Кутубхона энг қадимги маданият муассасаларидан биридир. Инсоният тарихининг узоқ даврида унинг ижтимоий функциялари сезиларли ўзгаришларга дуч келди. Биринчи кутубхоналарнинг мақсади ҳужжатларни сақлаш эди. Ўзининг ташкил топганидан то ҳозирги кунгача кутубхона танланган бир нечта билимлар омборидан энг оммабоп ва универсал маълумот манбаига айланди.
Ҳозирги вақтда кутубхоналар ривожланишида замонавий жамият даражасидан сезиларли орқада қолиш мавжуд ва шунинг учун унинг анъанавий тушунчасида кутубхона замонавий жамият ҳаётида тобора кичикроқ рол ўйнайди. Мисол учун, кутубхоначи бўлсам ҳам, мен ўзимни қизиқтирган китоб учун кутубхонага бормайман: агар у нисбатан эски китоб бўлса, мен Интернетдан пират версиясини юклаб оламан, агар у янги бўлса, мен шунчаки сотиб оламан (ва, эҳтимол, Интернет орқали ҳам).
Интернетдаги электрон кутубхона ҳам қайсидир маънода кутубхона, дейишингиз мумкин. Лекин, аслида, ўхшашлик исм билан тугайди, чунки унда на кутубхоначилар, на шакллар ва на китобни қайтариш муддати бор. Бу шунчаки маълумотларнинг бепул омбори бўлиб, уни дивандан турмасдан бир неча дақиқада олишингиз мумкин (кейинчалик бу китобдан фойдаланасиз).
Хўш, замонавий жамиятда кутубхона нима? Менимча, бугунги кунда кутубхона музей функциясига яқинлашмоқда. Бу энди маълумотлар омбори эмас (аввалгидек), балки китоблар. Бу китобларнинг объектлар сифатидаги омбори. Ва сиз деярли ҳар доим ундаги маълумотларни ҳатто очмасдан ҳам олишингиз мумкин. Замонавий жамиятда, умуман олганда, китоблар тобора мураккаб одамлар учун ўзига хос фетишга айланиб бормоқда.
Албатта, мактабларда ҳали ҳам илмий кутубхоналар мавжуд, аммо илмий кутубхоналарни рақамлаштириш вақт талаби, деб ўйлайман. Ва энди илмий кутубхоналарда улар сизга уйга олиб кетиш учун китоб бермайдилар, сиз у билан ўқиш залида ишлайсиз. Хўш, худди улар сизга музей экспонатларини бермагани каби! Улар витриналарда яширилмагани ҳам яхши ва сиз уларга тегишингиз мумкин, лекин бу ҳам вақт масаласидир.
Замонавий жамиятда содир бўлаётган жараёнлар кутубхоналарга таъсир қилади ва нафақат кутубхона иши ва кутубхона ресурсларининг бутун тизимида ўзгаришларга олиб келади, балки биринчи марта кутубхона майдонининг «чегаралари» ва мавжудлигининг асослари тўғрисида, яъни анъанавий кутубхоналар ва уларнинг вазифалари ҳақида савол туғдиради.
Замонавий дунёда кутубхона доимий равишда ривожланиши керак. Энди китобларни сақлаш ва нашр этишнинг ўзи кифоя қилмайди. Замонавий жамиятда ҳаёт ритми ҳозир жуда тез ва китобхонга энди нафақат КИТОБ, балки имкониятлар ҳам керак. Ҳақиқатан ҳам замонавий кутубхоналар ахборот технологияларини жорий қила бошладилар: улар электрон каталогларни ташкил қилдилар, китобларни рақамлаштирадилар ва ҳатто кутубхонанинг Интернет-аналогларини ишга туширадилар.
Идеал кутубхонани тасаввур қилинг: сиз ўқиш залида компютерда ўтирасиз. Сиз бир вақтнинг ўзида ушбу кутубхонадаги китоблар билан ишлашингиз ва Интернет орқали махсус кутубхоналараро тармоқ орқали бошқа кутубхонадан қўшимча маълумотларни сўрашингиз мумкин (масалан, АҚШдаги Конгресс кутубхонаси), бу маълумотларни тезда олишингиз, сизни қизиқтирган китобларнинг парчаларини чоп этишингиз ва нусхаларини олишингиз мумкин.
Бу замонавий кутубхона фойдаланувчисига ҳозир жамиятнинг кутубхоналарга қўяётган талаблари. Ўз навбатида, давом этаётган ижтимоий ўзгаришлар кутубхоналарга таъсир қилади, бу кутубхона иши ва кутубхона ресурсларининг бутун тизимини ўзгартиради, кутубхона майдонининг «чегаралари» ва анъанавий кутубхоналар мавжудлигининг асослари ва уларнинг функциялари ҳақида савол туғдиради. Замонавий кутубхона ўзининг жисмоний чегараларини бузади ва ҳақиқий макондан виртуал маконга ўтади. Бир томондан, у бошқа кутубхоналарга тегишли ахборот ресурсларидан фойдаланишни таклиф қилса, иккинчи томондан, унинг ўзи интерактив бўлиб, ўз фондларини рақамлаштиради ва Интернет орқали бошқа кутубхоналар билан ҳамкорлик қилади. Бу кутубхоналараро қарзнинг бир тури бўлиб чиқади, фақат китобларни жўнатмасдан ва ҳатто кутубхоначининг бевосита доимий иштирокисиз ҳам, кутубхоначи бу жараённи фақат моделлаштиради.
Абу Муслим (русчадан тайёрлади)
