Империя нима?

Империя нима эканлиги ҳақида гаплашамиз? Нега улар таназзулга учрадилар? Тахминан ўнта классик империя бўйлаб сайр қиламиз. Бу ерда ҳам империялар нима эканлиги ва аслида улар қанча бўлганлиги ҳақида жуда кўп баҳслар бўлган. Аммо мен етмишгача бўлган турли рақамларни учратдим. Мен бунга қатъиян қўшилмайман, чунки империя шунчаки катта мамлакатдан мутлақо бошқа маънога эга. Катта мамлакат — бу империя эмас. Империя — бу муайян, биз сиз билан бир пайтлар гаплашган, ordo rerum — «нарсалар тартиби». Ordo rerumнинг энг ёрқин ва муҳим вакили, албатта, Рим бўлган (бу термин бизга айнан шу ердан келган).

У «хаос» мавжудлигини англатар эди, айтганча, Римнинг ягона файласуфи ҳисобланган Лукрецийнинг ўзи ҳам буни яхши тасвирлаган. Унинг асарлари анча соддалаштирилган, лекин қандай бўлмасин, у дунёда турли атомлар (грекчадан атом «бўлинмас» деган маънони билдиради) ҳаракатланаётгани ҳақида гапирган. Лукрецийнинг ўзи дунёда турли хил бетартиб атомлар саёҳат қилиб, тўқнашиб, баъзи нарсаларни яратишини айтган. Хуллас, империя бу хаосни муайян тартибга, ordo rerumга айлантирадиган нарсадир. Тартиб, бу ўз ичига қатъий диктаторлик ва маъмурий шаклни, ва, албатта, идеологик мазмунни ҳам олади. Бу жиддий фалсафий метафизик аспектдир. Гарчи тарихчилар бундай чуқур ўрмонларга киришни ёқтирмасалар ҳам, лекин мен бу биз учун эмас деб ўйлайман, чунки бизнинг вазифамиз бу нима эканлигини илдизидан тушунишдир.

Юқорида айтганимдек, империя ва ўзбошимчалик — хаоснинг энг юқори ташкилий шаклидир. Яъни, уларнинг фикрича, хаосни ўзбошимчалик назорати остига муайян тизим қўяди. Бу тизим империядир. Агар соддалаштириб, барчани қаноатлантириши мумкин бўлган таъриф бермоқчи бўлсак, қуйидагиларни айтиш мумкин: империя, биринчи навбатда, муайян даврда глобал муносабатларга таъсир кўрсатадиган буюк давлатдир. Империя — бу улкан ҳудуд, кўп халқлар устидан ҳукмронлик қиладиган, уларни забт этадиган ва ўз тартибини ўрнатадиган сиёсий, идеологик лойиҳадир. У муайян идеологик, сиёсий лойиҳа сифатида келади ва бундан буён биз сизлар устидан ҳукмронлик қиламиз деб эълон қилади.



Қитъавий ва денгиз империялари

Империялар турли хил бўлади, буни ҳам қайд этиш керак. Баъзилар денгиз ва қитъавий давлатларга бўлиш керак дейишади. Кимдир классик типдаги империялар бор дейди. Россия типидаги империялар бор, мен уни қандай таърифласам, бу эрзац-империя, ўтмишнинг аграр империяси, у янги асрга эски тартиблар билан кирмоқчи ва бу унинг катта муаммосидир.

Дунёдаги энг катта қитъавий империя Мўғул империяси бўлгани маълум, унинг майдони 26 миллион квадрат километрни ташкил этган, бу Совет Иттифоқидан 8 миллион квадрат километрга кўпдир. Уни фақат қудратининг чўққисида 38 миллион квадрат километр майдонни назорат қилган Британия империясигина ортда қолдира олди, лекин бу қитъавий империя эмас, денгиз империяси эди.



Британия империяси

Британия империяси фаолиятининг оқибатларини биз ҳозир ҳам кўришимиз мумкин. Масалан, Америка Қўшма Штатлари ва ҳозирги кунда англосаксон модели бўйича, унинг дунёқараш алгоритми бўйича, унинг юридик ҳуқуқий меъёрлари ва диний формати (бу энг муҳими), иқтисодиёти, савдоси ва ҳоказолар бўйича қурилаётган бутун дунё. Британия империяси бешта қитъага ёйилган эди. Ва шу маънода, ҳақиқатан ҳам, Британия Америка Қўшма Штатларидан ҳам қудратлироқ бўлган бўлиши мумкин.

Қайси маънода айтяпман? Британия бу дунёнинг асосларини қўйди. Инглиз тили, ҳуқуқий тизим, сайлов демократияси ва монархия кўринишидаги анъанавий дискурснинг, аристократик уйнинг устунлигининг уйғунлиги. Бу куч ишламайдиган жойларда иқтисодий мажбурлаш ҳамдир ва Британияда, масалан, Америка Қўшма Штатларидаги ёки ўтмишдаги бошқа империяларда бўлган каби ҳарбий қудрат йўқ эди. Британияликлар қуйидагича иш тутар эдилар: улар пора бериш орқали эзишар, забт этилган халқларнинг элитасини ўз мустамлака тизимига қўшишни таклиф қилар эдилар. Шунинг учун Британиянинг мустамлака империяси энг кенг кўламли ва катта бўлган.

Британияни инкор этиш асосида пайдо бўлган Америка Қўшма Штатлари мутлақо бошқача, янги нарсани ярата олмади. Албатта, улар бу соядан чиқишга уринишмоқда, лекин бу уларда жиддий равишда амалга ошса даргумон. Дунёдаги энг катта ва бир вақтлар қудратли бўлган империянинг Рим империясининг энг узоқ ва энг қашшоқ, парчаланиб бораётган минтақасида пайдо бўлгани ажабланарлидир.

Агар ўз вақтида римлик амалдор, ҳарбий атташе ёки ноиб Британия оролларига тайинланган бўлса, у ўзини умрининг охиригача хорланган ва жазоланган деб ҳисоблар эди. Ахир, айнан Британия ороллари Рим учун энг ёмон нарсаларнинг — эпидемиялар, доимий ўзаро урушлар, бутпарастлик қурбонликлари, ҳуқуқсизлик, қашшоқлик ва ҳоказоларнинг тимсоли эди. Британия ороллари шундай эди. Аммо кейинчалик Британия бу пассивдан, бу минуслардан плюсларни ярата олди, чунки Британия ороллари гўё узоқда жойлашган эди ва бир неча эпизодлардан ташқари у ерга камдан кам одам келар эди: 1066 йилдаги Нормандия босқини, Франция билан уруш (Юз йиллик уруш). Аммо шунга қарамай, шафқатсиз оролларни босиб олиш анча қийин эди.

Британиянинг жойлашуви ва географик ўрни уни кемасозликни ривожлантиришдан бошқа иш билан шуғулланишга мажбур қилди. Айнан флотдаги устунлиги туфайли Британия ўша пайтда айтганларидек «денгизлар маликаси»га айланди. Унга Мадрид, Испания империяси қаршилик кўрсатди, лекин мағлуб бўлди. «Буюк армада» Британиянинг яхши жиҳозланган ва инновацион флотига ютқазди. Катта испан кемалари, гарчи сони ва ҳажми жиҳатидан анча устун бўлса-да, ноқулай эдилар, лекин кичик британия кемалари испанларга имкон бермади. Британиянинг кичик кемалари жуда муваффақиятли манёвр қилиб, «енгилмас армада» деб ҳисобланган қудратли флотга жиддий зарбалар бердилар.



Россия империяси

Россия империяси Британия империясининг прототипи бўлиб хизмат қилади. Бу улкан Евроосиё қитъаси бўйлаб чўзилган ва ёйилган империядир. Россия империяси доимий тажовуз ва илгарилаш билан шуғулланган ва ҳозир ҳам шу билан шуғулланмоқда. Бу ерда қуйидаги концептуал жиҳатни қайд этиш жуда муҳим: империялар ўз цикли бўйича яшайдилар. Ва бу цикл буюк ҳарбий стратег Клаузевиц бир вақтлар айтган нарса билан якунланади: ҳаддан ташқари зўриқиш, қудрат чўққиси, ҳужумнинг энг юқори нуқтаси. Бу чўққи ўтгандан сўнг, пасайиш бошланади. Бу пасайиш сезилмас бўлиши мумкин, у бир асрга чўзилиши мумкин. Аммо шуниси аниқки, империя кенгайишни ва «тўфон ва ҳужум» (нем. Sturm und Drang) билан шуғулланишни тўхтатиши билан дарҳол империя пастга кетади.

Масалан, Рим империясининг қудрати II асрда император Траян даврида эришилган деб ҳисобланади. Ўшанда у ўз чўққисига чиққан, платога эса Октавиан даврида чиққан, у «Ara Pacis» — тинч империя, тинчлик қурбонгоҳи концепциясини яратганда, чунки ўз чегараларига етган империя бошқача илгарилай олмас эди, чунки доимий равишда уруш қилиш керак эди, лекин энди ҳеч ким йўқ эди ва аввалги драйв ва пассионарлик йўқолган эди.

Россия империяси эса ҳеч қачон «фазовий йўналтирилганлик» деб аталадиган нарсани тушунмаган. Путин Россияни «ҳеч қаерда тугамайдиган» мамлакат сифатида таърифлагани каби. Улар учун бу фазовий чегара йўқ. Улар учун imperium — бу доимий равишда вайронагарчилик ҳолатида ва энг хунук кўринишда бўлиб чиқадиган ҳудудларни чексиз равишда босиб олишдир. Барча ресурсларни талон-торож қилиш ва сўриб олиш (ҳозирги кунда ҳам шундай бўлмоқда). Россия минтақалари бўйлаб саёҳат қилишнинг ўзи бунга ишонч ҳосил қилиш учун кифоя, у ерда биз қуйидагиларни кузатишимиз мумкин: эски ташландиқ уйлар, ҳеч ким яшамайдиган қишлоқлар, вайрон бўлган йўллар, ёки подшоҳлик даврида, ёки фаол индустриализация ва урбанизация бўлган совет даврида қурилган турли завод ва фабрикаларнинг скелетлари. Ҳозир буларнинг барчаси ҳалокатга учрамоқда ва Россия империяси шунчаки табиий бойликларни, ер ости бойликларини ишлатиш, шунингдек, халқлар ресурсларини экспроприация қилиш эвазига яшамоқда. У бизни, сизларни, халқларимизни талон-торож қилмоқда. Ва айнан шу тотал эксплуатация эвазига у мавжуд.

Путин тизими энди қайта ташкил этиш, модернизациялаш, индустриализация қилиш зарурати ҳақида гапирмайди. Яъни, у ўзини XIX асрга, бу аграр-лапотная империяга ботириб қўйиш кифоя, деб ҳисоблайди ва бу imperium — путин дунёси, зарур ресурс таъминотисиз ҳам ўз-ўзидан мавжуд бўлади. Чунки, ким суқилади? Ким Россия постимпериясини, эрзац-империясини забт этади? Ҳеч ким, умуман олганда, ва Россия империясининг яшовчанлигининг муҳим хусусиятларидан бири шунда, чунки, ҳақиқатан ҳам, ҳеч ким у ерга босиб кириш ёки қандайдир тарзда тинчликка мажбурлашга хоҳламайди, чунки бу фақат халқларнинг қўли билан амалга ошириладиган ишдир (чўкаётганни қутқариш — чўкаётганнинг ўзининг иши, маълумки).

Айтганча, бу ердан бу фазонинг менталитети қандайдир жиддий маъноли нарсалардан бутунлай узилиб қолгани келиб чиқади. Шараф кодексининг, қўшниларга ҳурматнинг йўқлиги. Улар учун қўшнилар нима? Қўшни — душман, баҳссиз, уни мажбурлаш ва унга рус дунёсини тиқиштириш, уни худди шундай бўлишга, Путинга қасам ичишга мажбурлаш керак. Ҳозир босиб олинган Украина ҳудудларида содир бўлаётган воқеалар буни жуда яхши кўрсатади. Эсимда, 2014 йилда Қрим босиб олинганда, баъзи маҳаллий ватниклар Янги Россияни қўллаб-қувватлаш учун стихияли митингга чиққан эдилар. Шу пайт ОМОН келиб, уларни дубинка билан урди. Митингчилар: «Қандай бўлиши мумкин, ахир биз рус дунёси тарафдоримиз ва ҳоказо», дейишди. Уларга эса: «Нима, ақлдан оздингларми? Биз чиқишга буюрганда чиқасизлар. Ҳозир эса бу масалада ҳеч қандай ақлсизлик, ҳеч қандай ижодкорлик бўлиши мумкин эмас», деб жавоб беришди.

Албатта, бу одамлар империя ўзбошимчалик эканлигини тушунмайдилар. Сен ўзмисан, ётмисан, фарқи йўқ. Ўзларини ҳам турмага тиқишади, масалан, Гиркин билан бўлгани каби. Ўзларини турмага тиқишади. Чунки ўзбошимчалик империянинг асосий фундаментал хусусиятидир. Шунинг учун, юқорида қайд этганимдек, бу ерда ҳамма нарса гўё ботқоққа ботиб кетган. Ер улар учун санамдир. Лекин даҳшатли санам, чунки бу ер ҳеч нарса туғмайди. Бу ҳақиқий ҳалокат еридир. Яъни, улар учун фазо тўғри маънода санамдир. Империя жиддийроқ метафизик асосни назарда тутади.

Ахир, қизиғи шундаки, империялар фазовий жиҳатдан қанчалик кам боғланган бўлсалар, шунчалик барқарорликка эришар эдилар. Ва турли шартномалар билан ўзларини боғлашга қанчалик кам имкон берсалар. Биринчи навбатда, масалан, Британия империяси, албатта, ҳудудларни босиб олган, лекин унинг қудрати Америка қитъасининг, Австралиянинг, Евроосиёнинг бир қисмига эгалиги асосида эмас, балки иқтисодиёт, молия, маъмурий тизим ва келажак образи орқали таъсири асосида қайд этилган. Россияда бундай нарса йўқ. Чунки у қандай келажак образини беради? Қандай тизимни ҳадя қилади? Ҳар қандай империя муайян лойиҳани таклиф қилади. Рус дунёси лойиҳаси, ҳа. Масалан, ҳозир улар Қозоғистонга фаол сакрашмоқда. Нега Қозоғистон рус дунёси бағрига кириши керак? Нима учун, сўралади? Ёки Украина, ёки Грузия, ёки Озарбайжон, ёки Литва, ёки Латвия. Ёки бизнинг босиб олинган халқларимиз, Кавказ, Идел-Урал, Шимол ва ҳоказо халқлари.

Баҳссиз, буюк мутафаккир, инқилоб ғоясининг бадиий назариётчиларидан бири Герцен Россияни фасадлар империяси, яъни бутафория деб атаган. У ҳақиқатан ҳам доимо Олтин Ўрдани бутафор тарзда нусхалашга уринган. У Византияни нусхалаган. Пётр I Европага тақлид қилган. Германиянинг сиёсий ва идеологик лойиҳасидан бошқа ҳеч нарса бўлмаган совет даври келди. Шундай қилиб, Германия фикри Совет Иттифоқида сиёсий жиҳатдан амалга ошди, гарчи Маркснинг ўзи Россия империясида инқилоб энг охирида содир бўлади, чунки бу капиталистик дунёнинг энг қолоқ империяси, деган бўлса-да, лекин айнан тескариси содир бўлди.

Путин — глобалистларнинг қўғирчоғи. Ва у ҳам бошида ҳамма нарсани нусхалаган. Россиянинг ўз ғояси йўқ. Ҳозирги Россияда иккита ажралмас тажриба мавжуд: қулаган империя тажрибаси ва ресентимент тажрибаси, умидсизлик тажрибаси, Путин каби доимий афсус, ғазаб. Россияда доимо «биз энг буюклармиз» деган гаплар эшитилади. Яъни, Путиннинг ўзи шу орқали ўз ички ресентиментини қандайдир тарзда бостиришга уринмоқда. У оддий россиялик каби ароқ билан эмас, балки ресентиментни яқин халқлар ва мамлакатларга кенгайтириш орқали уни нивелирлайди.

Қулаган империя тажрибасининг, ресентиментнинг бу ғалати зиддиятида деструкция вектори ва тажрибаси мавжуд.

Рим ҳақида гапирганимизда нимани тасаввур қиламиз? Табиийки, биз Рим легионларини, Рим тартибини, ordo rerumни, Римнинг ўзини, Капитолийни, Сенатни, қарор қабул қилишни, триумвиратни тасаввур қиламиз. Бу доимо қандайдир яхлитлик, мутаносиблик, тартиб ва ҳоказо. Мана сиз «Россия эрзац-империяси» деб номланган китобни очасиз. Нимани кўрасиз? Ҳа, аслида, Альфред де Кюстин тасвирлаган нарсани. У Россия империяси шунчаки доимий маълумотномалар, каталоглар эканлигини ва бу қоғозлар ортида ҳеч нарса йўқлигини айтган. Вайронагарчилик, йўқлик, нормал инфратузилма, йўллар, биноларнинг йўқлиги. Албатта, Германия бюрократиясини ёки Пруссия бюрократиясини, ёки Австрия бюрократиясини нусхалаган бюрократия бор. Ва тамом. Яъни, бу империя ҳатто ўз ҳудудларини ривожлантириш билан ҳам шуғулланмаган. Шунинг учун у ҳақиқий, моҳиятли империя эмас. Бу ҳозир ҳам эрзац-империя. Масхарабозлар империяси. Чунки Россия каби турли постимпериялар, албатта, бошқаларга ўз иродасини тиқиштиришга на кучга, на ресурсларга, на ахлоқий ҳуқуққа эга эмаслар.

Бу қурбонлик ғояси ёлғондир. Масалан, қандайдир Авдеевкани олиш учун 30 ёки 40 минг кишини қурбон қилишди. Рим ҳеч қачон кучда, сонда устунликка эга бўлмаган. Усмонийлар ҳам, мўғуллар ҳам, турклар ҳам эмас. Бу доимо қандайдир ҳарбий тартиб, ҳарбий тизим бўлган, у ҳар қандай тизимсиз кучни енгган. Худди Писарро 168 конкистадор билан ўша пайтда гўзал, буюк империядек кўринган инклар империясини енггани каби. У қулади. Худди 1917 йилда Россия империяси парчалангани каби, худди 1991 йилда СССР парчалангани каби. Худди ҳозир ҳам, албатта, учинчи марта у қулайди. Бу, аслида, бир аср давом этаётган парчаланишнинг бир хил шаклидир.

Нима учун, дейсиз, буларнинг ҳаммаси шунча вақт давом этди? Чунки у ҳудудий-фазовий жиҳатдан улкан, у архаик. Архаик тизим жуда секин парчаланади. Ва энг муҳими, босим йўқ. Ғарбдан ҳам, шарқдан ҳам, жанубдан ҳам босим йўқ (шимолдан оқ айиқлардан бошқа босим ўтказувчи ҳеч ким йўқ). Шунинг учун у мавжуд бўлган ҳолатда узоқ вақт давомида парчаланиши мумкин.



Нега империялар қулайди?

Жаҳон давлатлари мувозанатининг бузилиши ва капитализмнинг шиддатли ривожланиши империяларнинг мавжуд бўлишига кучли таъсир кўрсатди. Айтганча, Россия ҳам бунга қўшилди, лекин уддалай олмади, умуман олганда, Маркс нега у ерда пролетар инқилоби мумкин эмаслигини айтган эди. XIX аср охири ва XX аср бошларида жиддий номутаносиблик юз берди, уни ўша пайтда, табиийки, сеза олишмади, чунки бу ҳолатнинг тажрибасида эдилар. Бу эски жаҳон тартибининг бузилишига ва империяларнинг қулашига олиб келди. Биринчи жаҳон уруши якунларига кўра, аслида тўртта империя тарих саҳнасидан ўчди. Россия империяси, гарчи қулаган бўлса-да, кейин доимий инқилоб ғояси секинлашганидан сўнг қайта туғилди. Бу Усмоний империяси, Австро-Венгрия (гарчи кўпчилик унинг империя бўлганлиги ҳақида баҳслашса-да, лекин биз бўлган деб ҳисоблаймиз) ва Германия империяси. Гарчи, яна кўплаб тарихчилар Иккинчи рейх парчаланмади, у шунчаки Учинчи рейхга қайта қурилди дейишади. Лекин биз классик схемани оламиз, шунинг учун тўртта империя чиқади. Юқорида санаб ўтилган барча империялар қулади. Нега қуладилар? Чунки, жумладан, янги воқеликларга мослаша олмадилар.

Аммо шуни тушуниш керакки, Европа империялари доимо уруш, рақобат режимида ёнма-ён мавжуд бўлган ва бу уларга жуда катта бўлишга имкон бермаган, шунинг учун улар Европа қитъаси чегараларидан чиқиб кетишган, кейин парчаланган, қайта қурилган. Россия империясига эса, асосан нима таҳдид солар эди? Ҳа, Наполеон, у келиб Александр I билан жанг қидирган, Александр I эса ундан доимо қочиб юрган. Ва тамом. Хитой бу вақтга келиб аллақачон заифлашган эди. Фақат туркларгина уддалай олишди. Бошқа ҳеч ким. Бу чексиз кенгликлар улар устидан назорат фақат ҳудудни муқобил равишда қабул қиладиган, кўчманчиларда бўлгани каби, алоҳида цивилизациявий шакл орқалигина мумкинлигини англатар эди. Кўчманчилар умуман горизонт бор деб ҳисоблашмас эди, чунки улар горизонтни суришар эди. Ва шу маънода улар ҳаракатланиб, исталган ҳудудларни эгаллашлари мумкин эди. Шунинг учун Чингизхон империяси қитъавий маънода энг катта ва қудратли бўлган.

1899 йилдаги зиёфатда Вильгельм II тантанали равишда қадаҳ кўтариб, атрофдаги дунё қандай ўзгараётгани ҳақида гапирди. Эски империялар таназзулга учрамоқда, янгилари эса дунёга келмоқда. Германия империяси шундан кейин атиги 18-19 йил яшади. Кейин, айтиш мумкинки, ҳудудий эмас, балки глобал-либерал империя бўлди. Бу алоҳида мавзу. Либераллар айнан британияликлар imperium сифатида ва асосий бошланғич сифатида қўйган нарсага — савдо, пул, молия, фаровонлик ва шу кабиларга сиғинишар эди. Аммо! Ҳарбий-куч ресурсисиз империя мавжуд бўла олмайди. Қандай ижтимоий ва иқтисодий ўсиш бўлмасин. Масалан, Швейцария яхши яшашига қарамай империяга айланмади. Ёки Япония, у ҳам «саккиз қиррали соябон» остида, ўзлари айтганидек, империя мақомига даъвогарлик қилган. У ҳам тор-мор этилди ва кейин америкаликларнинг ёрдами билан улар ўз иқтисодий ва ижтимоий ҳаётини шунчалик яхши ривожлантирдиларки, ҳозир, 2023 йилги статистикага кўра, Япония Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан бери энг кам бола туғдирган. Яъни, Япония ҳаёт сифати жуда юқори, тиббиёт, таълим ва бошқалар сифати аъло бўлишига қарамай, шиддат билан қариб бормоқда. Аммо миллат қирилиб бормоқда. Шунинг учун японлар ҳозир, америкаликлар томонидан иккита бомба ташланган бу тажрибага қарамай, ўз давлатчилик буюклигини нима билан алмаштира олганликлари ҳақида гапиришмоқда. Ишда ўлаётганимиз, бола туғмаётганимиз, болалар ўрнига эса итлар, мушуклар ва денгиз чўчқаларимиз борлиги ҳақида. Шуни қайд этмоқчиманки — империя муайян лойиҳа, импульс беради. Либерализмнинг ўзи тўқ яшаш ва шу билан бирга чиришдан бошқа ҳеч қандай импульс бермайди. Японлар буни ўз бошларидан ўтказишди.

Юқорида қайд этганимдек, ҳар қандай тизимнинг ҳаддан ташқари зўриқиш нуқтаси бор. Барча империялар бу босқичдан ўтган ва тизим қанчалик мураккаб бўлса, унинг функционаллигини муайян барқарор иш доирасида ушлаб туриш учун шунча кўп ресурс талаб қилинади, лекин ресурслар чексизлик потенциалига эга эмас. Ва ресурслар тугаганда, тизим ишдан чиқади. Худди шунга ўхшаш нарса Исроил билан ҳам содир бўлди. Шу маънода тизим парчаланишга киришади, чунки энергияни сақлаш қонуни амал қилади ва у ташқаридан талаб қилинадиганидан кўпроқ ишлаб чиқара олмайди. Буни, жумладан, аслида аллақачон эрзац-империя бўлган Россия Федерацияси мисолида ҳам кўрамиз.

ЕИдаги инқироз ҳам постмодернистик империядорликнинг бир шаклидир. АҚШ, аслида, ягона империя бўлиб, у ҳам бу инқироздан фазавий ўтиш кўприги орқали янги технологик ва қадриятли тартибга чиқишга уринмоқда, лекин, кўриб турганимиздек, бу яхши чиқмаяпти. Ва бу нимани келтириб чиқаради, бу эса фуқаролар урушини, стазисни келтириб чиқаради. Империядаги инқироз — бу ички фуқаролар урушидир. Рим империяси шундай парчаланди, икки қисмга бўлинди: Шарқий Рим ва Ғарбий Римга. Хитой ҳам кўп марта шундай парчаланган, Тан сулоласи даврида ҳам, Сун сулоласи даврида ҳам, классик Хитой асосчилари, милоддан аввалги 200 йилдаги Хань сулоласи даврида ҳам. Бу доимо катта империявий тананинг бир неча қисмга бўлиниши, бу стазис, бу фуқаролар қарама-қаршилигидир.



Империялар ва ҳарбий табақа

Эсимизда бўлса, Россия империяси парчаланганда, бу фуқаролар урушига олиб келди. Совет Иттифоқи — парчаланиш ва фуқаролар уруши. Қайси империяни олманг, доимо шундай бўлган. Бир неча қизиқарли мисол келтираман. Мин империяси мавжуд бўлган даврда (бу 1360-1640 йиллар, яъни деярли 300 йил). Хуллас, бу улкан империя учун ўша минтақада бир миллионга яқин сарой хизматкори ишлаган. Бу сарой хизматкорлари улкан ҳокимиятга эга эдилар. Хитойликлар ҳарбий биродарлик табақасини ёмон кўришади. Рицарлик шарафи ва жасоратининг ўзи улар учун қабул қилиб бўлмайдиган нарсадир. Чунки анъанавий хитой жамиятида ҳарбийнинг, жангчининг мақоми шарафли эмас эди. Хитойда бир мақол бор эди — «Яхши металлдан мих ясашмайди». Яъни, яхши одам аскарликка бормайди. Бу жангчи периферик, Туркия, Япония, араблар, иноарилар каби бошқа шарқ жамиятларидан фарқли ўлароқ, деган маънони англатар эди. Яъни, булар қандайдир ҳарбий жамоалардир ва бу ҳақда Эрик Хобсбаум ўзининг яхши китобида «Бандитлар»да ёзган.



Хитой доимо ўз аскарларини деклассирланган элементлардан, яъни ҳар хил ахлатлардан йиғган. Бу мақол ҳам шундан келиб чиққан. Чунки ҳақиқий жангчилар, шарафли одамлар бу империявий махлуққа қарши чиқишган. Уруш пайтида улар жуда кўп аскар йиғишган, Хитой эса Чингизхон даврида ва Мин сулоласи даврида 50 миллиондан ортиқ аҳолига эга бўлган. Ҳатто замонавий катта давлатлар ҳам бундай кўрсаткичга етишмайди. Буюк Британияда 67 миллион киши. Ҳозирги Испанияда 48 миллион киши яшайди. Ва улар етишмайди. Бу улкан масса. Ва уларни урушларга йиғишган. Улар урушишни билмас эдилар, лекин улар, руслар каби, маҳорат билан эмас, сони билан устун келишар эди. Кейин уларни тарқатиб юборишарди (яъни жангчиларни) ва бюрократлар яна ҳокимиятни ўз қўлларига олишарди. Хитой — бу раҳмсиз бюрократик империявий тизимнинг асосчиси ва илҳомлантирувчисидир. Бу бюрократик империявий моҳият, бир томондан Римда ҳам бўлган, лекин у ерда шунга қарамай жангчилар ҳукмронлик қилишган. Яъни, ҳарбий табақа бўлган. Хитойда эса бу раҳмсиз сарой хизматкорлари майдони бўлиб, улар бу деклассирланган элементдан фойдаланиб, ирода эгаларини, яъни ҳақиқий жангчиларни эзишган.

Римга келсак. Гоббс, умуман олганда таниқли мутафаккир, эсингизда бўлса, замонавий сиёсатнинг асосий конструкторларидан бири, XVII аср охирида папалик (ҳатто папа империяси бўлган дейишган, лекин Папа республикаси аниқ бўлган) марҳум Рим империясининг замбуруғ устида ўтирган арвоҳидан бошқа ҳеч нарса эмас деб таъкидлаган. Қизиқ фикр. Яъни, Рим папалик, Ватикан учун матрица бўлиб хизмат қилган ва, аслида, папа маъмурияти Рим мавзусига асосланган ва ҳали ҳам шунга асосланиб келмоқда. У шундай деб ҳам аталади — Рим-католик черкови. Ва пойтахт Римга кўчирилган. Римнинг Исо меросига қандай алоқаси бор? Хуллас, Константин давридаёқ бу қизиқ алмашинув содир бўлган.

Францияда XIX асрнинг 70-йилларида Франция империянинг кулгили тақлиди эканлиги ҳақида гапиришган. Ҳозир ҳам Путин ҳақида шундай дейишимиз мумкин, чунки унинг империяси постимпериядир, чунки у империядан миллатга ўтиш йўлини босиб ўта олмади ва бу оралиқ даврда, симулякрда қолиб кетди, бу тупикдан чиқиш учун у ташқи тажовуз орқали классик йўлни топди, бу эса унинг ички ўзини-ўзи вайрон қилишини тезлаштиради. Яъни, Путин тизими на империя қурган, чунки бу симулякрлар, на миллат, ва қаердадир осилиб қолган.

Қизиғи шундаки, яна Римга қайтсак, ва биз унга қайтамиз, чунки у, юқорида айтганимдек, кўплаб империялар учун модель, матрица, ўлчов бўлиб хизмат қилади. Гарчи Ҳайдар Жамол ҳақиқий биринчи империя Александр Македонский даврида содир бўлган деган бўлса-да. Айнан Рим Ғарб ва Шарқни бир империяга бирлаштира олди, у унинг ўлимидан кейин деярли парчаланиб кетди ва унинг саркардалари (диадохлар) томонидан таланиб-талон қилинди. У қачон, яъни Александр Македонский, воқеликнинг калитларини, коҳинлардан тортиб олганда, бу ҳақиқатан ҳам тезда парчаланиб кетган ҳақиқий ҳарбий анъана эди. Аммо! Унинг «нурланиши» Миср коҳинлари ҳокимияти остида қолган ва ундан чиқиб кета олмаган Птолемейлар орқали давом этди. Рим фаол равишда Римнинг сеҳрли анъанасининг идеологияси билан озиқланди. Буларнинг барчаси Рим даврида ўз чўққисига, қайнаш нуқтасига етди. Ҳали ҳам биз ўз вақтида айнан британияликлар томонидан қабул қилинган Рим қоидалари бўйича яшаймиз. Фақат британияликлар буни глобал дунёга кенгайтиришди, Европа дунёси эса фаол равишда империявий Рим туни, таъсири режимида яшади.

Албатта, эронликлар ҳам кўп нарсани ўзлаштиришган. Гарчи Рим ҳам кўп нарсани олган, диндан — митраизмдан бошлаб, баъзи маданий ишлар билан тугаган. Римнинг ўзи гўё маданият ишлаб чиқармаган, чунки бу ҳарбий анъана (айтганча, монотеизмга душман) бўлиб, у маданиятга унчалик яхши муносабатда бўлмаган ва умуман уни Октавиан томонидан «Ara Pacis» (тинчлик қурбонгоҳи) орқали тиқиштирилган деб ҳисоблаган, у ерда бекорчилик, мастлик, бузуқлик авж олган. Калигула даврида ҳам, Нерон даврида ҳам бу ақлсизлик ташқи чегаралардан чиқа олмади ва Рим цивилизациясининг ядросини вайрон қила бошлади.



Империявий ўзликнинг парчаланиши

Бу борада яна бир қизиқарли ва муҳим жиҳат. Эски Рим триадасининг парчаланиши Рим ядросининг, Рим ўзлигининг (бу дин, анъаналар ва ҳокимият) парчаланишига олиб келди. Бу триада Рим республикасини Рим империясига айлантирди. Рим принципининг бу уч бирлиги янги замон босими остида парчаланди. Яъни, энди дин йўқ эди. Эсингизда бўлса, Римда, аслида, замонавий тил билан айтганда, динга нисбатан анча «толерант сиёсат» бўлган. У нимани англатар эди? — улар уни яҳудийларга нисбатан ҳам қўллаганлар — олий худоларни, масалан, Юпитер, Сатурнни (бундан «юбилей» тушунчаси келиб чиққан, бу Юпитер худоси шарафига тантаналар ва байрамлар бўлиб, ҳозиргидек ҳар 5 йилда эмас, 25 ва 50 йилда нишонланган) сўзсиз тан олиш. Агар тан олсанг — ўз динингга эътиқод қиласан. Агар йўқ бўлса — илдизи билан кесиб ташлашади.

Кейин, юқорида айтганимдек, Митраизм ўша Эрондан кириб келди, бу уларнинг анъанасидир. Умуман олганда, анъана ва дин жуда боғлиқ, бу ҳақда римликлар ёзганлар. Religio, ҳозир биз «религия» сўзини ишлатамиз, бу исломдаги дин тушунчасига нисбатан унчалик тўғри эмас, чунки religio дастлаб Римда одатни, яъни эски тартибнинг баъзи элементларини англатар эди. Ва бу шундай тасвирланган: мана кимдир қаергадир уйга келади ва у ерда аждодларимиздан келиб чиққан муайян тартиблар бор. Демак, бу religio бўлган, яъни бу эски анъана билан бирлашишдир. Рим анъанаси кенгайган сари у фаол равишда тарқалиб, ҳамма нарсани сояда қолдирди. Бироқ, бизнинг тушунчамизда дин — бу бутпарастлик тартибига қарши турувчи илоҳий ваҳийдир. Учинчи триада — бу ҳокимият, чунки ҳокимият ёйилиб кетди.

Аслида, Россияда ҳам худди шу ўзгаришлар содир бўлмоқда: дин идоранинг қўшимчасига айлантирилган (Рус Православ Черкови — шунчаки қўшимча). Ҳақиқий анъаналар йўқ. Путиннинг лаганбардорлари гапираётган ҳамма нарсанинг анъанага ҳеч қандай алоқаси йўқ. Буларнинг ҳаммаси симулякр. Шунинг учун улар ҳозир анъаналарни фаол равишда тикишга ва ўйлаб топишга уринмоқдалар. Ҳақиқий ҳокимият эса йўқ, бу назоратдир. Ҳокимият — бу лойиҳа. Юқорида турганлар эса шунчаки маъмурлар-блатарьлардир. Ҳокимият эса, юқорида қайд этганимдек, муайян моддий фиксациядан узоқлашиш лойиҳасини англатади ва Путиннинг паханатида бундай нарса йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Путинизм ва Николай I давридаги бу аграр-лапотная империя янгига доимо ютқазади, худди ўз вақтида Рим ютқазгани каби. Синхронсизлик аниқ, чунки бу Путин симулякрини ушлаб туриш учун ҳеч қандай ресурс ва имконият йўқ.



Империялар қанча вақт мавжуд бўлади?

Фрэнсис Фукуяма империяларнинг ҳаёт даврларини тасвирлаган. Ва умуман олганда, империянинг ҳаёти, ҳақиқатан ҳам, вақт ўтиши билан қисқариб, кичрайиб боради. Энг узоқ умр кўрган империя Шарқий Рим империяси, Византия ҳисобланади. У 1058 йил мавжуд бўлган. Карл Буюкдан, Германия империясидан, Муқаддас Рим империясигача бўлган барча ўтишлари билан Муқаддас Рим империяси 1006 йил мавжуд бўлган. Шарқ империялари тахминан 400 йилдан мавжуд бўлган. Хитой империялари 300 йилдан кам. Форс, мўғул, Европа империялари 200-300 йил. Голландия империяси — 250 йил. Британия империяси ҳақиқатан ҳам, мутлақ ҳукмронлик қилган даврда 100 йилдан сал кўпроқ яшаган. Совет империясининг умри 70 йил бўлган. Япония, Германия, Италия империялари, агар уларни шундай деб ҳисобласак, ундан ҳам кам — бир неча ўн йил. Ҳозирча тахминан 100 йил ҳукмронлик қилаётган ягона империя, албатта, Америка империясидир. Аммо ҳозир ҳам, кўриб турганимиздек, у ўз чўққисидан ўтиб, пастга тушиб бормоқда. Ҳатто Америка Қўшма Штатларида ҳам Америка империясининг қудрати пастга кетаётганини ҳис қилиш ва тушуниш бор. Шунинг учун, қандай бўлмасин, ҳар қандай империя қулайди. Ҳар қандай империя вайрон бўлади, қанчалик қудратли бўлмасин, чунки унинг ички ресурси тугайди.

Яна бир жуда қизиқарли жиҳат, уни Россиянинг эрзац-империясига нисбатан қўллаш мумкин. Римда Каракалла исмли император бўлган. Ва у 212 йилда эдикт чиқариб, империянинг барча аҳолисига Рим фуқаролиги ҳуқуқини берган. Нега?

Чунки Рим давлати шиддат билан жар ёқасига қараб кетаётган эди. Бу фуқаролар энди урушишга интилмас эдилар, провинциялар тезда тарқалиб кетаётган, марказга интилиш тенденциялари кучайиб бораётган эди. Рим ларзага келган: доимо дон етишмас эди, кимдир иш ташлар эди ва ҳоказо. Аввалги тартиб йўқ эди, қонун йўқ эди ва ҳамма нарса қандайдир келишувлар асосида ҳал қилинар эди. Ва кўп ўтмай империя икки қисмга бўлиниб, ягона сиёсий бирлик сифатида мавжуд бўлишни тўхтатди.

Россияда ҳам худди шундай ҳолат содир бўлмоқда — урушишга ҳеч ким йўқ, бошқа давлатлар фуқаролари жалб қилинмоқда: Марказий Осиёдан, Непалдан, Африкадан ва ҳоказо. Бундан ташқари, минтақалар заифлашмоқда, марказга интилиш тенденциялари бор, ҳеч бўлмаганда риторика даражасида аниқ. Путиннинг атрофидагилар ўғирлик билан шуғулланмоқда, яъни бу ички моҳият йўқ. Ҳаммага фуқаролик ҳам тарқатилмоқда. Рим фуқароси ўз мақоми билан фахрланар эди. Бу уни қандайдир варварлардан ажратиб турар эди. У шундай деб ҳисоблар эди — «мен рим фуқаросиман, буюк патрицийларнинг, буюк анъананинг меросхўриман». Худди руслар биз буюк Пушкин, Толстой, Достоевский ва умуман Рюриковичлар ва бошқаларнинг меросхўрларимиз дейишгани каби. Аммо буларнинг ҳаммаси симулякрдир.

Москва етакчилик мавқеини йўқотмоқда. Албатта, XV аср ўрталарида Усмонийлар зарбаси остида Византия қулаганидан кейин, серб-биродарлар, шартли равишда айтганда, саёқ Рим ғоясини ўйлаб топганлари каби қилиш мумкин. Унинг моҳияти шунда эдики, империя пойтахти барқарор эмас, балки тарихий-географик текисликда кўчиб юради. Аммо, яна, Рим бундай ғояни таклиф қилган. Рим кетгач, пойтахт Константинополга, кейин Равеннага, кейин Миланга, кейин яна қаергадир ва ҳоказо кўчирилган. Бу ёрдам бермади, чунки саёқ марказ бу марказнинг йўқлигини англатади. Империя учун эса бу муҳимдир.

Империя — бу метрополия ва перифериялардир. Метрополия периферия ҳисобига озиқланади ёки уни молиявий, иқтисодий, ҳарбий, сиёсий ва бошқа ресурслар эвазига ўз доирасида ушлаб туради. Аммо марказ ўз моҳиятини йўқотиши билан дарҳол империя бўлишни тўхтатади. Римда чўққисида бир миллиондан ортиқ одам яшаган. Рим готлар қўшини зарбаси остида қулаганда ва Рим заифлаша бошлаганда, у ерда тахминан 50 минг киши қолган. Масалан, VI, VII, VIII, IX асрларда Волга Булғориясидаги Билярда 100 мингдан ортиқ одам яшаган. Бу ерда эса ҳамма нарса қулади. Ўша пайтда ким буюк Рим қулашини, барча йўллар унга олиб боришини ўйлаган бўлар эди?!

Ҳар бир империянинг пассивида шу тизимни демонтаж қилувчи мағлуб бўлган уруш мавжуд. Путин ҳозир бу механизмни ўз қўли билан ишга туширди. Агар у ҳали НАТО мамлакатларига ҳужум қилишга уринса, НАТОнинг ҳеч қандай умумий ресурси Россияники билан таққосланмайди. У бир неча марта юқори, лекин Путин ўзини бу ақлсиз Нерон деб ўйлаб, бу унга ёрдам беради деб ҳисоблайди. Бу ҳам империянинг қулашининг ўзига хос жиҳатидир. У ўзи ютқазадиган урушни бошлайди ва бу қонли воқеа унинг империявий тарихидаги сўнггиси бўлади.

Мен бир пайтлар геосиёсат назариётчиси, пропагандисти, Учинчи йўл ғояси тарафдори, бельгиялик Жан Тириар ҳақида қайд қилган эдим. Хуллас, 1984 йилда, биз ҳаммамиз ҳозир шўнғиётган, ҳаммамиз севган йилда, у ўзининг машҳур «Владивостокдан Дублингача бўлган Евро-совет империяси» китобини ёзган. У ерда у Европага Совет Иттифоқининг раҳмига тушишни ва у билан умумий сиёсий-иқтисодий макон ташкил этишни таклиф қилган. Яъни, ҳозир путинизм ҳам 1984 йилда «яшамоқда», ўшанда советларга яна бир неча йил умр қолган эди. Унинг аллақачон жуда жиддий ҳаддан ташқари зўриқишда эканлиги аниқ. Ва бу Тириар, кўринишидан, КГБ пулига шундай китоб ёзади ва советлар шунчалик кучлики, биз қарши тура олмаймиз, қаршилик кўрсатмайлик, шунчаки уларнинг остига ётайлик дейди.

Ҳозир эса путинистлар ҳам шундай қилмоқдалар. Қандайдир русофиллар форумини йиғишди, яна нимадир. Ҳозир биз у ерда консерватив учинчи блок яратамиз ва ҳаммани босамиз. Лекин бундай бўлиши мумкин эмас. Албатта, Россия сиёсий ва идеологик маънода Франко давридаги Испания империяси ўз вақтида таклиф қилган нарсага ўхшаш нарса яратишга уринмоқда. Яъни, бу умумий оламшумул монархияга даъвогарлик. Бу XVI-XVIII асрларнинг эски ғоясидир. Путин бошчилигидаги умумий монархия. Дарвоқе, уни Данте Алигьери ҳам тасвирлаган. Консерватив дунёнинг таянчига айланиш — бу испан ғояси. XVI-XIX асрлардагидек. Хуллас, буларнинг ҳаммаси: Путин, саройлар, Поклонская, Михалков, империя ва ҳоказо. Ҳаммаси ўша-ўша. Ҳеч нарса ўзгармайди. Қолаверса, улар шунчаки аллақачон бўлган нарсани такрорлашмоқда.

Ва, албатта, путин тизими фаол равишда жорий этишга уринаётган янги аристократия ғояси. Унинг маъноси ҳокимиятни болалар ва набираларга топширишдан иборат, гарчи бу ҳаммада ҳам Сечинники каби муваффақиятли чиқмаса-да, унинг ўғли, кўринишидан, заҳарланган. Янги аристократия нима? Бу монархия орқали империявий модель яратишга уринишнинг айнан ўзидир. Агар умумий жаҳон монархияси бўлмаса ҳам, ҳеч бўлмаганда Россиянинг сохта жаҳон монархияси. Лекин Россия монархлар уйи, маълумки, 1918 йилда Романовлар оиласининг отиб ташланиши билан узилган, шунинг учун бу ерда бундай нарса бўлиши мумкин эмас.



Хулоса



Ҳар қандай империянинг чекланган вақт чегараси бор ва бу ҳар қандай лойиҳанинг чекланган ресурси билан белгиланади. Чекланган ресурс нимани англатади? Империя қанчалик кенгайса, чегараларни қўриқлашга ва бу ҳудудларни ободонлаштиришга шунчалик кўп харажат кетади, шунингдек, аста-секин империя бюрократияси ёки империя элитаси кенг оёқда яшай бошлайди, яъни аввалги аскетизм энди йўқ. Улар пойтахтни бойита бошлайдилар, худди Москва билан бўлгани каби: ҳаммани талон-торож қилиш. Москва ҳозир барча ресурсларнинг 90% ини жамламоқда. Масалан, Хитойда кўп марта бўлган нарса. Америкаликлар ҳийла-найранг билан ҳатто пойтахт Вашингтонни империявий дабдабадан маҳрум қилишди, уни фақат маъмурий тизимга айлантиришди. Бразилияда ҳам шундай қилишди. Улар янги шаҳар Бразилиани қуришди, чунки Бразилия Португалия империясининг жиддий парчасидан бошқа ҳеч нарса эмас. Португалиянинг ўзи майдони жиҳатидан анча кичик. Лекин энди на Британия империяси, на Португалия, на Испания империяси йўқ. Аслида, Хитой империясининг модели ҳам ҳозир кўз ўнгимизда қуламоқда. На француз, ҳатто французларда бўлган нарса ҳам ҳозир уларнинг оёқлари остидан тез суғуриб олинмоқда. Германия, Голландия, Генуя империяси, Япония империяси ҳақида гапирмасам ҳам бўлади. Бундай нарса йўқ.

Россия — бу аста-секин сўнаётган сўнгги аграр-лапотная империядир. Тезми, секинми, бу масала баҳсли бўлиши мумкин, лекин мен жуда узоқ деб ўйламайман, чунки империявий ёки постимпериявий моҳиятнинг парчаланишининг барча инқирозли ҳолатлари мавжуд. Бу ҳақиқий лойиҳанинг йўқлиги, умуман ҳамма нарса нима учун, ресентиментда ўйнаш учунми? Империяда бу ишламайди. Рим юрганда, у «мана бизни қандай хафа қилишди, бизни ҳақорат қилишди» демаган. Рим янги тартибни, жаҳоннинг янги тартибини ўрнатиш учун этик билан босиб олишга борган. Улар ўзлари ҳақиқат деб ҳисоблаган янги тартибнинг барча жиҳатларини олиб келишган. Бу пассионар портлаш, одамларда қандайдир босиб олишлар, кашфиётлар ва ҳоказоларни қилиш зарурати кўринишида трансформация қилинадиган улкан энергиядир.

Кейингиси — зарур иқтисодий таркибий қисм. Яъни, катта урушларни олиб бориш учун яхши иқтисодиёт керак, буларнинг барчасини тўғри, зарур йўналишда ушлаб туриш учун. Россияда буларнинг ҳеч бири йўқ. Қариб бораётган аҳоли, ўлаётган, депрессия, заиф иқтисодиёт.

Заиф ҳарбий таркибий қисм, қолоқ технологиялар. Бу 30 ёки 300 маҳ тезликдаги ракеталарнинг ҳаммаси эртак эканлигини яхши тушунамиз. Буларнинг ҳеч бири йўқ. Шунга кўра, бу империя ёниб кетади. Ҳар қандай катта империя ўз чеккаларида ёниб кетади. Ва Россия аллақачон шу ҳолатда. Худди Рим ютқазгани каби ва бошқа катта қитъавий империялар ҳам, албатта, ўз чеккаларида ёниб кетишган, чунки улар бу чеккаларни ушлаб тура олмаганлар. Улар шунинг учун чеккаларки, уларни ҳазм қила олмаганлар.

Ва бу шуни англатадики, аввал босқинчилик урушларини олиб борадиган, ўзини милитаризм риторикаси билан тўлдирадиган ҳар қандай империя, бу экспансия механизми тўхташи билан, империя элитаси масиҳийлик ҳақида алаҳсирай бошлайди: биз дунёни қутқарамиз. Путин ҳозир шу босқичда: биз консерватив қадриятлар тарафдоримиз. Яъни, ғоянинг ўзи хиралаша бошлайди, чунки у энди кўпроқ босиб ола олмайди. Ресурслар тугаган. Совет Иттифоқи ҳам дунёни янгилашга ва «бутун дунёда тинчлик» ўрнатишга интилганини айтган. Гарчи бу вақтда у ўз империясининг чеккасида орқага чекиниш жангларини олиб бораётган эди ва унинг кунлари саноқли эди.

Руслан Айсин мақоласи асосида

Абу Муслим тайёрлади