1532 йили Макиавеллининг «Ҳукмдор» номли трактати унинг вафотидан кейин чоп этилди. Ушбу асар муаллифга эҳтимолан энг кўп шон-шараф олиб келган, аммо айни чоғда Уйғониш даври тафаккурчилари орасида уни энг баҳсли ва турлича баҳоланган шахс сифатида танитишга сабаб бўлган. Макиавелли бу асарни дастлаб Лоренцо Медичига бағишлаган бўлиб, у давлатда олий сиёсий ҳокимиятга эришиш, уни сақлаб қолиш ва ундан самарали фойдаланиш бўйича йўриқнома ёзган эди. Кўпчилик «Ҳукмдор»ни «тиранияга йўриқнома» деб ҳисоблайди. Чунки, ростдан ҳам, Макиавелли ҳукмдорнинг хатти-ҳаракатида бузуқлик ва шафқатсизликка йўл қўяди, баъзан ҳатто уларни зарур деб билади — бу эса бир қараганда тиранияга хос бўлиб кўринади.
Шунинг учун сиёсий макиавеллизм ҳақида гап кетганда, аввало унинг салбий жиҳатлари ёдга тушади. Аммо Макиавелли таклиф этаётган бошқарувнинг кескин усулларига қарамай, унинг мақсади тиранияни ўрнатиш экан деб бўлмайди. Макиавеллининг сиёсий фалсафасида ижобий жиҳатлар ҳам бор, улардан бири эркинликка интилишдир.
Маълумки, Макиавелли республикачилик тарафдори бўлган. Унинг идеали ўз вақтида ташқи куч-қудрат ва ички уйғунликка эга бўлган кучли давлат сифатидаги Рим образи эди. Буни у «Тит Ливийнинг биринчи ўн йиллиги ҳақида мулоҳазалар» асарида ҳам ифода этган. Макиавелли Рим Республикасига, унинг энг эркин ва адолатли давлат тизимларидан бири сифатида мурожаат қилади, Флоренциянинг ўз республика институтларини қандай ривожлантириш ва мустаҳкамлаш мумкинлигини ўйлайди. Макиавеллининг фикрича, халқнинг зодагонлар ҳаракатларига таъсир қилиш учун зарур қўлланмалари бўлиши керак. Аҳолининг эркинлигини чекловчи сиёсий элитанинг бузуқлиги халқнинг эҳтимолий етарсиз салоҳиятига нисбатан хавфлироқдир. Макиавелли Римнинг қудрати кўп жиҳатдан омад (фортуна) ва кучли армия мавжудлиги билан белгиланганини тан олади, бироқ унинг ривожланиш сабабларини фақат шу икки омилга боғлаш нотўғри, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, Рим Республикасида фуқароларнинг эркинлиги давлатнинг кучини сақлаб туришда катта роль ўйнаган: айнан халқ ичидаги тартибсизлик ва фитналар трибунат яратилишига туртки бўлган ва бу орқали «ушбу республика амалга оширган буюк ишлар» бошланган. Эркинликни севувчи халқ фуқаролик жасоратига эга бўлади, у эса ўз навбатида яхши қонунлардан келиб чиқадиган яхши тарбиядан юзага келади. Бу қонунлар эса айнан халқ томонидан муайян даражадаги ҳокимият назорати остида ўрнатилади. Шундай қилиб, Макиавелли фуқароларни сиёсий ҳаётга жалб қилишни рағбатлантиради.
Сиёсий макиавеллизмнинг ушбу жиҳатларини ижобий деб ҳисоблаш мумкин. Юқори даражадаги сиёсий маданият, халққа сиёсий ҳаётга таъсир кўрсатиш имконияти бериш, фуқаролик эркинлиги — бундай қадриятлар тиранияга тегишли эмас.
«Ҳукмдор» асари Петрарканинг шундай сўзлари билан якунланади:
Жасорат хунрезликка қарши чиқади,
Ва жанговар бўлиш керак бўлмайди,
Чунки итальян қалбида ҳали ҳам
Жасорат тугал бўлмаган.
Макиавелли ушбу сатрлар ҳаётга татбиқ этилишига умид қилади. Бу яна бир бор унинг асосий мақсади — рим жасорати ва республика эркинлигини қайта тиклаш эканлигини тасдиқлайди. Шу билан, «Ҳукмдор» ва «Тит Ливийнинг биринчи ўн йиллиги ҳақида мулоҳазалар» ўртасидаги зиддиятлар уларнинг умумий ғоявий йўналишини тушуниш орқали ҳал қилинади. Бундан ташқари, холис ва қонунга итоаткор фуқаронинг мамлакатга бўлган муҳаббати туфайли кўрилган азобларни унутишга тайёр бўлиши Макиавеллининг кўриб чиққан мақсадлари ва воситалари ўртасида зиддият йўқлигини кўрсатади. Макиавеллининг қадриятлар тизимида умумий манфаатлар (республика манфаатлари)нинг шахсий манфаатлардан устуворлиги кўриниб турибди. Шунинг учун, тўғри сиёсий тузум яратиш учун қаттиққўллик ва зўравонлик қўллаш мумкин.
Макиллавелли учун идеал бўлган ҳукмдор тираними? Жавоб — йўқ. У халқнинг манфаати учун ҳукмронлик қилади, шахсий манфаатлари учун эмас. Ахолини қаттиққўл бошқариш мақсадми? Бу ҳам йўқ.
Трактатдаги ҳукмдор шафқатсиз, унда мақсад воситани оқлайди, умумий манфаатлар шахсий манфаатлардан устун қўйилади. Унинг усуллари кўп жиҳатдан баҳсли. Бироқ, унинг даврининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олсак, ушбу асарни тирания учун йўриқнома деб аташ ноўриндир.
Абу Муслим
