Олти аср давомида (VII-ХIV асрлар) ислом цивилизацияси маданият, санъат ва илм-фан соҳаларида дунёда етакчилик қилди. Бу давр одатда "Исломнинг олтин даври" деб аталади. Европа ва Осиёнинг катта қисми чуқур таназзулга юз тутган бир пайтда, дунёда ўхшаши бўлмаган таълим муассасалари, илмий марказлар ва кутубхона фондларининг ривожланган тизими туфайли мусулмон давлатлари гуллаб-яшнади.
7-асрда вужудга келган Араб халифалиги мусулмон давлати бўлиб, унинг асосини ислом дини асослари ташкил этган. Таълим ва саводхонлик мусулмон динининг асосий талабларидан биридир. Қуръонда таълим ҳақида 600 мартадан ортиқ зикр қилинган. Зумар сурасининг 9-оятида:
"Биладиганлар билан билмайдиганлар тенг бўлармиди?!» деб айт. Албатта, ақл эгаларигина эсларлар". (39:9).
Уммат шаклланишининг дастлабки даврида мавжуд бўлган илмга чанқоқлик баъзан мутлақо ҳайратланарли натижаларни берди. Маълумки, Муҳаммад (с.а.в.)нинг шахсий котиби Зайд ибн Собит ҳофиз, яъни, Қуръонни тўлиқ ёддан билган, лекин шу билан бирга нафақат диний соҳада, балки бошқа соҳаларда ҳам билимини доимий равишда чуқурлаштирган. Зарурат туғилганда, у атиги 17 кун ичида оссурия тилини ўрганди, кейин эса VII асрда Яқин Шарқ аҳолисининг муҳим қисми гапирадиган оромий тилини ўзлаштирди. Зейд бошқа мамлакатлар ҳукмдорлари билан барча жорий ёзишмаларни олиб борди ва керак бўлганда чет тилларидан таржималар қилди.
8-аср бошларига келиб Араб халифалиги ҳудуди Ғарбда ҳозирги Франция ва Италия, Шарқда Ҳиндистон чегараларига етди. Давлат таркибига қадимий маданият ва илм-фан соҳасида ажойиб ютуқларга эга бўлган бир қатор мамлакатлар киритилган. Мусулмон ҳукмдорлари буларнинг билимларни йўқ қилмадилар - улар уни синчковлик билан тўплашди, араб тилига таржима қилишди ва кейин синчковлик билан ўрганишди.
Аббосийлар сулоласининг ҳокимият тепасига келиши (751–1258) тизимли, давлат томонидан молиялаштириладиган илмий тадқиқотларга туртки берди. Халифа ал-Маъмун даврида (786–833) Бағдодда «Байт ал-Ҳикма» (Донишмандлар уйи) ташкил этилган бўлиб, у ўзига хос ихтисослашган илмий-тадқиқот институти бўлиб, таржимонлар ва олимларнинг катта жамоаси, ўз кутубхонаси ва расадхонадан иборат эди. «Донолик уйи»да юнон, лотин, ҳинд ва форс олимларининг асарлари араб тилига таржима қилинди ва шу тариқа 100 мингга яқин қўлёзмалардан иборат улкан кутубхона доимий равишда кенгайтирилди.
Араб мутафаккирлари антик муаллифларнинг таржималари (ва шарҳлари) билан бир қаторда, фалсафа, астрономия, тиббиёт, кимё, география, физика, ва бошқа соҳаларда услубий тажрибалар ўтказиб, ўз асарлари билан илмий билимлар хазинасига ўзига хос ҳисса қўшган.
«Донишмандлар уйи» ўтган цивилизациялар ютуқларини шунчаки нусха кўчириш билан чекланиб қолмаган, унинг асосий мақсади илмий фаолият ва янги авлод олимларини тайёрлаш учун шароит яратиш бўлган, бу тамойил Қуръон оятларидан бирида яхши баён этилган; :
«Аллоҳ сизлардан иймон келтирган ва илм эгаларининг даражаларини кўтарур» (Мужодала сураси, 11).
Математика соҳасидаги янгиликнинг энг ёрқин намунаси – «Донишмандлар уйи»да узоқ йиллар самарали меҳнат қилган ал-Хоразмий ижоди. Замонавий тадқиқотчи Ҳиллел Опек шундай ёзади:
“Ал-Хоразмий (850 йилда вафот этган) китоб ёзган, унинг номидан биз «алгебра» атамасини оламиз. Китоб математик кириш билан бошланади, шунингдек, савдо, мерос, никоҳ ва қулларни озод қилиш билан боғлиқ бўлган даврнинг умумий муаммоларини қандай ҳал қилишни тушунтиради. (Унинг методларида тенгламалар ёки алгебраик белгилар қўлланилмайди, балки геометрик фигуралардан фойдаланиб, бугунги кунда алгебра ёрдамида ечилувчи масалалар ечилади). Бу китоб амалий асосига қарамай, алгебраик тизимнинг ривожланишига ҳисса қўшган асосий манба ҳисобланади....»
Бағдоддаги яна бир илмий марказ Салжуқийлар вазири Низом ал-Мулк ташаббуси билан ташкил этилган «Низомийя» номли ўқув муассасаси-мадраса эди. 1065 йилда унинг қурилишига давлат бюджетидан 200 минг динордан ортиқ маблағ сарфланган, бу ўша давр учун жуда катта маблағ эди. Кейинчалик Салжуқийлар давлатининг турли шаҳарларида «Низомийя» намунаси бўйича яна бир қанча шунга ўхшаш мадрасалар ташкил этилди. Низом ал-Мулк бир қанча кўзга кўринган олимлар билан яқин алоқада бўлган ва уларга ҳомийлик қилган.
Дунёдаги энг қадимги университетлар рестрини кўздан кечираётган замонавий талаба биринчи навбатда 12-асрда ташкил қилинган Болония университетини кўради. Ушбу рўйхатни тузувчилар, шубҳасиз, дунёдаги биринчи университет Ал-Қарауин 859 йилда Марокашнинг Фез шаҳрида пайдо бўлганини билишмаган (ёки буни атайин яширишади).
Ушбу университетнинг энг машҳур талабаларидан бири франсуз Герберт Ориллак, бўлажак Папа Силвестр II (тахминан 946-1003) бўлиб, у Фесда математикани ўрганган. Кейинчалик у ўша пайтдаги Европада араб тили ва араб билимининг ғайратли тарғиботчиси бўлди. Ал-Қарауин Тунислик бадавлат савдогарнинг қизи Фотима ал-Фиҳрий ташаббуси ва маблағлари ҳисобидан қурилган. Ушбу таълим муассасаси бугунги кунда ҳам мавжуд бўлиб, дунёнинг кўплаб давлатларидан талабаларни қабул қилади.
Ислом илмининг гуллаб-яшнашига сабаб бўлган ягона сабаб йўқ. «Ғарб илм-фанининг бошланиши» китобининг муаллифи, тарихчи Девид Линдбергнинг фикрича, араб (мусулмон) илми «тасодифий вазиятларнинг ниҳоятда мураккаб комбинацияси» туфайли узоқ вақт гуллаб-яшнаган. Албатта, бу экзотик версия, юқорида айтиб ўтилганидек, илмий тадқиқотнинг мақсад ва вазифаларини исломий тушунишга асосланган ҳақиқий сабаблардан узоқлаштиради, бунинг натижасида «тегишли таълим, илмий ва интеллектуал доиралар шакллана бошлади. билимларни узатиш ва етиштириш жараёнида иштирок этганлар” (М.Якубович).
Ислом илм-фанининг ривожланишига имкон берган яна бир муҳим сабаб IХ-ХI асрларда Ал-Андалус, Миср, Сурия, Ироқ ва Туркистонда йирик шаҳар марказларининг мавжудлиги фактидир. Мусулмон дунёсининг ушбу минтақаларидаги шаҳар аҳолиси Ғарбий Европадаги шаҳар аҳолисидан тахминан икки баравар кўп эди. Урбанизациянинг юқори даражаси ҳақиқий илмий инқилобни амалга оширган олимларнинг тўпланишига эришишга имкон берди ва шу билан кўпчилик христиан давлатларидан анча асрлар олдинда эди.
Ислом давлатларининг илмий тадқиқотлар соҳасидаги етакчилиги 13-аср ўрталаригача давом этди. Бунинг ортидан тез ва жуда кутилмаган пасайиш кузатилди. ХVIII аср охиридаёқ тарихчилар савол бера бошладилар: Ислом оламида илм-фан, маданият ва таълимнинг таназзулга учрашига нима сабаб бўлди? Бу қийин саволга жавоб ҳали ҳам мусулмон мамлакатлари олимларини ҳам, Европа тарих фанлари вакилларини ҳам ўйлантирмоқда.
Ғарбий Европадан келган замонавий тадқиқотчилар деярли бир овоздан ислом оламининг таназзулга юз тутишига каломнинг икки йўналиши – мўътазилийлар ва ашъарийлар ўртасидаги кураш сабаб бўлган, натижада ашъарийлар ўз мавқеини қўлга киритган, деб таъкидлайдилар. Калом устунлик қилиб, умматни илм-фан ва маданият соҳасидаги тараққиётдан воз кечишга олиб келди. Бу каби ибтидоий ёндашувни мусулмонларнинг асосий муаммосини Исломга амал қилишларида кўрадиган Ғарб олимлари анча кенгайтириб ташлади.
Юқорида айтиб ўтилган Ҳиллел Офек бу муаммони шундай изоҳлайди:
«Ашъарийлар пайдо бўлиши билан ислом олами мафкураси асл илмга ва шахсий ва жамоат ҳаётини диний тартибга солишда бевосита ёрдам бермаган ҳар қандай илмий изланишларга тобора кўпроқ қаршилик кўрсата бошлади... Ашъарийларнинг овози ўрта аср илоҳиётчиси Абу Ҳомид ал-Ғаззолий эди. Ал-Ғаззолий одамлар фалсафий далилларнинг ижобий таъсирига тушиб қолганларида, улар дин масалаларида ҳам файласуфларга ишона бошлашлари, бу мусулмонларни камроқ тақводор қилишидан хавотирда эди. Ақл, бизни кашф қилишга, сўроқ қилишга ва янгиланишга ўргатганидек, ақл душман деб эълон қилинди; Ал-Ғаззолий табиатдаги заруратни фараз қилиш билан фалсафа ислом таълимотига мос келмайди, яъни табиат бутунлай Худо иродасига бўйсунишини эътироф этади».
Роберт Р. Рейли ўзининг "Мусулмон онгининг ёпилиши" китобида ислом динини қоралашда янада узоқроққа боради ва у ерда ҳеч қандай шак-шубҳасиз таъкидлайди: »Яратувчи ва унинг ижодининг ақли ўртасидаги ҳалокатли тафовут манбадир. Сунний исломнинг энг чуқур муаммоларидан. Рейлининг бу тезиси танқидга дош беролмайди, чунки у илмий билимларга эмас, балки фақат мусулмон динини кўр-кўрона ёмонлаш, рад этишга асосланган.
Ислом оламини инқироз ҳолатига олиб келган асл сабабларни тушуниш учун муаммонинг илдизларига мурожаат қилишимиз керак. 11-асрда энг йирик мусулмон давлатлари – Салжуқийлар империяси, Қуртуба ва Бағдод халифаликларида ички ўзгаришларнинг мураккаб жараёнлари кечди, бу эса уларнинг заифлашишига, айрим ҳолларда эса емирилишига олиб келди. Уларнинг ўрнида пайдо бўлган давлат тузилмалари кўплаб ички ва ташқи душманларга дош бера олмади.
Биринчи салиб юриши (1096-1099) мусулмонларнинг Фаластин ва Суриянинг катта қисмини йўқотишига олиб келди. Яқин Шарқнинг энг муҳим ислом марказлари салибчилар ҳукмронлиги остига ўтди: Қуддус, Байрут, Триполи ва Антиохия. Шу билан бирга, Қуртубада фуқаролар уруши авж олди, унинг насроний қўшнилари бир қатор муҳим ҳудудларни эгаллаб олишди. Натижада Қуртуба халифалиги испан реконкистасига қаршилик кўрсата олмаган ҳолда кўплаб кичик амирликларга бўлиниб кетди.
1219-йилда Туркистондаги энг йирик мусулмон давлати Хоразмга Чингизхоннинг мўғул қўшинлари ҳужум қилди ва бу даврда минтақадаги энг йирик шаҳарлар вайрон қилинди. Босқинчилар томонидан маҳаллий аҳоли билан бир қаторда нафақат энг қимматли кутубхоналар, санъат ва маданият асарлари вайрон бўлди; 13-асрнинг ўрталарида Бағдод халифалиги устидан ҳам ҳақиқий таҳдид пайдо бўлган эди (Абу Муслимнинг "Бағдоднинг қулаши" китобига қаранг!!!). Ўша пайтда у нисбатан кичик давлат бўлиб, унинг ислом оламига таъсири халифалар суннийларнинг маънавий етакчилари эканлигига асосланган эди. Шунга қарамай, давлат пойтахти – Бағдод Европа ва Осиёда тенги йўқ йирик илмий марказ эди.
1258-йилда мўғул саркардаси Ҳулагу қўшини Бағдодга бостириб кириб, масжидлар, саройлар ва улкан кутубхона билан бирга «Донишмандлар уйи»ни вайрон қилди.
Тарихчи Стивен Дутчнинг фикрича, «Бағдод дунёнинг ёрқин интеллектуал маркази эди. Бағдоднинг қулаши руҳий зарба бўлди, бундан ислом олами ҳеч қачон ўзини тиклай олмади... Бағдоднинг талон-тарож қилиниши билан Исломнинг фикрий машъаласи ўчди».
Бағдод қулашидан бир неча йил олдин бирлашган насроний қўшинлари Ал-Андалуснинг энг муҳим шаҳарларини: Лиссабон, Қуртуба ва Севиляни босиб олдилар. Пиреней ярим оролида салибчилар Осиёдаги мўғуллардан бадтар маданий қадриятларга нисбатан шафқатсиз эдилар. Улар нафақат масжидларни, балки ислом цивилизацияси мавжуд бўлган бутун давр мобайнида тўплаган билимларни ҳам йўқ қилди. 13-асрнинг охирига келиб буюк Қуртуба халифалигидан фақат исломнинг Европадаги сўнгги таянчи бўлган Ғарната амирлиги сақланиб қолган эди.
Юз берган фалокат мусулмонларни асрлар орқасига улоқтирди. Исломнинг улкан ҳаётийлиги кейинчалик буюк Усмонли империяси, Олтин Ўрда, Ўрта Осиёда Темурийлар давлати ва Ҳиндистонда Бобурийлар давлатининг пайдо бўлишига имкон берди, аммо булар, тезда йўқ бўлиб кетган маҳаллий портлашлар эди.
Ҳақиқий илмий-техник инқилобга олиб келган тўпланган билимларни узлуксиз ривожлантириш ва узатиш жараёни ХIII асрда ислом оламида издан чиқди. Шундан сўнг Европа ислом тафаккурининг барча энг яхши ютуқларини ўзлаштириб, илм-фан ривожида мусулмонларни ортда қолдира бошлади ва мустамлакачилик даври (15-аср) келиши билан ҳар қандай илмий иш амалда имконсиз бўлиб қолди. Ўша пайтдан бошлаб Европа ва мусулмон давлатлари ўртасидаги тафовут тез суръатлар билан ўса бошлади.
20-асрнинг 60-йиллари бошларигача кўпчилик мусулмон давлатлари Ғарбий Европа ва АҚШ давлатларига мустамлака ёки ярим мустамлакачилик қарамлигида эди. Мустамлакачиларни мусулмонларнинг илмий-техник тараққиёти қизиқтирмас эди. Фақат охирги 20 йил ичида Туркия, Индонезия, Малайзия ва Покистоннинг саъй-ҳаракатлари туфайли янги ислом уйғониш эҳтимолига умид берувчи илмий тикланиш аломатлари пайдо бўлди.
Абу Муслим таржимаси (русчадан)
