрибон бўлган Зотдир.
Муслима аёллар уйларидан ташқарига чиққанларида юз-бошларини бегона эркакларга кўрсатмасдан ёпинчиқларини ёпиниб чиқишлари фарз эканлигини баён қилган оятлар Нур сурасининг 31-ояти ва ушбу суранинг 53-оятида ҳам келган ҳамда ала қадриҳол тафсир қилиб ўтилган эди. Энди ушбу ояти каримада Ҳақ таоло учинчи бор аёллар учун ҳам, бутун жамият учун ҳам ўта муҳим бўлган ёпинчиқ мавзусини ёритиб, унинг ҳикматла-ридан бирини баён қилади: Жаноби Ҳақ Ўз Элчиси Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилиб, аввало ўзларининг аёлларига ва қизларига сўнг жамийки мўмина аёлларга ёпинчиқ ёпинишлари фарз эканлигини етказишларини буюради ва ёпинчиқ ёпиниш фақат озод-ҳур аёлларга буюрилганини, бу иш уларнинг чўри эмас, яъни, одамлар орасида олиниб-сотилиб турадиган бир мато эмас, балки ҳуррияти ўз қўлида бўлган озод муслималар эканликларини кўрсатувчи энг аниқ аломатлардан бў-лишини, шу сабабдан кўча-кўйда ҳар-хил қаланғи-қасанғи, фосиқ кимсалар уларга хиралик қилиб сўз отишдан, озор беришдан тийилишлари учун энг яхши восита эканлигини айтади. Бас, маълум бўладики, мўмина аёлнингўзини, юзини ва қадди қоматини бегона эркакларга кўз-кўз қилмай пардада бўлишга буюрилиши асло уни хўрлаш, хуқуқини поймол қилиш учун эмас, аксинча уни шарафлаш, суқ назарлардан ҳимоя қилиш учун буюрилган экан. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ушбу Амри Илоҳийни аввало ўзларининг оилалари ва қизларига, кейин барча мўминаларга етказишга буюрилишлари у зотнинг ҳар бир яхши амалда умматларига гўзал намуна эканликларини, даъват қилаётган динларига энг аввал ўзлари ва оила аъзолари амал қилишларини кўрсатади.
Ушбу оят нозил қилинганида Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг тўққиз аёллари: Оиша, Ҳафса, Умму Ҳабийба, Умму Салама, Савда, Зайнаб, Маймуна, Софийя ва Жувайрийя розияллоҳу анҳунна ҳамда тўрт қизлари: Зайнаб, Руқийя, Умму Гулсум ва Фотима розияллоҳу анҳун-на ҳаёт эдилар. Қизларининг тўртталаси ҳам Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг биринчи аёллари бўлмиш Ҳадича розияллоҳу анҳодан туғилган бўлиб, улардан учтаси Расулуллоҳ ҳаётлик пайтларида вафот этганлар, фақат Фотима розияллоҳу анҳо Пайғамбар алайҳис-саломнинг вафотларига олти ой бўлганида дунёдан ўтган.

60-61. Қасамки, агар мунофиқлар, дилларида мараз бўлган кимсалар ва Мадинада миш-миш тарқатиб юрувчилар (ўз қилмишларидан) тўхтамасалар, албатта Биз Сизни уларга қарши оёқлантирурмиз, сўнгра улар (Мадинада) Сиз билан бирга тура олмай қолурлар, магар лаънатга дучор бўлган ҳолларида жуда оз (вақт тура олурлар, холос). (У пайтда) улар қаерда топилсалар ушланурлар ва ўлдириб ташланурлар.
Муфассирлар бу ўринда зикр қилинган учта сифат эгаларининг ҳаммаси асли бир тоифа, яъни, мунофиқлардир, дейдилар. Мунофиқлар -дилларида мараз бўлган кимсалар эканлиги Бақара сурасининг 10-оятида айтилди. Ана ўша мараз дилли мунофиқлар Мадина кўчаларида санқиб юриб турли фисқу фужур ишларни қилишар, очиқ-сочиқ аёлларга шилқимлик қилиб уларни йўлдан урмоқчи бўлишар, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам жангга жўнатган аскарлар ҳақида Мадина аҳли орасида турли мишмишлар тарқатишиб гоҳо: “Уларнинг ҳаммаси мағлуб бўлиб ўлдирилиб юборилган эмиш”, десалар”, гоҳо мусулмонларни саросимага солиш учун: “Устинггизга душман бостириб келяпти”, деб гап тарқатар эдилар. Ояти каримада барча нарсани Билгувчи Зот қасам билан бундай миш-мишларни тарқатаётган кимлар эканлиги Бизга жуда яхши маълумдир, бас, агар улар бундай фитна-фасодларини тўхтатмайдиган бўлсалар ёки қилмишларига тавба қилиб чин иймон йўлига кирмайдиган бўлса-лар, албатта Биз Сизни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, оёқлантириб, уларга қарши очиқ жанг қилишга ва уларни Мадинадан сургун қилиб юборишга амр қилурмиз! Ана ундан кейин у мунофиқлар Сизга ҳамшаҳар бўлиб тура олмаслар, магар жуда оз фурсат - кирдикорлари фош бўлиб кўлга тушгунларича, ҳамманинг қарғишига нишон бўлган ҳолларида турадилар ва кейин қочиб кетишга улгурмаганлари топилган жойларида ушланиб ўлдириб юбориладилар! деб жуда қаттиқ огоҳлантиради.

62. (Бу Ҳукм ҳам) гўё Оллоҳнинг илгари ўтган (мунофиқ) кимсалар ҳақидаги суннати - Қонуни кабидир. Оллоҳнинг Суннатини эса ҳаргиз ўзгартира олмассиз.
Яъни, вақти келиб мунофиқлар ҳамманинг лаънатига учраши, мунофиқликлари фош бўлганида ушланиб қатл қилинишлари ва мусулмонлар албатта уларнинг устидан ғолиб бўлишлари - буларнинг барчаси азал-азалдан Оллоҳ таолонинг Қонуни бўлиб, ҳаргиз бу Қонуннинг ўзгарганини кўрмайсиз, чунки ҳеч ким Оллоҳ таоло буюрган Қонунни ўзгартира олмайди. Оллоҳнинг Қонуни ҳеч қачон ҳеч ким томонидан ўзгартирилмай келаётганининг ҳикмати, кишилик жамиятини сақлаш учун уни лой-қалатаётган, ўзларининг фисқу фужурлари билан одамларни бузаётган ва одамлар орасида турли миш-мишлар тарқатаётган мараз дилли мунофиқ кимсаларни вақти-вақти билан думларини қирқиб, жамият ҳавосини тозалаб туриш зарурати борлигидир, агар ушбу Илоҳий Қонун ўзгарадиган бўлса, кишилик жамияти ҳалокатга юз тутиши аниқ эканлигидир.

63. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), одамлар Сиздан (Қиёмат) Соати (қачон бўлиши) ҳақида сўрайдилар. «У (Соат ҳақидаги) илм Ёлғиз Оллоҳнинг ҳузуридадир», деб айтинг. Сиз қаердан билурсиз, эҳтимол у Соат яқин келиб қолгандир.
Ояти каримада Қиёмат Куни “Соат” деб номланишига сабаб, муфассирлар айтишларича, унинг тўсатдан келиши, дунёнинг сўнгги соати бўлгани ва аввал-у охир барча халойиқдан ким жаннати, ким дўзахи бўлиши Ҳақ таоло тарафидан бир соатда ҳал қилинишидир.
Ҳақ таоло Ёлғиз Ўзига маълум бўлган Ҳикмат сабабли ана ўша Соатнинг қачон келишини бандалари учун сир қилиб қўйди. Албатта мўминлар Оллоҳ таоло хоҳлаган соатда ўша Соат келишига иймон келтирадилар ва имкониятлари қадар ўша Соатдаги ҳисоб-китоб учун тайёргарлик кўриб, яъни, солиҳ амаллар қилиб, гуноҳлардан четланиб яшайдилар. Кофирлар эса - «Агар ростгўй бўлсангизлар (айтингларчи) ушбу ваъда (қилинган Қиёмат Куни) қачон бўлади?», дерлар. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом, уларга) айтинг: «(Қиёмат қачон қойим бўлиши ҳақидаги) билим Ёлғиз Оллоҳнинг ҳузуридадир. Мен фақат бир очиқ огоҳлан-тиргувчидирман, холос”. (Мулк сураси, 25-26-оятлар).
Дарвоқеъ, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Қиёмат Соати жуда яқин экани ҳақида кўп бор огоҳлантирганлар: Бухорий, Муслим ва Термизий Анас розияллоху анҳудан ривоят қилдилар: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Мен ўзим билан Соат мана бу иккиси каби бўлганида пайғамбар қилиб юборилдим”, дедилар ва кўрсаткич бармоқлари билан ўрта бармоқларини жуфт қилиб кўрсатдилар.
Шунингдек, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Қиёмат Соатининг қандай келиши ҳамда у Кун келганида одамлар қай ҳолатда қолишлари ҳақида ҳам хабар бердилар: Бухорий Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилди. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “То қуёш кунботар тарафдан чиқмагунича Қиёмат Соати қойим бўлмайди. Бас, қачон қуёш кунботар тарафдан чиққанида уни кўрган барча одам иймон келтиради. Аммо илгари иймон келтирмаган ёки мўмин ҳолда яхши амал қилмаган кимсаларнинг ўша Куни келтирган иймонларининг фойдаси йўқдир.
Қиёмат Соати икки киши ўрталарига газмолларини ёйиб турган ҳолларида уни савдосини битирмасларидан ёки йиғиштириб олишга улгурмасларидан келиб қолади!
Қиёмат Соати кўйини соғиб Олган киши ўша сутни ичишга улгурмасидан келиб қолади!
Қиёмат Соати киши ҳовузини суваб унга сув тўлдирган ҳолида ўша сувдан ичишга улгурмасидан келиб қолади!
Қиёмат Соати киши таомини оғзига олиб борган ҳолида уни ейишга улгурмасидан келиб қолади”, дедилар.
Аммо Оллоҳ таолонинг энг суюкли бандаси ва сўнгги Элчиси бўлмиш Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳам у Соатнинг қачон келишини аниқ айтмадилар, чунки “(Қиёмат Соати қачон қойим бўлиши ҳақидаги) билим фақатгина Оллоҳ даргоҳидадир. Лекин жуда кўп одамлар (буни) билмайдилар”.
Яъни, Қиёмат Соати қачон қойим бўлиши Оллоҳдан ўзга ҳеч кимга маълум эмаслигини билмайдилар ёки у Соат қачон қойим бўлишини билмаслик бандалар учун яхшилик эканини билмайдилар ёхуд умуман Қиё-мат қойим бўлишини билмайдилар - ишонмайдилар.

64-65. Албатта Оллоҳ кофирларни лаънатлади ва улар учун ловуллаган ўтни тайёрлаб қўйди. Улар на бир дўст ва на бир ёрдамчи топмаган ҳолларида у жойда мангу қолурлар.
Яъни, ҳеч шак-шубҳа йўқки, Оллоҳ таоло куфр аҳлини - барча иймонсиз кимсаларни қарғади - Ўзининг Раҳматидан дунё ва Охиратда йироқ қилиб қўйди. Энди улар Оллоҳнинг лаънати остида яшайдилар, ўладилар ва Қиёмат Кунида ҳам лаънат остида қайта тириладилар. Оллоҳ таоло улар учун абадул-абад тинмасдан ловуллаб ёниб турадиган жаҳаннамни тайёрлаб қўйгандирки, улар ўша жойда мангу азобга гирифтор қилинурлар. Кофирлар дўзахда азобланар эканлар, уларга раҳми келадиган бирон-бир дўст топа олмаслар ва уларни бу туганмас азоб-уқубатдан халос қиладиган бирон бир ёрдамчи ҳам топа олмаслар!

66. Юзлари оловда айлантириладиган - куйдириладиган Кунда, улар: «Қани эди, бизлар ҳам Оллоҳга итоат этганимизда, Пайғамбарга итоат этганимизда», дерлар.
Яъни, кофирларнинг кўзлари ана ўша Кунда очилади. Улар учун берилган ғанимат фурсатни - дунёдаги ҳаётларини куфру исён билан беҳуда совурганларини, куфр йўлини танлаб қаттиқ адашганларини англаб етадилар ва юзу кўзлари, бутун баданлари ловуллаган дўзах ўтида бирон лаҳза тинмасдан қовурилиб айлантирилар экан: “Эҳ, қани эди, дори дунёдалик пайтимизда бизлар ҳам Оллоҳ таолога иймон келтириб, Унинг Амр-Фармонларига итоат этганимизда, қил деган амалларини қилиб, қайтарганларидан қайтганимизда ва Унинг Ҳақ Йўлга даъват қилган Элчисига - Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга итоат этганимизда, унга эргашганимизда эди, мана бу азоб-уқубатларга гирифтор қилинмаган бўлар эдик”, деб минг-минг афсус-надоматлар қилурлар!

67-68. Яна улар «Парвардигоро, дарҳақиқат, бизлар бошлиқлари-мизга ва катталаримизга бўйинсундик, бас, улар бизларни (Тўғри) Йўлдан оздирдилар. Парвардигоро, Сен уларга азобни икки ҳисса қилиб бергин ва уларни катта лаънат билан лаънатлагин», дедилар.
Яъни, Оллоҳ таоло Қиёмат Кунида Одам болаларидан ва жинлардан кофир бўлганларининг ҳаммасини дўзахга ҳукм қилади, кейин келган кофирларни аввал ўтган кофирларга қўшилишга, Ҳақ Йўлдан оздиргувчи доҳийларга тақлид қилиб, эргашиб куфр йўлига кириб кетган кимсаларни дўзахда ўзларининг пешволари билан бирга бўлишга буюради. Шундай қилиб, то Қиёмат қойим бўлгунича ҳаёти дунёдан бирин-кетин ўтган барча кофирлар ўша Кунда бирин-кетин дўзахга ташланиб, ҳаммалари жаҳаннамда тўпланадилар. Ояти каримада хабар берилишича, олдин-кейин ўтган кофирлар дўзах қаърига ташланиб, ўша жойда топишиб - тўп-ланишганларидан кейин ловуллаб ёнаётган дўзах яна ҳам қизиб кетади - куни кеча апоқ-чапоқ дўст бўлган, ана ўша дўстликларини сақлаш учун Оллоҳнинг Динидан кечиб кофир бўлган кимсалар У Кунда бир-бирларини кўргани кўзи йўқ энг ашаддий душманларга айланадилар бир-бирларига тинмай қарғиш-лаънатлар ёғдирадилар. Эргашганлар ўзларининг дўзахга тушишларига уларни йўлдан урган бошлиқлари - йўлбошчилари сабаб бўлганларидан шикоят қилиб, Оллоҳ таолодан уларга азобнинг энг қаттиғини беришни сўрашса, бошлиқлари эса, одамларни йўлдан уриб, дўзахга тушишларига сабаб бўлган доҳийлари эса ўзларига эргашиб, улар чизиб берган йўлларга, оқимларга юриб, улар тузиб берган ҳизбларга ки Хақ Йўлдан озган ва оқибат натижада дўзахи бўлган тобеларига аввал дунёда берган ваъдаларидан тониб: “Сизлар бизларга эргашганлагингизда ақлларингиз қаёқда эди? Энди сизлар ҳам, биз ҳам баробар деб жавоб қиладилар.
Хақ таоло ҳар икки тоифа кофирларга - бошлиқларига одамларни йулдан уриб адаштирганлари учун, уларга эргашиб дўзахга тушганларига эса бошлиқларига кўр-кўрона тақлид қилиб эргашганлари учун энг атаддий, ҳеч қачон тўхтамайдиган мангу азоб беришини айтиб огоҳлантиради.
Демак, Охиратдаги мангу ҳаётда бахтли бўлай деган инсон қилган хатоларига мана бу ўткинчи дунёда тавба қилиши керак, кирган нотўғри йўлидан мана шу дунёда қайтиб, ҳаётининг қолган қисмини Қуръон ва Хадис кўрсатган Тўғри Йўлда ўтказиши керак, акс ҳолда, бутун ҳаётини куфр, ширк ва бошқа гуноҳ - маъсиятлар билан совуриб, сўнгра Қиёмат Кунида қилган афсус-надоматидан ҳеч наф йўқ. У Кунда мушрикларга қилиб ўтган барча ёмонликлари кўрсатилади, улар: “Нима учун қилган эканмиз”, деб надоматлар қиладилар, уларга ҳаёт пайтларида қилишлари мумкин ва керак бўлган яхшиликлар ҳам кўрсатилади, улар: “Нима учун қилмаган эканмиз”, деб надомат қиладилар.
Суддий айтади: “Кофирларга, мушрикларга жаннат ва ундаги уйлари кўрсатилиб: “Агар сизлар Оллоҳга итоат қилганларингизда эди, мана бу уйлар сизларнинг масканларингиз бўлар эди”, дейилади ва у уйларни мўминларга тақсимлаб берилади. Ана ўшанда улар ҳасрат - надоматда қоладилар”.
Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам хабар берилган: “(Оллоҳ) айтур: «Сизлардан илгари ўтган жин ва инсдан иборат (кофир) миллатлар билан бирга дўзахга кирингиз!» Қачон бир жамоат (ўша дўзахга) кирганида шеригини (яъни, ўзини йўлдан урганларни) лаънатлайди. Қачонки унда (дўзахда) ҳаммалари топишишгач, кейингилари (эргашганлар) аввалгилари (бошлиқлари) ҳақида: «Парвардигоро, ана ўшалар бизларни йўлдан оздирганлар, бас, уларга дўзах азобини икки баробар қилгин», дейдилар. (Оллоҳ) айтур: «Ҳар бирингиз учун икки баробар азоб бўлур, лекин сизлар билмайсизлар». Аввалгилари эса кейингиларига: «Сизларнинг биздан бирон афзаллик томонингиз йўқдир, бас, қилиб ўтган (гуноҳларингизга) яраша азобингизни тота веринглар», дейдилар”. (Аъроф сураси, 38-39-оятлар).

69. Эй мўминлар, сизлар (ўз Пайғамбарларингиз Муҳаммад алайҳис-саломга нисбатан бани Исроил қавмидан бўлган) Мусога озор берган кимсалар каби бўлмангизлар! Бас, Оллоҳ (Мусони) улар айтган айблардан поклади. У Оллоҳ наздида обрўли киши эди. (Худди шунингдек Муҳаммад алайҳис-салом ҳам Оллоҳ наздида обрўли кишидир).
Юқорида ўтган оятларда Оллоҳга, Унинг Элчиси Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга ва мўминларга озор берган кофирлар ва мунофиқларнинг оқибатлари қандай бўлгани ҳақида зикр қилингач, энди ушбу ояти каримада мўминларга хитоб қилиниб, уларни Мусо алайҳис-саломга озорлар берган бани Исроил қавмига ўхшаб Муҳаммад алайҳис-саломга озор бермасликка чақиради. Оят тафсирида муфассирлар бир мўмин томонидан Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга берилган озор ҳақида ушбу ҳадиси шарифни келтирадилар: Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: У деди: “Пайғамбар алайҳис-салом жангда қўлга киритилган ўлжаларни мусулмонларга тақсимлаб берганларида ансорийлардан бўлган бир киши: “Бу тақсимотда Оллоҳнинг Юзи ирода қилинмади, яъни, холис тақсим қилинмади”, деган эди, мен Пайғамбар алайҳис-саломнинг олдиларига бориб унинг сўзи ҳақида хабар бердим. Шунда Расулуллоҳ жуда қаттиқ ғазабландилар, ҳатто муборак юзлари ғазабдан қизариб кетганини кўрдим. Сўнгра: “Оллоҳ биродарим Мусо алайҳис-саломни Ўз Раҳматига олсин. У бундан қаттиқроқ озорларга йўлиққанида ҳам сабр қилган эди”, дедилар. Энди яҳудларнинг Мусо алайҳис-саломга етказган озор-азийятлари бениҳоя кўпдир. Ояти карима тафсирида улардан бири мисол тариқасида келтирилади: Абу Ҳурайра розияллоху анхудан ривоят қилинди: Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Бани Исроил қавми чўмилганларида яланғоч чўмилаверар, Мусо алайҳис-салом эса уларга баданини кўрсатмасдан бир четда ўзи ёлғиз чўмилар эди. Шунинг учун у қавм: “Мусонинг баданида айби борлиги учун ечинмасдан яшириниб чўмилади”, деб Оллоҳнинг элчисига озор берар эдилар. Бас, Оллоҳ таоло Ўз элчисини оқлашни - унинг баданида ҳеч қандай айби йўқлигини ошкор қилишни хоҳлади. Бир куни Мусо ўзи ёлғиз Шом заминидаги булоқлардан бирида чўмилмоқчи бўлди ва кийимларини ечиб булоқ бўйидаги тош устига қўйиб энди сувга тушган эдики, ҳалиги тошга жон кириб, устидаги Мусонинг кийимларини олиб қоча бошлади. Буни кўрган Мусо жон ҳолатда: “Эй тош, кийимимни бер, эй тош кийимимни бер”, деганича унинг ортидан кувиб кетди. Тош бўлса, Оллоҳнинг амри билан то бани Исроилликлар турган жойга боргунича тўхтамади ва қавм тош ортидан югуриб келган Мусонинг баданида бирон айби йўқ, гўзал қад-қоматли йигит эканлигини кўрдилар. Оятдаги “Бас, Оллоҳ Мусони улар айтган айблардан поклади”. жумласининг маъноси шудир”. (Бухорий, Муслим ва бошкдтшр ривоят қилганлар).

70-71. Эй мўминлар, Оллоҳдан қўрқинглар ва (доимо) тўғри сўзни сўзланглар! (Шунда Оллоҳ) ишларингизни ўнглар ва гуноҳларингизни мағфират қилур. Ким Оллоҳга ва Унинг Элчисига итоат этса, бас, у буюк саодатга эришибди.
Ушбу оятларда мўмин бандаларига бениҳоя Меҳрибон ва Раҳмли Парвардигоримиз бизларга энг улуғ унвонимиз иймон сифатимиз билан хитоб қилиб, ҳам дунё, ҳам Охиратимизда асқотадиган, ҳар иккисида бахтли-саодатли бўлишимизга кафолат берадиган уч ишни буюради ва уларга бериладиган уч буюк мукофотини зикр қилади. Демак, ҳар бир мўминга Яратган томонидан буюрилган энг биринчи вазифа - у бутун умри давомида Оллоҳ таолодан қўрқиб, Унинг буюрганларини қилиб, қайтарганларидан қайтиб, қўлидан келганича гуноҳ амаллардан сақланиб ҳаёт кечириши лозим, иккинчидан, тўғри сўз бўлиши, сўзлаганида фақат Ҳақ Сўзни айтиши, яъни, тили билан дили бир бўлиши керак. Лекин тўғри сўз дейилганида киши ўзи тўғри деб билган ёки бировлардан эшитган сўзларни етказавериши етарли эмас, балки айтадиган сўзининг ҳақиқатан ҳам ҳақ сўз эканлигини аниқ далил-ҳужжат билан билганидан кейингина тилига чиқарадиган киши тўғри сўзни айтган бўлади. Чунки эшитган сўзини рост ёки ёлғон эканлигини аниқламасдан туриб сўзлайверадиган кишилар ҳақида Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Киши эшитган ҳамма сўзини бошқаларга айтиб юравериши унинг ёлғончили-гига етарли далилдир”, деб огоҳлантирганлар. Демак, ростгўй инсон фақат далил-ҳужжати аниқ бўлган сўзнигина сўзлайдиган инсондир. Инсонлар айтадиган сўзларнинг энг рости, масалан: “Ла илаҳа иллаллоҳ - ҳеч қандай илоҳ йўқ, фақат Оллоҳ бордир” деган Сўз бўлиб, иккинчи энг рост Сўз: “Муҳаммадун Расулуллоҳ - Муҳаммад Оллоҳнинг Элчисидир”. деган Сўздир. Зотан ушбу муборак калиманинг ростлигига бутун оламлар ва улардаги бор нарса гувоҳлик бериб туради. Мўминнинг мўмин сифатига эга бўлиши ҳам мана шу калимани чин ихлос билан айтганида воқеъ бўлади. Бас, мана шу Рост Сўзни айтган ҳар бир мўмин энди бутун ҳаёти давомида фақат рост сўзлаши, одамларни алдамаслиги ёки сўзлайдиган тўтиқушга ўхшаб қулоғига тушган ҳар қандай миш-мишни бировларга тарқатиб юрмаслиги лозимдир.
Ояти каримада Оллоҳ таоло мазкур икки сифатга эга бўлган - Оллоҳдан қўрқадиган ва доимо тўғри сўзни сўзлайдиган мўминларнинг ишларини Унинг Ўзи ўнглаб кўйиши ва уларнинг бандалик билан билиб-билмай қилган гуноҳларини кечириб юбориши ҳақида хабар беради. Ажабо! Яратганнинг Фазлу Карами нақадар кенг эканки, банда фақат ўзи муҳтож бўлган, фойдаси фақат ўзига тегадиган икки сифатга - тақводорлик -парҳезкорлик ва ростгўйлик сифатларига эга бўлсада, Оллоҳ таоло шундай сифатларга эга бўлган бандасининг ишларини ўнглаб қўйса ва гуноҳларини кечириб юборса! Меҳрибон Парвардигоримизга сон-саноқсиз ҳамду саноларимиз бўлсин.
Бу ўринда билиб олишимиз лозимки, Оллоҳ таоло Ундан қўрқадиган ва тўғри сўзни сўзлайдиган бандаларининг ишларини ўнглаб қўяди, деган иборанинг маъноси жуда кўп ва хилма-хилдир. Яъни, Оллоҳ таоло мазкур сифатларга эга бўлган мўминларнинг қилаётган амалларидаги хато ва нуқсонларни тузатиб - ўнглаб Унинг ҳузурида қабул бўладиган бенуқсон амалларга айлантириб қўяди, Оллоҳ таоло у бандаларининг амалларини ўнглаб, фақат яхши амаллар қиладиган кишиларга айлантириб қўяди Оллоҳ таоло бундай тақво ва ростгўйлик сифатларига эга бўлган бандаларининг ишларини ўнглаб, тўхтаб қолган ёки инқирозга учраган ишларини ҳам юргизиб юборади. Чунки бундай киши билан бирга ишлайдиган ҳамкорлар шерикларининг Оллоҳдан қўрқадиган ва бировни алдамайдиган инсон эканлигига гувоҳ бўлишгач, ўртада ишонч пайдо бўлади, ҳамкорликлари кучаяди ва оқибат-натижада ишлари юришиб, тижоратларига хайр-барака киради. Мана шу Оллоҳ таоло уларнинг ишларини ўнглаганидир.
Ва ниҳоят ояти каримада буюрилган учинчи иш Оллоҳ ва Унинг Расулига сўзсиз итоат этиш бўлиб, кимда-ким зиммасидаги фарзларни адо қилиш билан Оллоҳ таолога итоат этса, суннатларга амал қилиш билан Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламга итоат этса, мана шу икки сифатга эга бўлган кишилар албатта Охират диёрида Оллоҳнинг инъомига сазовор бўлган зотлар - энг гўзал-яхши ҳамроҳлар - дўстлар билан, яъни, пайғамбарлар, чин ихлос ва садоқатли, айтган сўзлари қилган ишларига рост келадиган сиддиқлар (Улар Абу Бакр Сиддиқ розияллоху анху бош бўлган улуғ саҳобалар), Оллоҳ Йўлида жонларини фидо қилган шаҳидлар ва солиҳ - яхши кишилар (иймон билан солиҳ амаллар қилиб ўтган мўминлар) билан бирга бўладилар. Демак, улар ояти каримада зикр қилинганидек, энг буюк саодатга эришибдилар.

72. Албатта Биз бу омонатни (яъни, Шариати Исломийядаги тоат-ибодатларни) осмонларга, Ерга ва тоғу тошларга кўндаланг қилган эдик, улар уни кўтаришдан бош тортдилар ва ундан қўрқдилар. Инсон эса уни ўз зиммасига олди. Дарҳақиқат, у (ўзига) зулм қилгувчи ва нодон эди (яъни, бу омонатнинг нақадар вазмин юк эканлигини бутун коинот билди ва уни кўтаришга курби етмаслигини сезди, аммо инсон ўзи билмаган ҳолда ўта мушкил вазифани ўз зиммасига олди).
Муфассирлар ояти каримадаги “инсон”дан мурод, биринчи инсон Одам алайҳис-салом эканлигини айтадилар. “Тафсири Қуртубий”да Ҳасани Басрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, омонат (яъни, ҳар бир иш-амалда омонатдор - ишончли бўлиб, зиммасидаги омонатга ҳеч қачон хиёнат қилмаслик) осмонлардаги малоикаларга ва Ер-у тоғлардаги барча жонзотга кўндаланг қилиниб, зиммаларингизга оласизларми? деб сўралди. Улар: “Омонатда нима (яъни, қандай масъулият) бор?” дейишди. Айтилдики, агар уни чиройли адо қилсанг, (яъни ҳеч бир иш-амалда хиёнат қилмасанг), мукофотланасан, агар унга хиёнат қилсанг азоб-уқубатга гирифтор бўласан. Шунда улар: “Йўқ, бизлар бундай улуғ масъулиятни бўйнимизга олишдан қўрқамиз”, дейишди. Мужоҳид раҳимаҳуллоҳ айтади: “Бас, қачонки Оллоҳ таоло Одамни яратгач, унга ҳам омонатни кўндаланг қилган эди, Одам алайҳис-салом ҳам: “Унда нима (яъни, қандай масъулият) бор”, деб сўради. Айтилдики, агар уни чиройли адо этсанг, Мен сенга ажр-мукофот бераман, агар унга хиёнат қилсанг, сени азоблайман. Одам: “Ё Парвардигорим, мен уни зиммамга олдим”, деди. Одам алайҳис-салом омонатни бўйнига олиши билан унинг жаннатдан чиқарилиши ўртасида пешин билан аср ўртасидаги вақт ўтди, холос”. Шундай қилиб, омонат Одам болалари зиммасидаги вазифа бўлиб қолди.
Демак, омонатдорлик, ишончлилик мусулмоннинг ҳар бир иш-амалида, одамлар билан қиладиган муомаласида, Парвардигори буюрган ибодатларни адо этишида яққол кўриниб туриши керак, унинг энг устун фазилатларидан бирига айланиши керак. Яъни, ҳар бир мусулмон ишончлиликда, омонатга хиёнат қилмасликда ўз қавмлари томонидан Муҳаммад Амин - Ишончли Муҳаммад деб ном олган Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламдан улгу - ибрат олиши керак.
Албатта омонатнинг турлари кўпдир. Улар орасида Ҳақнинг омонатлари ҳам, халқнинг омонатлари ҳам бор. Парвардигоримиз биз мусулмон бандаларига буюрган ҳар бир иш зиммамиздаги Оллоҳнинг омонатидир. Намоз, рўза, закот, ҳаж ва бошқа ибодатлар Яратганнинг устимиздаги омонат қўйган ҳақларидирки, уларнинг биронтасига хиёнат қилмай адо этишимиз фарздир - мусулмонлик бурчимиз, вазифамиздир.
Шунингдек, ҳар биримизнинг вужудимиз - баданимизнинг бошдан оёққача бўлган ҳар бир аъзосини Роббимиз бизга омонат қилиб берган мусулмон ўз баданини дунёси ва Охирати учун фойдали бўлган нарсаларгагина ишлатиши, дунё ва Охиратига зиён етказадиган ишга қадам босмаслиги керак, шунингдек, у ўз баданини касалликка чалинишига, бирон аъзоси ишдан чиқишига сабаб бўладиган хатарлардан имконияти қадар ҳимоя қилиши керак.
Имом Бухорий, Муслим ва бошқа муҳаддислар Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилган саҳиҳ ҳадисда Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: “Ҳар бирингиз (гўё) чўпонсиз, ҳар бирингиз ўзига қарашли подадан сўралгувчисиз...” Яъни, ҳар бир инсон ўзи бошқарадиган нарсага жавобгардир. Маълумки, ҳар бир инсон энг камида ўзига хўжайин - ўз баданининг ҳар бир аъзосини нимага ишлатиш, қандай бошқариш ҳуқуқига эга, демак, уни савобли, фойдали ишларгами ёки зиёнли гуноҳ ишларгами ишлатганига жавобгардир. Қиёмат Кунида унга мана шу баданни омонат қилиб бериб қўйган ва уни тасарруф қилиш хуқуқ ва имкониятини ҳам бериб кўйган Зот тарафидан сўралиши муқаррардир.
Яна мусулмон бошқалар билан қиладиган ҳар қандай муомалада омонатга хиёнат қилмаслиги керак: Қўлида омонат бўлган бировларнинг нарсаларини ўз вақтида ва тўла ҳолда эгаларига қайтариши, олди-берди муомалаларида алдамаслиги, сўзлаганида фақат рост сўзлаши, одамларнинг сирларини бошқаларга ёймаслиги мўминнинг омонатдор инсон, демакки, чин мўмин эканига далил бўладиган хислатлардандир.
Қуръон ва ҳадисда омонатни сақлаш хусусида кўп оят ва ривоятлар ворид бўлган: “Эй мўминлар, Оллоҳ ва Унинг Пайғамбарига хиёнат қилмангиз ва билган ҳолларингизда сизларга ишониб берилган нарсаларга (яъни, Динга ва бошқа ҳар қандай омонатларга) хиёнат қилмангиз”. (Анфол сураси, 27-оят).
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилдилар: “Оллоҳ Йўлида шаҳид бўлиш барча гуноҳларни ўчириб юборади, аммо омонатга хиёнат қилинган бўлса, бу гуноҳ ўчирилмайди”.
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Омонатсиз кимсанинг иймони йўқ, аҳдга вафо қилмайдиган кимсанинг дини йўқ”, дедилар.
Яна барча муҳаддислар Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда: “Мунофиқнинг аломати учтадир: сўзласа, ёлғон сўзлайди, ваъда қилса, устидан чиқмайди, унга омонат қўйилса, хиёнат қилади”, дедилар.

73. Оллоҳ мунофиқ ва мунофиқаларни, мушрик ва мушрикалар-ни азоблаш учун ҳамда мўмин ва мўминаларнинг тавба-тазарруъларини қабул қилиб, (гуноҳларини мағфират қилиш учун Одам болаларига бу омонатни юклади). Оллоҳ Мағфират қилгувчи ва Меҳрибон бўлган Зотдир.
Ибн Қутайба раҳимаҳуллоҳ айтади: “Ояти карима мазмуни, Оллоҳ таоло токи мунофиқнинг мунофиқлиги, мушрик-кофирнинг мушриклиги ошкора бўлиши ва бу жиноятлари - омонатга хиёнат қилганлари сабабли уларни азоб-уқубатга гирифтор қилиш учун ҳамда токи мўминнинг зиммасига олган омонатга хиёнат қилмаслиги билан ҳақиқий мўминлиги ошкор бўлиши ва шу сабабли Оллоҳ таоло унинг тавбасини қабул қилиб (яъни, Ўз Раҳматига олиб), агар унинг томонидан айрим тоат-ибодатларида нуқсон-камчиликлар содир бўлса кечириб юбориш учун инсон зотига омонатдорлик вазифасини юклади. Албатта Оллоҳ таоло мўмин банда-ларининг тавбаларини қабул қилиб, гуноҳларини Мағфират Қилгувчи, бениҳоя Меҳрибон Зотдир”.
Илоҳо Парвардигоримиз бизларга ҳам Ўзининг омонатдор бандала-ридан бўлишимизни насиб этсин. Илоҳим барчамизни тавба-тазарруъларимизни қабул қилиб, гуноҳларимизни кечириб Ўзининг Раҳмати - жаннати билан мушарраф айласин. Омин, ё Роббал-оламийн.
Алҳамдулиллоҳ, Оллоҳ таолонинг тавфиқ ва инояти билан Аҳзоб сурасининг тафсири ўз ниҳоясига етди.