Олимларнинг дин билан қизиқиши вақт ўтиши билан ўзгариб бораётганига ўхшайди. Бундай қизиқишнинг илк тўлқини 1859 йилда Дарвиннинг «Турларнинг келиб чиқиши» асари чоп этилгандан кейин пайдо бўлди. 1930- ва 1940-йилларда яна бир тўлқин келди, бу гал квант механикасидаги ҳайратланарли кашфиётлар кундалик ҳаётимизнинг тўлиқ тушунтирилиши учун анъанавий физик назарияларнинг етарли эмаслигини кўрсатди. Ҳозирда эса, олимларни "ақлли режа" концепцияси атрофидаги мунозаралар дин ҳақида ёзишга ундамоқда.
Ўтган йиллар дин мавзусида бир қатор китоблар чоп этилди. Улар орасида илм-фан фалсафасига ихтисослашган олимлар ёки фалсафачилар томонидан ёзилган асарлар ҳам бор. Дэниэл Деннет биринчи қадамни ташлаб, «Жозибани синдириш» (2006) номли китобини нашр этди — бу динни илмий ўрганиш мумкинлиги ҳақида тадқиқот. У эътиқоднинг келиб чиқиши ва тарқалишини тушунтириш учун эволюцион, психологик ва иқтисодий назарияларни таҳлил қилиб, кўплаб саволларни кўтарди, аммо уларга аниқ хулоса чиқармади. Сўнгги бир неча ой ичида учта машҳур олим — барчаси биологлар — ўзлари эътиқод ҳақида китоблар чоп этдилар. Оксфорд университетида Чарлз Симони жамғармаси гранти билан иш олиб борувчи олим Ричард Докинз «Худо — иллюзия» номли китобини тақдим этди. Бу динга қарши қаттиқ, ҳажмли асар бўлиб, кейинги парчада батафсил кўриб чиқилади.
Льюис Волперт, Лондон университет коллежида биология соҳасида ишлаётган машҳур олим, «Эрталаб олти имконсиз ишлар» номли китобини чоп этди. Ушбу ёқимли, аммо уйғунлашмаган асар эътиқоднинг биологик асослари ҳақида. Китобнинг марказий ғояси бизнинг кундалик ҳаёт воқеалари сабаблари ҳақида ишонч шакллантириш қобилияти (масалан, шамол дарахтларни тебратганини тушуниш) ҳақида бўлса-да, унинг катта қисми диний ва ахлоқий эътиқодлар пайдо бўлиши мавзусига бағишланган. Волперт сабаб-оқибат тафаккурини асбобларни яратишга зарур бўлган адаптация деб ҳисоблайди. Шу тариқа, диний эътиқодларни технологиялар сабаб-оқибат қарашларини сирли ҳодисаларга кенгайтириш сифатида қараш мумкин. Волперт динга нисбатан толерант муносабатда бўлса-да, динни тушуниш қийин бўлган бир ҳодиса деб билиши мумкин бўлган атеистдир.
Стенфорд университетида ишлаётган Жоан Раффгардн эса диндан илҳомланади. Эволюция бўйича биолог бўлиб, яқинда насронийликка эътиқод қилган у «Эволюция ва насроний эътиқод» китобида ўз ҳамфикрларига эволюция биологиясини тушунтиришга ҳаракат қилади. Бу ғоят улкан мақсадлар, айниқса, бундай кичик ҳажмдаги китоб учун. Раффгардн эволюция биологлари томонидан очилаётган нарсалар насроний нуқтаи назарни қўллаб-қувватлаши ҳақидаги шахсий қарашларини ёритади, аммо унинг фикрлари етарли далиллар билан мустаҳкамланмаган.
1.
Атиги икки сабаб туфайли Докинзнинг "Худо — иллюзия" китобини бошқа китоблардан ажратиб кўриш мумкин. Биринчидан, у энг юксак мақсадларни ўз олдига қўйган. Волперт ва Раффгардн муайян ўқувчилар гуруҳига мурожаат қилган бўлса — бири рационалистик, иккинчиси диний аудиторга — Докинз ўз олдига одамларни муайян эътиқодга жалб қилиш мақсадини қўйган миссионер сифатида чиқади. У диннинг душмани ва уни тушунтириш орқали бу "ҳайвон"ни йўқ қилишга интилади. Иккинчидан, Докинз бошқа ёзувчилар ҳавас қиладиган даражада жамоатчилик диққатини ўзига тортди. Унинг китоби «Нью-Йорк Таймс»нинг энг кўп сотилган китоблар рўйхатига киритилди, ва унинг ҳақидаги мақола яқинда «Тайм» журнали муқовасида пайдо бўлди.
Докинзнинг биринчи китоби «Эгоистик ген» (1976) катта муваффақиятга эришган эди. Дарвиннинг табиий танланиш назарияси орқали альтруизм каби жараёнлар ривожланишини тушунтириб, биологик назарияларни аниқ ва тушунарли тарзда баён этган. Кейинги йилларда Докинз дарвинизмга оид бир қатор оммабоп китоблар ёзиб, охирги асарларида илмий-диний таназзуллар ва табиат ҳақидаги ҳайратни тадқиқ қилди.
Докинз ўзининг янги китобида ушбу мавзуларни давом эттиради. Унинг илмий маълумот ва тажрибаси унга дин ҳақида кенг қамровли хулосалар қилиш имконини берган, деб ҳисоблайди. "Худо — иллюзия"да у динни нафақат "маънисиз", балки "жуда ёмон" куч деб таърифлайди. Унинг танқидлари бутун динни ўз ичига олади, нафақат диннинг экстремистик шаклларини, балки мўътадил диний гуруҳларни ҳам ўз танқидига қўшади. У ҳатто болаларни муайян диний анъаналарда тарбиялашни зўравонликка тенглаштиради.
Китобнинг бошланиши Докинз томонидан "Худо гипотезаси" деб аталадиган тушунчани таҳлил қилади. Бу гипотеза коинот ва унинг ҳамма нарсаси "супер-инсоний, табиий эмас ақл" томонидан яратилган деган фикрга асосланган. Докинз аниқ бир диндаги Худонинг хос хусусиятларига эмас, балки ҳар қандай Худо гипотезаси қонуний бўлиши мумкинми, деган саволга қизиқади. Унинг жавоби шундай: деярли мутлақ йўқ. Ҳар қанча катта мақсад қўйган бўлса ҳам, асосан у христианлик ҳақида фикр юритади, чунки бу дин кўпинча илм-фан билан қарама-қаршиликка келган ва унинг ўзи англикан тарбияси олганлиги сабабли уни яхши билади.
Китобнинг дастлабки бир неча боблари фалсафий саволларга бағишланган. Докинз Худонинг мавжудлигига оид анъанавий фалсафий далилларни қисқача кўриб чиқади, шулардан бири Дарвин назарияси пайдо бўлишидан олдин таклиф этилган биологик режа далили. Кейинги боблардан бирида, "Нега Худо деярли мутлақ мавжуд эмас" деб номланган бобда, Докинз асосий аргументларини баён қилади. Унинг айтишича, Худо гипотезаси "эҳтимоллик қонунлари"га кўра деярли истисно қилинади. Бунинг иллюстрацияси сифатида у "Боинг-747нинг Охирги Қурбони" деган тушунчани келтиради. Бу креационистларнинг стандарт аргументининг бир вариацияси бўлиб, Докинз буни шовқинли тарзда ўзгартириб, креационистлар хулосасига тескари хулосага олиб келади.
Креационистлар қуйидагича фикр юритадилар. Тирик мавжудотлар ўта мураккаб тузилмаларга эга. Ҳатто энг оддий организмлар — масалан, бактериялар — ҳам тирик бўлмаган табиатдаги тузилмаларга нисбатан анча мураккаб. Ҳар бир организм такрорий молекулалар, масалан, ДНК, асосида яратилган генларга эга. Ўз навбатида, ДНКнинг ўзи ҳам ўта мураккабдир.
Бироқ ДНКнинг ўзи организм бўла олмайди. Организмлар аминокислоталардан иборат турли хил оқсилларни ва ҳужайра мембраналари каби тузилмаларни ҳосил қилишга ёрдам берадиган бошқа молекулаларни ўз ичига олади. Бундан ташқари, барча элементлар аниқ тўғри тартибда жойлаштирилиши керак: масалан, мембраналар ҳужайранинг ташқи қисмида, ДНК эса ички қисмда жойлашиши керак. Креационистлар фикрича, бундай мураккаб тузилмалар табиий равишда, ақлли режа ёрдамида пайдо бўлмаган, деган фикр абсурд. Уларга кўра, ҳаётнинг ўз-ўзидан ташкилланиш эҳтимоли деярли нолга тенг. Улар буни тушунтириш учун аналогия келтирадилар: ҳаёт табиий равишда пайдо бўлган, деган фикр металлолом устига тушган бўрон Боинг-747 самолётини йиғиб берди, деган фикрга тенг. Бу ҳолат техник жиҳатдан мумкин бўлса-да, унинг эҳтимоли жуда оз.
Докинз бу аргументни қайта ишлаб, унинг мантиғини ўзига қарши қўллайди. Унинг фикрича, агар ҳаётнинг пайдо бўлишини табиий жараёнлар орқали тушунтиришни рад этиб, буни Худо режаси билан изоҳлашга ҳаракат қилсак, унда биз янада ноқулайроқ ва камроқ эҳтимолга эга гипотезага дуч келамиз. Чунки:
Ҳар қандай мураккаб тузилмаларни яратишга қодир бўлган Худо ҳам ўз навбатида мураккаб бўлиши керак. Унинг мураккаблиги тушунтирилиши учун яна бир изоҳ талаб этилади.
Шунингдек, фақат мураккаб объектлар содда объектларни яратиши мумкин; ахборот оқими содда объектлар мураккаб объектларни яратади, деган фикрга асослана олмайди. Бу эса ҳар қандай Худо-конструктор борлиқни изоҳлайди, деган фикрда кўрсатилган коинотга нисбатан янада мураккаб тузилмага эга бўлиши кераклигини англатади. Докинз буни хулоса қилиб шундай дейди: "Худо мавжуд эмаслигига яқин исбот" — Худо гипотезасининг эҳтимоли шунчалик камки, уни ҳақиқат деб қабул қилиш мумкин эмас.
Докинз "Худо — иллюзия" китобининг иккинчи ярмини аниқ бир диннинг амалиётини муҳокама қилишга бағишлайди. Унинг нуқтаи назаридан дин — кўплаб ёмонликларнинг илдизи бўлиб, унинг йўқ бўлиши дунёга безавол яхшилик олиб келган бўлар эди. Докинзнинг айтишича, дин бизнинг ахлоқий меъёрларимиз манбаи эмас; у ҳатто, Таурата Худоси қонхўр деб баён қилади. Унинг фикрича, мўминлар ва кофирлар ўртасида ахлоқий жиҳатдан фарқ йўқ; ҳатто баъзида диндорлар ахлоқий жиҳатдан ёмонроқ бўлиши мумкин. Докинз диндор полицейскийлар атеистга таҳдид қилган ва диний жамоатлар бор ҳудудларда жиноятчилик юқори эканини тасдиқловчи мисоллар келтиради. Дин томонидан илҳомлантирилган зўравонлик ва терроризмни кўриб, у "ҳақиқий, қадрли дин" мавжуд деган тушунчадан кўра диннинг ўзига айб қўйишимиз кераклигини таъкидлайди.
Докинз китобининг охирида эътиқоддан холи ахлоқни ҳимоя қилади ва ўзининг "Ўн амр"ини таклиф қилади. Масалан, "Болаларингизга ҳеч қандай принципларни сингдирманг" ва "Жинсий ҳаётингдан завқ олинг (у бошқаларга зарар етказмаётган бўлса)".
Докинз динни муҳокама қилганда, у бир турдаги кескин қуролга айланади ва унда бомбалар ташлаганлар билан яккахон унитарийлар бир хил кўринади. Докинз эътиқодга қарши курашда уни қўллаб-қувватламаган олимларни "Невилл Чемберлен мактаби" деб атаб, уларни иккиюзламачилик, сиёсий ўйинлар ва динни қўллаб-қувватловчи Темплтон жамғармаси мукофотларига интилишда айблайди. Докинз ўзини ёқламайдиган олимларнинг самимий норозилигини жиддий қабул қилмайди.
Докинзнинг кўп фикрларига ҳайратим бор бўлса-да, афсуски, мен унинг нуқтаи назарини қўллаб-қувватламайман. "Худо — иллюзия" китобида кўплаб камчиликлар бор, деб ҳисоблайман. Гарчи бир вақтлар уни "касб атеисти" деб атаган бўлсам-да, унинг янги китобини ўқигач, Докинзни кўпроқ дилетант, экан деб ўйлаб қолдим. Ҳақиқатан ҳам менинг фикримча, ундаги умумий хулоса тўғри бўлиши мумкин, аммо китоб ўзини ишончли тарзда ҳимоя қила олмайди.
2.
Докинзнинг "Худо — иллюзия" китобини ўқишдаги энг катта хафсалани пир қилувчи жиҳат шундаки, у диннинг маънавий ақл-заковатини жиддий қабул қилмайди. Бу китоб миқёсида Худо мавзусини ўрганиш учун ғалати ёндашувдир. Докинз содда диний эътиқодларни "суюкли ирим-сиримлар" деб рад этади ва фундаменталистларнинг эътиқоди уни ғазаблантирса-да, у мураккаб диний изланишларни ҳам "софистика" сифатида инкор қилади. Агар содда дин жоҳиллик деб қаралса ва мураккаб дин юзаки ҳисобланса, унда ҳар қандай дин ҳақида жиддий фикр юритишга арзимайди, деган хулосага келинади.
Шунинг учун "Худо — иллюзия"да оппонентлар билан тўғридан-тўғри мулоқот етишмайди. Китобда ни христиан, ни иудаизм теологияси тўғрисида жиддий тадқиқотни топа олмайсиз; Докинз Августиннинг Библияни ҳарфий талқин қилишни рад этишини биладими? У диний ҳукмларнинг хусусияти ҳақидаги фалсафий баҳсларни давом эттирмайди, илму фан ва черков ўртасидаги мураккаб тарихий муносабатларни баҳолашга ҳаракат қилмайди ва ҳатто энг содда диний қарашларни тушунишга уринмайди.
Докинз ўз китобида Дуглас Адамс ва илмий оммабоп ёзувчи Карл Саганнинг фикрларини келтиради. Бу гуруҳ олимлари Уильям Жеймс ва Людвиг Витгенштейн каби таниқли файласуфлардан фарқ қилади. Докинз Исо ҳақидаги оддий саволларга қаратилган фикрларнинг юқори ахлоқий аҳамиятга эга эмаслигини тасдиқлашга уринади, бу эса интеллектуал даражада янгилик эмас.
Докинз диний ақидага жиддий ёндашмаганидан келиб чиққан бўшлиқни "Худо — иллюзия" китобида ортиқча иқтибослар, шахсий ёзишмалар ва кўплаб ҳикоялар билан тўлдирган. Унинг шифокорлар ёки диний амаллар тўғрисидаги турли ҳикоялари тўрт бетни эгаллайди ва "Эгоистик ген" муаллифи илмий тўлқинланишни баён қилишда устун эканлигини кўрсатади.
Китобдаги асосий муаммо шундаки, Докинз фалсафий тарзда фикр юритишга қийналади. Ўзининг "Боғинг-747" тезисини кучли далил сифатида кўриб, унга қарши ҳар қандай қарашлардан қочади. Шу сабабли у ўз фикрини ёрқин ҳимоя қилса-да, қарши фикрларни инкор этади.
Бу ҳолат, Докинзнинг фалсафий баҳсларда унчалик маҳоратга эга эмаслигини кўрсатади.
Докинзнинг китобидаги асосий камчиликлардан бири шундаки, у дин ҳақида жиддий фикр юритмайди. Бутун китоб миқёсидаги муҳокамада у динни юқори даражада танқид қилган бўлса-да, у диншуносликнинг ақлли далилларига жиддий эътибор қаратмайди. Докинз учун энг содда диний тасаввурлар қора ирим, мураккаб диний изланишлар эса фақат софистика сифатида қабул қилинади. Агар содда дин жоҳиллик бўлса, мураккаб дин юзаки баҳс бўлса, демак, у учун дин умуман жиддий баҳс олиб боришга арзимайди.
Натижада, "Худо — иллюзия" китобида Докинз динни ёки унинг тарафдорларини жиддий баҳсга жалб этмайди. Китобда христиан ёки иудаизм теологияси ҳақида жиддий тадқиқотлар, диний ҳукмларнинг хусусияти ҳақидаги фалсафий баҳслар ва илм-фан билан черков ўртасидаги мураккаб муносабатлар ҳақида сўз йўқ.
Докинз фалсафий саволларни жиддий таҳлил қилишдан кўра, шахсий хикоялар ва оддий баёнотлар билан жавоб беради. У "қизил" штатларда (консерватив насронийлар кўп яшайдиган жойларда) жиноятчилик даражаси юқори эканини таъкидлаб, статистика келтиради. Бироқ, у атеист Сталин каби шахсларнинг жиноятларини танқид қилишга ўтганида, жиноятларни солиштиришни ўз мавзуси деб ҳисобламайди. Шу билан, Докинз ўзига қулай далилларни ишлатгандаги икки хил стандартларни қўллаганини кўрсатади.
Фалсафа соҳасидаги муаммолар Докинзда метафизик тасаввур етишмаслигидан келиб чиқиши мумкин. У динга оид мураккаб саволлар ҳақида ўйлар экан, диниятшуносликдаги кўплаб қийин мавзуларни аниқ кўра олмайди ва динни фақат ақлдан ортиқ деб билмайди. Докинз турли диннинг мураккаб шаклларини, мисол учун, деизм ёки мистик диний қарашларни ўрганишга қизиқмайди, бу эса унинг фикрлаш доирасидаги чекланишлардан дарак беради.
Ажабланарлиси шундаки, Докинз ўзини дарвинизмга шубҳа билан қараганларни ҳам тасаввур етишмаслигида айблайди. У, масалан, кўзнинг эволюция жараёнида пайдо бўлишини тушуниш қийин эканлигини айтганлар ҳақида улар эволюциянинг ажойиб йўлларини тушуниб етмаганликларини таъкидлайди. Бироқ, агар инсон бошқаларни тасаввур етишмаслигида айбласа, у ўзида ҳам шу тушунчанинг камлигини кўрмаслиги мумкин. Витгенштейн ёки Жеймс каби олимларнинг диний саволларга муросасиз муносабатда бўлган ҳолда Докинзнинг бу саволларга шунчаки эътиборсизлиги, эҳтимол, улар кўра олган имкониятлар унинг назаридан четда қолганини кўрсатади.
Докинзнинг "Худо — иллюзия" китобидаги асосий тезислардан бири шундаки, дин дунёдаги ёмонликларнинг манбаи ҳисобланади. У дин номидан содир бўлган даҳшатли ишлар — урушлар, диний камчиликларни таъқиб қилиш, террорчилик, болаларни ирим-сиримларга ўргатиш ва одатларга қарши инсонларнинг камситилиши ҳақида кўп эслайди. Ҳақиқатан ҳам, барча инсонлар динга боғланган ёмон ишлар билан тўқнаш келишлари мумкин. Бу борада ҳеч ким баҳслашмайди: дин ёмонликка сабаб бўлиши мумкин.
Бироқ, асосий савол: динни нимага нисбатан ёмон деб ҳисоблаймиз? Докинз буни чуқур ўрганмаган. Диннинг ижобий ва салбий таъсирлари, мўмин ва кофирларнинг феъл-атворини таққослаш каби таҳлиллар ҳам учрамайди. Докинз динни реал амалиёт сифатида, унинг этикадаги муаммолари, ахлоқий бузилишлари билан чегаралаб, уни атеизм назарияси билан таққослайди. Адолатли таққослаш эса дин ва атеизмни ҳам амалиёт, ҳам назария сифатида қиёслашни талаб қилади. Аммо ўтган асрда секуляризм билан боғлиқ ёмонликлар кўп бўлгани тўғрисидаги тарихий далиллар Докинз фикрларини камчилик билан эълон қилади: ХХ асрда секуляризм тажриба қилинди ва унинг натижаси бўлган ёмонликлар ўзининг қаттиқ шафқатсизлиги билан ажралиб туради.
Докинзнинг бу масалага ёндашувидаги камчиликлар унда Виктория даври дунёқараши мавжудлиги билан боғлиқ бўлиши мумкин. У институционал атеизм тажрибаларини рад қилишга мойилдир. Масалан, у Сталиннинг шафқатсизлиги атеизмдан келиб чиқмаганини таъкидлайди, аммо диндорлар ва диний институтлар билан боғлиқ муаммоларда шундай баҳссиз нуқтаи назарга эга эмас. Ҳақиқатда, Сталин ва Мао каби раҳбарлар томонидан диндорларнинг таъқиб қилиниши фақат сиёсий эмас, балки атеизмнинг таъсири бўлган бўлиши мумкин. Аммо Докинз бу ҳолатни ҳисобга олмайди.
Шунингдек, Докинзга кўра, диндорлар, одатда, ёмон инсонлар, деб қаралади, аммо унинг мантиғига кўра, бу шундай эмас. Масалан, К.С. Льюис "Содда насронийлик" китобида қийин аҳволдаги инсонлар черковга кўпроқ жалб этилишини таъкидлайди ва диндан аввалги ва кейинги ҳаётни солиштириш кераклигини ўргатади. Докинз бунга зид равишда шифокор қабулхонасидаги беморларнинг аксарият ҳолда касал бўлишини тиббиётга қарши далил деб қараган бўларди.
Докинзнинг умумий дунёқарашининг фойдали ёки зарарли эканини баҳолаш мураккаб, чунки унинг ахлоқий қарашлари, аслида, қадриятларини шакллантирган иуда-христиан анъаналаридан келиб чиққан. Унинг энг асосий мақсади инсонларнинг ўз фикрларини эркин баён қилиши ва ўз имкониятларини ривожлантириши бўлса-да, бу қадриятлар дин билан бойитилган маданий анъаналарга боғлиқ. Интеллектуал адолат Докинзнинг бу анъанага танқидли муносабатига қарамай, ундаги таъсирларни тан олишни талаб қилади.
Докинзнинг "Худо — иллюзия" китоби ҳақида қизиқарли савол пайдо бўлади: бу китоб нимани кўзда тутган? Нега Докинз дин ҳақида жиддий фикр юритиши мумкин, деб ўйлайди, ва унинг бу борада қандайдир муҳим фикрлар айтишга ҳақли эканига ишончи нимадан келиб чиқади? Китобни ўқир экансиз, Докинзнинг дин ҳақида илгари сурган аргументлари янгилик эмаслигини сезиш мумкин; уларни энг яхши талабалар ҳам Бертран Расселнинг асарларини ўқиб, ёки секта аъзолари ҳақидаги даҳшатли видеоларни кўриб, такрорлаши мумкин. Докинз, албатта, Худо, балет ёки валюта бозорлари ҳақида шахсий қарашларга эга бўлиши мумкин, бироқ у кейинги икки мавзуда китоб ёзишга унчалик қизиқмайди.
Докинз ўзининг дин ҳақида сўзлаш ҳуқуқига эга эканини, чунки у биолог-эволюционист эканини таъкидлайди. Маълумки, дарвинизм ва дин ўртасида тарихда кескин баҳс бўлган. Аммо бу можаронинг муайян шароитларда юзага келгани ва у бошқача маънода ҳам талқин қилиниши мумкинлигини Докинз инкор қилади. Мисол учун, диндорлар эволюцияга нисбатан "Шундоқ бўлса нима бўпти?" деб баён қилишлари мумкин. Дарвиннинг назариясига нисбатан кўплаб диний раҳбарларнинг ғазабли муносабати ўзаро тушунмовчиликлар, қўрқув ва сиёсий сабаблар билан боғлиқ бўлган.
Эволюцион биология, шубҳасиз, дин ҳақида маълумот беришга қодир. У бизга Худо ўз ишини сирли йўллар билан бажаради, деб ўргатади. Масалан, инсоннинг эволюцияси Африка саванналарида бошланганини рад этиб бўлмайди, ва бу факт библия билан бир хил талқин қилиб бўлмайди. Лекин Докинзнинг китоби шундан ҳам узоқроққа боради. "Худо — иллюзия" китоби на эволюцион биология, на умумий фан соҳасида илмий асар эмас. Унинг Худо ҳақидаги даъволари муайян эксперимент ёки аниқ маълумотларга асосланган эмас, балки шахсий фикрлардан иборат.
Шу билан бирга, фан ва дин ўртасидаги баҳслар мавжуд бўлди ва бўлади. Стивен Жей Гулд ва бошқа олимлар фан ва дин бир-биридан кескин фарқ қилади деган тасаввурнинг ҳаддан ташқари соддалаштирилганини таъкидлайдилар. Фан ва ҳужжатланган дин ўртасидаги айрим келишмовчиликлар эпистемологик саволларни ҳам ўз ичига олади (фан ва диндаги фикрлар турли таърифларга асосланадими?), баъзилари ахлоқий саволларга ҳам бориб тақалади (масалан, тиббиёт қандай йўналишларга йўналтирилиши керак?). Бу саволлар жиддий ўрганишга арзийди ва улар ҳақида олимлар ва диний фикр эгалари ўртасида чуқур мулоҳаза қилиш талаб этилади. Лекин бу каби баҳслар натижадор бўлиши учун, уларни мураккаб талабларга жавоб берадиган даражада ўтказиш зарур, бу эса, Докинзга унчалик тўғри келмайди.
Манба: H. Allen Orr. A Mission to Convert // The New York Review of Books. - January 11, 2007.
Абу Муслим тайёрлади
