Будапешт меморандуми

Украинанинг ядровий қуролни тарқатмаслик шартномасига қўшилиши муносабати билан хавфсизлик кафолатлари тўғрисидаги меморандум (1 июль 1968 йил)

Украинанинг ядровий қуролни тарқатмаслик шартномасига қўшилиши муносабати билан хавфсизлик кафолатлари тўғрисидаги меморандум (Будапешт меморандуми) – Украина ядровий қурол тарқатмаслик шартномасига қўшилишини таъминлаш бўйича хавфсизлик кафолатларини белгилайдиган давлатлараро ҳужжат. Ушбу меморандум 1994 йил 5 декабрь куни Украина, Россия, Буюк Британия ва АҚШ раҳбарлари томонидан имзоланган.

Меморандумнинг келиб чиқиши

СССР тарқаб кетгандан сўнг, Украина ҳудудида қолган ядровий қуролларга нисбатан халқаро музокаралар олиб борилди. Украинада дунёдаги энг йирик ядровий қурол арсеналларидан бири бор эди, аммо Украина ҳукумати уни бошқариш имкониятига эга эмас эди, чунки ракета бошқарув кодлари ва стратегик кучлар назорати Россияда қолган эди.

1991-1994 йилларда Украина қадам-бақадам Алмати декларациясини, Лиссабон протоколи ва ядровий қурол тарқатмаслик шартномасини имзолаб, ядровий қуролдан воз кечди. Украина ҳудудидаги барча ядровий қуроллар Россияга топширилди ёки йўқ қилинди.

Будапешт меморандумида Россия, Буюк Британия ва АҚШ Украинанинг ҳудудий яхлитлиги ва сиёсий мустақиллигига таҳдид қилмаслик ёки зўравонлик қилмаслик мажбуриятини олишди.

2014 йилда Россиянинг Қримни аннексия қилиши

2014 йилда Россия Қримни аннексия қилиши ва Украинанинг шарқий ҳудудларига агрессияси билан меморандум бузилди. Россия халқаро шартномаларга зид равишда Қримни ўз ҳудуди сифатида эълон қилди ва буни ўз миллий хавфсизлик манфаатлари билан изоҳлади.

Меморандум Украинага қўшилган хавфсизлик кафолатлари самарасиз бўлиб чиқди. Шу билан бирга, халқаро реакция заиф бўлди. Аммо, кейинчалик АҚШ ва Буюк Британия Украина қуролли кучларини кучайтириш учун ёрдам беришни бошлади.

Россиянинг Украинага босқини (2022)

1994 йил 5 декабрдаги Будапешт меморандуми

Украинанинг ядровий қуролни тарқатмаслик тўғрисидаги шартномага қўшилиши муносабати билан хавфсизлик кафолатлари тўғрисидаги меморандум

Меморандум матни

Имзоланган сана: 1994 йил 5 декабрь

Кучга кирган сана: 1994 йил 5 декабрь

Украина, Россия Федерацияси, Буюк Британия ва АҚШ қуйидагиларни тасдиқлайдилар:

1. Россия Федерацияси, Буюк Британия ва АҚШ Украина мустақиллиги, суверенитети ва мавжуд чегараларини ҳурмат қилиш мажбуриятини ўз зиммасига оладилар.

2. Ушбу давлатлар Украина ҳудудий яхлитлиги ёки сиёсий мустақиллигига қарши куч ишлатиш ёки унинг таҳдидига йўл қўймаслик мажбуриятини ўз зиммасига оладилар. Қурол-яроғ фақат ўзини ҳимоя қилиш ёки БМТ Низомига мувофиқ ҳолатларда қўлланилиши мумкин.

3. Ушбу давлатлар Украинага нисбатан иқтисодий босим ўтказишдан тийилиш мажбуриятини оладилар.

4. Украинага қарши ядровий қурол қўлланилган тақдирда, ушбу давлатлар БМТ Хавфсизлик Кенгашидан фавқулодда чоралар кўришни талаб қилишади.

5. Россия, Буюк Британия ва АҚШ ядровий қуролни Украинага ёки бошқа ядровий қуролга эга бўлмаган давлатларга қарши қўлламаслик мажбуриятини тасдиқлайдилар.

6. Қарзлар бўйича ёки хавфсизлик кафолатлари юзасидан келишмовчиликлар туғилганда, Украина ва имзолаган давлатлар ўзаро маслаҳатлашув ўтказишлари керак.

Меморандум тўрт нусхада, рус, инглиз ва украин тилларида имзоланган.

2014 йилдан кейинги вазият

Украинага кўра, Россия 2014 йилдан бошлаб Будапешт меморандуми қоидаларини бузмоқда. Қрим аннексияси ва Донбассдаги урушлар Украина ҳудудий яхлитлигига қарши тажовуз сифатида баҳоланган. Украина бу ҳаракатларни Россиянинг меморандум бўйича мажбуриятларини бузиши сифатида кўрмоқда.

2014 йилда Россия Қримни аннексия қилган ва Украинага ҳарбий босим ўтказган. Халқаро ҳамжамият Будапешт меморандумига мувофиқ ҳаракат қилмаган, бу эса Украина хавфсизлигига салбий таъсир кўрсатган.

Украинанинг Будапешт меморандумига доир позицияси

Украина Россиянинг меморандумни «фақат ядровий ҳужум ёки таҳдидларга қарши кафолатлар» деб чекловчи талқинини қонуний деб тан олмайди ва уни бир томонлама талқин сифатида баҳолайди. Шунингдек, Украинага кўра, Россия сўнгги йилларда доимий равишда Будапешт меморандумининг 3-бандини бузмоқда, яъни иқтисодий босим ўтказиб, Украина суверенитетига оид ҳуқуқларни ўз манфаатлари йўлида чеклашга уринаётганини таъкидлайди.

Россиянинг позицияси

Россия Будапешт меморандумини бузгани ҳақидаги айбловларни рад этиб, Украина ҳудудий яхлитлигига тажовуз қилмаганини таъкидлайди. Россиянинг фикрича, Қрим аннексияси зўравонликсиз амалга оширилган ва Донецк ҳамда Луганск вилоятларидаги қуролли можароларда Россия иштироки ҳеч қандай асосли далилларсиз «таҳмин» сифатида баҳоланмоқда.

Расмий позицияга кўра, Будапешт меморандуми фақат ядровий қурол ишлатмаслик ёки таҳдид қилмаслик мажбуриятини қамраб олган ва Россия бу мажбуриятни бузмаган. Қолган бандлар Хелсинки келишувлари доирасидаги умумий принципларни такрорлайди ва ядровий қурол тарқатмасликка алоқадор эмас.

Россия, шунингдек, Евромайдан натижасида Украинада ҳукумат ўзгариши «янги давлат»нинг вужудга келишини англатади, деб ҳисоблайди. Бу позиция халқаро ҳуқуқ нормаларига зид, чунки шартномалар давлатлар ўртасида тузилади, ҳукуматлар ўртасида эмас.

АҚШ ва Буюк Британиянинг реакцияси

АҚШ ва Буюк Британия Россиянинг ҳаракатларини Будапешт меморандумини инкор этиш ёки бузиш сифатида қоралади. Бироқ, АҚШ меморандумни хавфсизлик кафолатлари шартномаси эмас, балки Украина суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини ҳурмат қилиш бўйича келишув сифатида кўради.

Экспертлар баҳоси

Айрим экспертларнинг фикрларига қарши равишда, Будапешт меморандумининг қоидалари таҳлили шуни кўрсатадики, Ғарб давлатлари 2014 йилда мазкур ҳужжатга мувофиқ Украинанинг олдидаги мажбуриятларини бажарган. Улар ҳужжатда назарда тутилган маслаҳатлашувларни ўтказган. Бироқ, дипломатлар ва экспертлар 2014 йилдаги воқеалар Будапешт меморандумини ядровий қуролдан воз кечган давлат хавфсизлиги ва ҳудудий яхлитлигини таъминловчи восита сифатида самарасизлигини ошкор қилганини таъкидламоқда. Бу глобал ядровий қурол тарқатмаслик режимига путур етказган, чунки (потенциал) қоидалар бузувчилари, ядровий қуролдан воз кечиш хавфсизликни оширмаслигини кўриб, ўз мажбуриятларини бажаришдан бош тортишга мойил бўлишган.

Томас Грантнинг фикри

Кембриж университети Лаутерпахт халқаро ҳуқуқ тадқиқот маркази вакили Томас Грантга кўра, Будапешт меморандумини фақат декларатив-сиёсий ёки юридик жиҳатдан мажбурловчи ҳужжат сифатида қабул қилишга доир саволга бирма-бир жавоб бериш қийин. Аммо Грантнинг таъкидлашича, меморандум халқаро шартнома шаклида тузилган бўлиб, унинг иштирокчилари бу ҳужжатни маълум мажбуриятлар яратадиган ҳужжат сифатида кўришган. Лекин бу мажбуриятлар қандай?

1. 4-бандга мувофиқ, «Украина агрессия акти ёки ядровий қурол қўлланилган таҳдид қурбонига айланган тақдирда», қолган уч давлат БМТнинг зудлик билан ҳаракатларини талаб қилади. 15 март 2014 йилда АҚШ ва Буюк Британия БМТ Хавфсизлик Кенгашига резолюция лойиҳасини тақдим қилган, аммо ядровий қурол қўлланилган таҳдид мавжуд эмаслиги сабабли бу мажбурий бўлмаган.

2. 6-бандга мувофиқ, иштирокчи давлатлар бундай мажбуриятларнинг бажарилишига доир вазиятларда маслаҳатлашувлар ўтказишлари керак. Буюк Британия ва АҚШ бу масалада Украина билан маслаҳатлашган.

Грантнинг фикрича, бу ҳолатларда Буюк Британия ва АҚШ ўз мажбуриятларини бажарган, чунки 1994 йилда улар ҳарбий ҳаракатларни амалга ошириш мажбуриятини ўз зиммаларига олмаган.

НАТО собиқ бош котиби Жорж Робертсоннинг фикри

Жорж Робертсонга кўра, Украинанинг ядровий қуролдан воз кечиши ўзини оқламаган. Унинг фикрича, «Қрим босиб олиниши ва шарқий Украина оккупацияси Киевнинг якка томонлама ядровий қуролсизланиш йўлини танламаслигида кам эҳтимолли бўлар эди». Ушбу фикрни БМТ собиқ Бош котиби Пан Ги Мун ҳам қўллаб-қувватлаб, бу ҳолат ядровий қурол тарқатмаслик режимига таҳдид солганини таъкидлаган.

Бошқа экспертларнинг фикрлари

Баъзи экспертлар Россия Будапешт меморандумини бузганини тан олиш билан бирга, Украинанинг 1994 йилда ядровий қуролини сақлаб қолиши интервенцияни олдини олмаслигини, аксинча, уни тезлатиши мумкинлигини таъкидламоқда.