Анубис (қадимги юнонча Ἄνουβις) — қадимги мисрликларнинг дафн маросимлари ва мўмиёлаш "худо"си, Осириснинг ўликлар шоҳлигидаги судида "тарози қўриқчиси", доривор ўтлар бўйича мутахассис.
Анимизм даврида Анубис 2015 йилгача у шоқолнинг кичик тури сифатида таснифланган Шимолий Африка бўриси образида тасвирланган. Қадимги Миср динининг ривожланишининг маълум бир давридан бошлаб, Анубис ёввойи ит Саб бошли одам ёки шоқол бошли одам, Шимолий Африка бўриси ёки ит сифатида тасвирлана бошлаган. Апулей Анубиснинг икки юзини эслатиб ўтади, "бири тундек қора, иккинчиси кун олтин".
Анубис Фива некрополида тўққиз камон устида ётган шоқол шаклида муҳрда тасвирланган.
Плутарх Анубиснинг самовий характери ҳақида шундай ёзган эди:
Анубис деганда улар Нефтида деб атайдиган дунёнинг кўринмас қисмини Исида деб атаган кўринадиган қисмдан ажратиб турувчи горизонтал доирани тушунишади. Ва бу доира зулмат ва ёруғлик чегаралари билан тенг алоқада бўлганлиги сабабли, улар учун умумий ҳисобланиши мумкин. Бу вазиятдан Анубис кундузи ҳам, кечаси ҳам ҳушёр бўлган ит ўртасидаги ўхшашлик келиб чиқади.
Мифология
Сетнинг рафиқаси Нефтида Осирисни севиб қолди ва унинг хотини Исида қиёфасига кириб, ундан ўғил туғади. Эрининг ғазабидан қўрқиб, Нефтида чақалоқни қамишзорларга ташлаб келади, бу ерда Исида уни итлар ёрдамида топиб, катта қилади. Кейинчалик, Анубис Исида билан биргаликда Осириснинг жасадини қидиради, уни душманлардан ҳимоя қилади, афсонанинг баъзи версияларида - уни дафн қилади ва Осириснинг судида иштирок этади.
"Худо"лар пантера терисини ёпинган маҳкум Сетни ёқиб юборишга қарор қилишади, Анубис эса Сетнинг терисини олиб, ўзига кийди. Кейин у Осириснинг маъбадига бориб, терисига қиздирилган темир билан ўз тамғасини қўяди. Ушбу афсонани хотирлаш учун Анубис-Имнут руҳонийлари ўнг елкасига леопард терисини ташлаб юрарди.
Гелиопол руҳонийлари баъзан Анубиснинг аёл шакли сифатида ҳурматга сазовор бўлган маъбуда Инпутни Анубиснинг хотини хисоблашарди. Унинг акаси Бата эди, бу "Икки ака-ука ҳақидаги эртак" да акс эттирилган. Анубиснинг қизи Кебхут эди.
Қадим замонларда Анубис космик "худо" бўлиб, тун зулматининг баъзи бир босқичини ифодалаган, шунинг учун ғарб, ўликларнинг маскани унинг шоҳлиги саналарди. Тамариск дарахти Анубис дарахти ҳисобланган.
Кейинги даврда Осирис афсонасида Сетни қидиришга ёрдам берган қора ит (Дуат "худо"ларидан бири) Исдес Анубис билан бир деб қарала бошлади. Юнонлар Анубисни Гермес (ўликларнинг ер ости дунёсига йўлбошчиси сифатида), баъзан эса Кронус билан тенглаштирган.
Функциялари
Дастлаб (Пирамида матнларига кўра) Анубис Дуатдаги ўликларнинг ягона ҳаками эди, аммо қадимги Қиролликнинг охиридан бошлаб (милоддан аввалги 3-минг йилликнинг охири) бу юқори лавозим Осирис (ўлган фиръавн деб ҳисобланган) томонидан тортиб олинган. У шунингдек, Анубиснинг "ғарбнинг хўжайини" (Хентиаменти), "ғарбдагиларнинг хўжайини" унвонларини олди. Худди шу даврда Анубис ўликларни мумиёлаш ва дафн маросимлари билан боғланади. Анубис тарози шайинига ўқ ўрнатилишини кузатди ва марҳумнинг юраги Маат патини мувозанатлайдими ёки йўқми, деган қарорга келди. Донолик "худо"си Тот, худди Гор Осирисга мурожаатини асослаган "худо"ларнинг маслаҳати каби эътирозсиз қарор қабул қилди. "Ўликлар китоби"да кўпинча Анубис марҳумни тарози томон олиб бораётгани тасвирланган, бошқа тасвирларда эса тарози шоқол боши шаклидаги учи билан кўрсатилган.
Анубис марҳумнинг жасадини мумиёлаш ва бальзамлаб чиримайдиган қилишга тайёрлаган. Кейин қўлларини устига қўйиб, марҳумни аҳга айлантирарди ("маърифатли", "муборак"). Анубис Горнинг болаларини дафн хонасига қўярди ва уларни ҳимоя қилиш учун ҳар бирига марҳумнинг ички аъзолари бўлган идиш берарди. Анубис ўликларнинг жасадларига ғамхўрлик қиларди ва уларнинг руҳларини ғарбий тошли чўл бўйлаб Осирис жаннати жойлашган жойга олиб борарди. Бу ишда унга бўри "худо"си Упуату ("йўл очувчи") ёрдам берган.
Сиғиниш
17-Миср номининг пойтахти Каса (юнонча Кинополь "итлар шаҳри") Қадимги Миср тарихи давомида Анубис култининг маркази бўлган. Мисршунослар ушбу культнинг эрта даврда тез ва кенг тарқалганлигини таъкидлашади. Баъзи манбаларга кўра, "Хентиаментиу" бу "худо"га сиғинадиган ибодатхонанинг жойлашуви номидир.
Қадимги адабиётларда Анубис
Плутархнинг "Исис ва Осирис" асари Анубис Исида томонидан топилган ва вояга етказилган Сет ва Нефтиланинг ўғли деган талқинни беради. Шунингдек, у Анубисни жаннат ва дўзахга хос "худо" Геката билан солиштиради; Анубис вақтни ифодалайди, деб ҳисоблайди. Плутарх, Анубиснинг бир номи юқори дунёга, иккинчиси Германубис (қадимги юнонча Ἑρμανοῦβις) - пастки дунёга мансубликни ифодалайди, деб ҳисоблаган. Германубис қадимги мифологияда Гермес (қадимги юнон мифологияси) ва Анубис (қадимги Миср мифологияси) кўринишини бирлаштирган, Осирис ва Нефтиданинг ўғли бўлган ва Анубиснинг (руҳларни ўтказувчи) вазифаларини бажарган.
Страбоннинг таъкидлашича, Анубис Юқори Миср 17-номида (Кинополь) ҳурматга сазовор бўлган Миср "худо"си бўган. Виргилийнинг ёзишича, Анубис Эней қалқонида тасвирланган. Ювенал Римда "худо"га бўлган ҳурматни эслатиб ўтади.
