Ҳошим ибн Ҳаким, Муқанна номи билан машҳур бўлган, Марв аҳлидан бўлган ҳарбий ва диний фаол эди. Унинг отаси Хуросон амирининг амалдорларидан бири эди ва ўзи ҳам Абу Муслим Хуросоний қўл остидаги қўмондонлардан бири эди. Муқанна Абу Муслим ўлдирилганидан кейин Хуросоннинг кейинги амири саройига йўл топди ва Абдулжаббор ал-Аздийнинг ёрдамчиси бўлди. Ҳижрий 141 йилда Абдулжабборнинг Мансур Аббосийга қарши бошлаган исёнида иштирок этди. Айни вақтда у ўз таълимотини тарқатишга киришиб, ўзини пайғамбар деб эълон қилди. Аммо исёни муваффақиятсиз тугагач, Мансурнинг буйруғи билан қўлга олинди ва қамалди. Муқанна қамоқдан чиққач, яна ўз таълимотини тарғиб қила бошлади. Лекин бу босқичда у ўзини Худо деб эълон қилди ва Аббосийлар инқилоби даврида орттирган тажрибаларидан фойдаланиб, садоқатли издошларини даъватчи сифатида Хуросон атрофидаги минтақаларга юборди ва улар кўплаб кишиларни Муқанна таълимотига жалб этишга муваффақ бўлдилар. Муқанна ва унинг издошлари ҳаракатлари ҳақидаги хабар Хуросон амирига етгач, у Муқаннани қўлга олиш ҳақида буйруқ чиқарди ва шу сабабли Муқанна Марвни тарк этишга мажбур бўлди ва Мовароуннаҳрга кўчиб кетди.



У Марвдан қочиб, тоғли ва жўғрофий жиҳатдан деярли босиб олиш мумкин бўлмаган Саном минтақасида икки ташқи ва ички деворли қалъага жойлашди. Муқанна издошлари сонини кўпайтириб, кўплаб араб саркардалари устидан ғалаба қозонди. Ҳижрий 157 йилда Муқанна тарафдорларининг исёни минтақа бўйлаб кенг ёйилди ва улар ҳижрий 158 йилда Самарқандни эгаллашга муваффақ бўлдилар. Халифа Маҳдий Аббосий Муқаннани бостириш учун Жаброил ибн Яҳёни Хуросонга юборди. Жаброил ибн Яҳё бир неча ой давом этган оғир жангларда аввал Нарҳашдаги Муқанна тарафдорларини мағлуб қилди ва кейин Сўғд томон ҳаракат қилди. Бир неча жангларда "Сафед жомагон" ("Оқ кийимлилар") қўшинларини енгиб, Самарқандга йўл олди ва бу ерни ҳам исёнчилардан қайтариб олди.



Муқанна Самарқандни яна бир марта эгаллашга муваффақ бўлди, аммо бу ғалаба узоқ давом этмади, чунки халифа қўшинлари Самарқандни қайтадан қайтариб олдилар. Халифа Муоз ибн Муслимни Марвга юбориб, унга Муқанна исёнини бостиришни буюрди. Муоз ибн Муслим катта тайёргарлик билан Марвга борди ва Муқанна ҳам ўз қўшини билан жангга тайёргарлик кўрган эди, лекин Муқаннанинг олдиндан тайёрлаган қалъаси ичкарисига чекиниши Муознинг ютуғига тўсқинлик қилди. Икки йиллик натижасиз жанглардан кейин, халифа Масйаб ибн Зуҳайрни Марвга юборди. Масйаб бир муддат ўтгач Саид ибн Ҳураший ёрдами билан қалъа ичига киришга муваффақ бўлди ва Муқанна исёни ҳамда қамалини якунлади.



Ҳошим ибн Ҳакимнинг нега «ал-Муқаннаъ» номи билан танилганлиги ҳақида исломий манбалар турли сабабларни келтирганлар, масалан, унинг илоҳий нурини ҳеч ким кўра олмаслиги ёки ўзининг хунук юзини яшириш учун ниқобдан фойдаланиши айтилган.(1) Муқаннанинг издошлари «Оқ кийимлилар» («Сафед жомагон») номи билан танилганлар. Бунга сабаб, уларнинг Аббосийларга қарши рамзий равишда оқ кийим кийиб юришлари эди. Муқаннанинг Хуросонда муваффақият қозониши сабаблари орасида, бу ҳудудда турли динлар ва ақидаларнинг кенг тарқалганлиги ва Муқанна жўғрофий жиҳатдан қўлга киритиш қийин бўлган ҳудудда яшаганлиги ҳам бор эди. Шунингдек, Аббосийлар халифалигида ижтимоий табақаланишнинг юзага келиши ва камбағал аҳоли учун пайдо бўлган қийинчиликлар одамларда исломдан узоқлашиш кайфиятини вужудга келтирган эди. Бундан ташқари, Муқанна билимли киши бўлиб, математика ва сеҳр каби илмлардан фойдаланиб, «Нахшаб ойи» каби мўъжизаларни кўрсатишга муваффақ бўлди. Бу мўъжиза кўплаб издошларни жалб қилишда катта таъсир кўрсатган ва Муқанна ҳамда унинг издошлари тахминан 14 ёки 12 йил давомида халифалик учун муаммолар туғдирган. Оқ кийимлилар таносух (руҳ кўчиши) эътиқодига ишонар эдилар,(2) улар намоз ўқимас ва рўза тутмас эди, лекин жуда ишончли ва омонатдор кишилар эдилар. Гарчи Муқанна қўзғолони бостирилган бўлса-да, унинг издошлари узоқ йиллар давомида Хуросон ва Мовароуннаҳр атрофида мавжуд бўлиб қолишган эди.



Муқаннадан олдинги давр  

Халифалик  



Ҳижрий 132 йилда Абу ал-Аббос биринчи Аббосий халифа сифатида Куфада халифалик тахтига ўтирди. Аббосийларнинг биринчи халифаси сифатида минбарга чиқиб, хутба ўқиди ва Суфёнийлар ҳамда Марвонийларни қоралаб, Умавийлар сулоласининг тугатилганини эълон қилди.(3) Саффоҳ Умавийлар қўл остидаги барча ерларни, фақат Андалусдан ташқари, эгаллади ва қўлга киритилган мамлакатларни ўз қариндошларига тақсимлади, лекин Хуросон Абу Муслим қўлида қолди.(4) Саффоҳ ўзига пойтахт қилиб Ол-Анбор шаҳрини танлади. Бу шаҳар қадимий Эрон шаҳри бўлиб, эҳтимол Эроннинг Румга қилган ҳарбий юришлари даврида қурол-яроғ омбори сифатида ишлатилган эди. Саффоҳ 30 йиллик касалликдан кейин ҳижрий 136 йилда вафот этди. Унинг ўрнига биродар ва валиаҳди бўлган Абу Жаъфар Мансур тахтга ўтирди.(5) Мансур аввал амакиси Абдуллоҳ ибн Алийнинг исёни билан юзлашди. Абу Муслим бу исённи бостиришга муваффақ бўлди, аммо Мансурнинг Абу Муслимга нисбатан рашк ва хавотири уни Абу Муслимни ўлдиришга мажбур қилди. Абу Муслимнинг ўлдирилиши эронликларнинг нафратини уйғотди ва Эронда Абу Муслимнинг қасосини олиш учун ҳаракатлар бошланди. Шулардан бири унинг яқин дўстларидан бўлган Санбод Габр исёни эди. Тарихчилар уни Нишопурлик деб аташган. Халифа 70 кун ичида бу исённи ҳам бостирди.(6) Кейинги тартибсизлик халифалик маркази бўлган Ҳошимияда содир бўлди. Бунинг сабаби Мансурнинг Ровандия фирқасининг икки юз нафар аъзосини қамоққа олиши эди.(7) Бу фирқа аъзолари Абу Муслимга катта муҳаббат қўйган эди. Мансур бир гуруҳ қўшинлари билан бу исённи ҳам бостирди.(8)(9) Мансур даврининг яна бир қонли воқеаси Абдуллоҳ ибн Ҳасан ибн Ҳасаннинг фарзандлари Муҳаммад ва Иброҳимнинг ўлдирилиши эди. Муҳаммад ибн Абдуллоҳни шиалар «ал-Маҳдий» ёки «Нафси Закийя» деб аташган эди.(10) Мансур тахт ва халифалик учун ҳатто ўз яқин қариндошларини ҳам ўлдиришдан тийилмади. Унинг давридаги бошқа муаммолардан бири Хуросондаги Устодсис исёни эди, бу исённи халифа амалдори катта қийинчиликлар билан бир йилда бостирди. Мансур 22 йиллик халифаликдан кейин ҳижрий 158 йилда Ҳаж зиёрати учун Маккага кетиш йўлида вафот этди. Унинг ўғли ва вориси Маҳдий Аббосий ундан кейинги халифа бўлди. Маҳдий отасидан фарқли равишда юмшоқтабиат инсон эди. Муқанна исёни ана шу Маҳдий Аббосий даврида содир бўлди.(11)



Абу Муслим Хуросоний  



Абу Муслим Хуросоний ким бўлгани ва қаердан келиб чиққанлиги аниқ маълум эмас.(12) Тарихчилар унинг келиб чиқиши ҳақида турлича фикр билдирганлар, баъзилар уни араб деб билса, кўпчилик уни эронлик деб ҳисоблайди.(13) У охирги Умавий халифа Марвон даврида халифаликни Умавийлар қўлидан чиқариш учун кўп ҳаракат қилди. Абу Муслим Умавийларнинг Хуросондаги волийси Наср ибн Сайёрни енгиб, бутун катта Хуросонни Умавийлар ҳукмронлигидан халос қилди.(14) Унинг ҳаракатлари Аббосийларнинг ҳокимиятга келишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Аслида, эронликларнинг Аббосийларнинг ҳокимиятга келишидаги иштироки шунчалик самарали бўлдики, биринчи Аббосий халифаси ўз фарзандларига эронликлар билан яхши муомала қилишни васият қилди.(15)



Ҳижрий 136 йилида Абу Муслим Анборга бориб, халифадан Ҳажга боришга рухсат сўради. Унинг Анборда қолган вақтида Мансур доимий равишда Саффоҳни Абу Муслимни ўлдиришга чақириб турди,(16)(17) аммо халифа эҳтиёткорлик билан иш тутди. Мансур халифалик тахтига ўтиргач, Абу Муслим Абдуллоҳ ибн Алий исёнини бостирди.(18) Мансур Абдуллоҳ ибн Алийга қарши жангда Абу Муслим қўлга киритган жуда кўп ўлжани эгаллаш учун, шунингдек, Хуросон вилоятини унинг қўлидан олиш мақсадида, унинг томонига элчи юборди ва унга Хуросон ўрнига Миср ва Шомга волийлик қилишни таклиф қилди ва буни у ерларда Халифага яқинроқ бўлиши мумкинлиги билан изоҳлади. Аммо Абу Муслим ғазабланиб, қўшинлари билан Хуросон томон юриш қилди.(19)(20)



Абу Муслимнинг бу ҳаракати халифани қаттиқ қўрқувга солди ва у Абу Муслимни ўлдиришга қарор қилди. Халифа қўрқардидики, агар Абу Муслим халифалик пойтахтига етиб келса, Аббосийларнинг иши тугайди. Шу сабабли, у Хуросондаги Абу Муслимнинг амалдорига мактуб ёзиб, унга Хуросон волийлигини ваъда қилди. Бу хабар Абу Муслимга етиб борганида, халифа унинг амалдорлари орасига таъсир қилиб қўйганини англади ва Хуросонга қайтишдан хавотирланди, шу сабабли у халифа ҳузурига боришни лозим кўрди. Дўстлари уни бу ишдан огоҳлантирган бўлсалар ҳам, Абу Муслим халифанинг олдига борди ва ўлдирилди.(21)



Аббосийлар аввал бошда Абу Муслимга «Амин оли Муҳаммад» (Муҳаммад авлодининг ишончлиси) деган лақаб берган эдилар, аммо у ўлдирилганидан кейин уни «Абу Мужрим» (Жиноятчи) деб атай бошладилар.(22) Абу Муслимнинг издошлари «Муслимия» номи билан танилганлар ва уларнинг эътиқодига кўра, Абу Муслим ўлдирилмаган, балки Рай тоғларида қамоққа ташланган ва бир кун қайтадан келишига ишонишган.(23)



Муқанна Абу Муслим қўшинининг ҳарбийларидан бири бўлган(24)(25) ва эҳтимол, Аббосийларнинг ҳокимиятга келишида Абу Муслим билан биргаликда фаол рол ўйнаган.(26) Муқанна исёни бошланганда ўзини Абу Муслимнинг руҳи ўз ичига кирган деб эълон қилган эди.(27)



Сафед жомагон (Оқ кийимлилар)  



Худди қора кийим кийиш одатини Абу Муслим Хуросонийнинг ўлдирилиши билан боғлаб бўлмаганидек (чунки бу одатнинг келиб чиқиши Эронда Абу Муслимдан анча олдинги даврларга бориб тақалади ва бу одатнинг келиб чиқишига турли сабаблар, жумладан, Сиёвуш мотами кабилар кўрсатилган), оқ кийим кийиш одатини ҳам фақатгина Муқанна ва унинг издошлари исёни билан чеклаб бўлмайди. Аслида манбаларга эътибор қилсак, оқ кийим кийган ҳаракатларнинг давомийлигини уч вақт оралиғида кўриб чиқиш мумкин. Биринчи давр айнан Абу Муслим ўлдирилган йилга, иккинчи давр Муқанна ва унинг издошлари исёнига, учинчи давр эса Табаристонда Саййид Алавийлар давлатининг пайдо бўлиши ва қўзғолонларига тўғри келади.(28)



Муқанна ва унинг издошларининг оқ кийим кийганлиги ҳақида тарихчиларнинг аксариятининг фикри шундан иборатки, эҳтимол улар буни Аббосийларнинг қора кийим кийишига қарши рамзий тарзда қилганлар. Аммо баъзи тарихчиларнинг тахминига кўра, бу оқ кийим кийиш, эҳтимол, унинг издошлари орасида Манавийлик динининг таъсири борлигига боғлиқдир(29)(30) ва Муқанна ўз мақсадлари йўлида Мовароуннаҳрдаги манавийлар, мажусийлар ва хуррамийлар ўртасидаги қарашларни яқинлаштириб, уларни бирлаштирмоқчи бўлган.



Биринчи «Оқ кийимлилар»



Биринчи давр «Оқ кийимлилар»нинг пешвоси Саид Жулоҳ бўлган. Гардизийнинг ёзишича, Абу Муслимнинг Хуросондаги вакили бўлган ва унинг ўлимидан сўнг Хуросон амири бўлган Абу Довуднинг ҳолатини тасвирлаб шундай дейилади: ҳижрий 140 йил рабиъул аввал ойларининг бир кечасида Саид Жулоҳ бошчилигидаги оқ кийимлилар уни (Абу Довудни) ўз хожасига хиёнат қилгани сабабли ўлдирганлар. Гарчанд Гардизий бу воқеада Саид Жулоҳнинг ҳам ўлдирилганлигини қайд қилган бўлса-да,(31)(32) унинг оқ кийимли издошлари йўқолиб кетмаган ва Бурозбанда исмли шахснинг етакчилигида катта кучга айланган. Улар кейинги Хуросон амири Абдулжаббор ибн Абдурраҳмон ал-Аздийни ҳам ўз томонларига оғдиришга муваффақ бўлганлар.(33) Абдулжаббор, (Муқанна унинг котиби бўлган), Бурозбанда билан байъат қилиб, халифага қарши чиқишни бошлади. Халифа ўз ўғли Маҳдийнинг ёрдами билан Абдулжаббор исёнини бостирди ва бўлиб ўтган жангда Бурозбанда ўлдирилди.(34)



Иккинчи «Оқ кийимлилар»



Иккинчи даврдаги «Оқ кийимлилар» ҳаракати Муқанна даврига тўғри келади ва биринчи даврдан бир неча йил кейин содир бўлган.



Учинчи «Оқ кийимлилар»



«Оқ кийимлилар»нинг учинчи даври Муқанна ва унинг издошлари бостирилгандан етмиш йил кейин, бу сафар Табаристон ва Гургонда Алавийлар раҳбарлигида содир бўлди.(35) Учинчи даврдаги «Оқ кийимлилар» қўзғолони Саффорийлар ҳукмронлиги даври билан бир вақтга тўғри келади. Учинчи «Оқ кийимлилар»нинг ижтимоий хусусияти, яъни Саййид Алавийлар номи билан ҳукуматга келган бу гуруҳ ҳам худди биринчи ва иккинчи даврдаги оқ кийимлилар каби табақавий хусусиятга эга бўлган, миллийлик жиҳатлари эса иккинчи даражада аҳамият касб этган.(36) Масъудий учинчи «Оқ кийимлилар» ҳақида шундай ёзади: Муҳаммад ибн Саҳл (Фазл ибн Саҳлнинг жияни) Абдуллоҳ ибн Муҳтадий билан бирга Бағдодда ҳибсга олинган, сабаби шуки Муҳаммад ибн Саҳл «Оқ кийимлилар» ҳақида китоб ёзган эди. Шунингдек, бу икки киши Алавийлар бошчилигидаги «Оқ кийимлилар» билан бирга қўзғолон кўтаришни режалаштирган эдилар. Муътазид Муҳаммад ибн Саҳлни жуда даҳшатли усулда ўлдириш ҳақида буйруқ берди. Табари ҳам унинг ўлдирилиши ҳақидаги воқеани баён қилган.(37)



Хуросон  



Хуросон сўзи қадимги форс тилида «ховарзамин» («шарқ ерлари») маъносини англатади.(38) Бу ном ўрта асрларнинг бошларида Лут чўлидан шарққа томон, Ҳинд тоғларигача бўлган барча исломий ўлкаларни ўз ичига олган ҳудудга нисбатан ишлатилган.(39) Араблар даврида Хуросон вилояти тўрт қисмга бўлинган бўлиб, ҳар бир қисм ўша ҳудудда жойлашган йирик шаҳарлар: Нишопур, Марв, Ҳирот ва Балх номлари билан аталган.(40)



Хуросоннинг жуғрофий хусусиятлари



Хуросон минтақаси аниқ белгиланган чегараларга эга эмас ва унинг сиёсий чегаралари тарих давомида кўп ўзгаришларга учраган.(41) Хуросонни Каспий денгизининг жанубий-шарқий соҳиллари яқинидан бошлаб Ҳиндукуш тоғларигача бўлган кенг ҳудуд деб тасаввур қилиш мумкин. Кадимдан Хуросоннинг ҳудуди ҳақида турлича қарашлар бўлган. Масалан, ўрта асрларда Ироқда Рай шаҳридан шарққа томонги барча ерларни Хуросон деб ҳисоблаганлар. Ҳақиқатда эса Хуросон Арол денгизининг жанубий томони, Жайҳун дарёси атрофидаги ерлар ёки Мовароуннаҳрни ҳамда Эрон тоғлик ҳудудининг кўп қисмини ўз ичига оларди.(42) Баъзан Хуросоннинг шарқий чегараси Хитойгача бориб етган, аммо бу чегара кўпинча Балх ва Тахористон минтақасидан у томонга ўтмаган.(43) Баъзан эса Қус, Журжон, Рай ва ҳатто Табаристоннинг бир қисмини ҳам ўз ичига олган.(44) Кўп ҳолларда Мовароуннаҳр ҳам Хуросоннинг бир қисми деб ҳисобланган. Хуросоннинг иқлими нисбатан қуруқ бўлиб, йиллик ёғингарчилик миқдори унинг аксар қисмларида камдир. Аммо бу Хуросонни унумсиз ер деб тасаввур қилиш мумкин дегани эмас, чунки Ҳарируд, Мурғоб, Жайҳун, Зарафшон ва Сайҳун каби дарёлар Хуросон орқали оқиб ўтган.(45)



Хуросондаги динлар



Хуросони бузург исломдан олдинги даврлардан бошлаб турли динларни қабул қилган ҳудуд бўлиб, турли динлар ўзига хос келиб чиқиши ва хусусиятлари бўлишига қарамасдан, ўз таълимотларини тарқатиш учун айнан Хуросонни танлаган эдилар.(46) Хуросонда динларнинг кўплигига бир неча сабаб бор эди, булар орасида энг муҳими Хуросони бузургнинг жўғрофий жойлашуви эди. Хуросоннинг Ҳиндистон билан қўшни бўлганлиги натижасида, ҳинд динлари Хуросоннинг барча ҳудудларига кириб борди. Шунингдек, Буюк ипак йўли Хуросон орқали ўтгани учун ҳам турли динлар бу ерда кенг тарқалди, чунки Ипак йўли, шунингдек, динларнинг тарқалиш йўли ҳам ҳисобланарди. Шу билан бирга, катта сиёсий марказлардан узоқ бўлиши ҳам Хуросонда турли динларнинг тарқалиши учун қулай шароит яратган. Сосонийлар даврида зардуштий руҳонийлари бошқа динларнинг фаолиятига тоқатсизлик билан қараганлари сабабли, бу даврда Хуросонда буддавийлик, брахманизм, монавийлик, насронийлик, маздакийлик ва яҳудийлик каби динлар кенг тарқалди. Лекин Хуросонда энг кўп тарқалган дин зардуштийлик эди.(47) Шу билан бирга, Хуросондаги зардуштийлик бошқа ҳудудлардаги зардуштийликдан фарқ қиларди. Хуросонда кенг тарқалган динлардан бири буддавийлик эди. Поли афсоналарига кўра, Будда ўз таълимотини тарқатганидан икки ой ўтгач, икки ака-ука Балхдан Будда олдига бориб унинг издошлари бўлган ва кейинчалик Балхда буддавийликни тарқатишган. Лекин тарихий манбалардан маълумки, буддавийлик Афғонистонда Маврийя сулоласи подшоҳи Ашока давридан бошлаб кенг тарқалган. Моний ҳам ўз шогирдларидан бирини Хуросонга ўз таълимотини тарқатиш учун юборган ва ўша вақтдан бошлаб Хуросон монавийликнинг муҳим марказига айланган. Иккинчи асрдан бошлаб Хуросонга насронийлик ҳам кириб келди. Шунингдек, маздакийлик ҳам Хуросонда ўз издошларига эга бўлган. Шаҳристоннинг таъкидлашича, маздакийларнинг кейинги авлоди Сўғд ва Самарқандда яшашган. Яҳудийлик дини Хуросонда бошқа динларга нисбатан камроқ издошларга эга бўлса-да, бу диннинг ҳам ўз издошлари мавжуд эди. Хуросонда исломдан олдинги динлар ҳам узоқ вақтгача ўз издошларига эга бўлиб қолган.(48)



Хуросон жамияти



Хуросоннинг маъмурий ташкилотлари кўп жиҳатдан унинг жўғрофий-маъмурий аҳволига боғлиқ эди.(49) Хуросоннинг жўғрофий хусусиятлари уни иқтисодий жиҳатдан хилма-хил қисмларга бўлган. Бу ҳудудда турли конлар мавжуд бўлиб, саҳро ва тоғлар қўй ва туя боқиш учун қулай эди.(50) Халқаро савдо ва тижорат қадимдан Хуросонда кенг тарқалган бўлиб, айниқса Сўғд ва Марвда жуда равнақ топган эди. Шунингдек, маҳаллий саноат ҳам жуда ривожланган бўлса-да, Хуросоннинг иқтисодиёти асосан қишлоқ хўжалигига боғлиқ эди.(51) Хуросонда ҳаёт шароитлари яхши бўлса-да, бироз ноаниқ ва беқарор эди. Чунки қишлоқ хўжалигининг яхши ривожланиши сув ресурсларидан самарали фойдаланишга боғлиқ эди. Ана шу ҳолат Хуросон аҳлини ўз ерларида тинчлик ва барқарорлик ўрнатиб, қишлоқ хўжалиги ва савдога кўмак бера оладиган кучли ва барқарор ҳукуматга эҳтиёж сезишга мажбур қилган. Арабларнинг юришлари ва Хуросон аҳолисининг ўз ерларининг хавфсизлигини сақлаш истаги уларнинг араблар билан яхши муомала қилишларига сабаб бўлди. Хуросоннинг иқлими ҳам араблар учун қулай эди.(52) Бу ҳудуд мусулмон жангчилар учун қулай саҳроларга эга бўлиб, бу ерда катта бойлик орттириш имкониятини яратди ва бу ҳолат арабларнинг Ироқдан Хуросонга кўчиб келишига сабаб бўлди.(53) Дастлаб арабларнинг Хуросондаги сиёсати аҳолининг турмуш тарзи ва анъаналарида кескин ўзгаришларнинг олдини олиш, шунингдек, араб ва эрон жамияти орасида зиддиятларнинг келиб чиқишига йўл қўймаслик бўлган ва ҳар бир қатлам ўзининг анъанавий ҳаётини давом эттиришига рухсат берган эди.(54) Шунга қарамасдан, араб муҳожирлари ўзлари билан бирга миллий, тил ва диний фарқлар туфайли Хуросон жамиятида чуқур ижтимоий ўзгаришларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди.



Исм ва насаб  



Муқаннанинг исми кўпчилик манбаларда Ҳошим ибн Ҳаким (Hāšem-e Ḥakim) шаклида зикр қилинган. Аслида унинг форсча номи Ҳошим Ҳаким бўлиб, одатда бу «Ҳошим Ҳакимнинг ўғли» маъносини англатади ва баъзан «Ҳошим доно ва билимдон» деб ҳам талқин қилинган.(55) Унинг номи турли манбаларда ҳар хил шаклда келтирилган. Масалан, Ибн Халликон унинг исмини Ҳошим ва Ато деб келтирган, бироқ у кўпчилик манбаларда унинг исми Ато бўлганини таъкидлаган.(56) Ибн Асир уни Ҳаким деб атаган. Жоҳиз уни Ато деб номлаган.(57) Низом ул-Мулк уни ҳеч қандай исм билан атамаган, балки уни «ит» деб ҳақоратлаган. Яъқубий, Табарий ва Муқаддасий уни Ҳошим деб атаганлар. Ибн Халликоннинг ёзишича, унинг отасининг исми Додвайҳ бўлган.(58) Бу исм отасининг насаби зардуштийликка бориб тақалишини кўрсатади.(59) Шунингдек, унинг отаси Хуросон амирининг ҳарбий амалдорларидан бири, эҳтимол Абу Довуд Холиднинг замондоши бўлган, дейилади. Унинг ўзи Балх вилоятидан бўлиб, Марв яқинидаги Қоза ёки Козак деҳасидан эди. Тарихчилар бу жойнинг номини турлича келтиришган: Муқаддасий уни «Кора», Абу Райҳон Беруний «Кова Каймардан», Ёқут эса «Коза» деб қайд этган.(60)



Ибн Халликон уни қомат жиҳатидан паст бўйли, танаси нуқсонли, юзи хунук ва бир кўзи кўр бўлган, деб тасвирлаган.(61) Баъзи тарихчилар ёзишича, Муқанна ёшлигида газзоллик (кийим ювиш) билан шуғулланган, бироқ отасининг вазифаси юқори даражали бўлгани сабабли уни масхара қилиш мақсадида бу ишни унга нисбат беришган. Муқаннанинг ўзи Абу Муслим Хуросоний замонида унинг лашкаридаги ҳарбийлардан бўлган. Абу Муслим ўлдирилганидан сўнг эса Хуросон амири Абдулжаббор ал-Аздийнинг котиби ёки ёрдамчиси бўлган.(62)



Шуҳрати



Унинг машҳур номи Муқанна («Юзини ёпган киши») эди. Ислом тарихчилари унинг нега шу ном билан машҳур бўлганлиги ҳақида бир хил фикрда эмаслар. Муқанна деб аталишининг асосий сабаби сифатида унинг доимо юзига ниқоб (ниқоб – муқнаъ) тақиб юргани келтирилган,(63) шу сабабли ҳеч ким унинг юзини кўролмас эди. Бу ниқоб ёшил ипакдан ёки тилло қопламадан тайёрланган бўлган.(64) Унинг издошлари бу ниқобни илоҳий нурнинг ёрқинини тўсиш учун кийган деб ҳисоблаганлар. Душманлари эса унинг юздаги нуқсонларини яшириш учун таққан деб билишган.(65) Муставфийнинг ёзишича, у жангда бир кўзини йўқотган бўлган. «Мажмаъ ут-таворих» асарида эса у махов касаллигига чалинган дейилади. Нарҳашийнинг ёзишича, Муқанна жуда хунук, кал ва бир кўзи кўр бўлгани учун доимо юзини ниқоб билан ёпиб юрган. Мақризий ҳам Нарҳашийга ўхшаш фикрни баён қилган, лекин кичик фарқ билан: бир куни Муқаннанинг издошлари унинг юзини очиқ ҳолда кўришни хоҳлашган. Шунда Муқанна агар улар юзига қараб куйиб қолмасалар, юзини кўрсатишга ваъда берган. Кейин у қуёш нурлари тушадиган жойга кўзгу қўйган, унинг издошлари кириб келганларида, бир қисми куйиб қолган, бошқалари эса қўрқиб чекинган. Шунда улар Муқаннани ҳақиқатан Худо деб ўйлашган ва оддий инсонларнинг кўзи уни кўришга тоқат қилолмайди деб ҳисоблаган. «Баён ул-адён» асарида эса унинг кўзи жангда олган жароҳати туфайли нуқсонли бўлгани айтилади. Шу билан бирга, унинг бу иши зардуштий руҳонийларига тақлидан қилинган бўлиши ҳам мумкин, чунки зардуштий мобидлар диний маросимларда ўз нафаслари муқаддас оловга тегмаслиги учун «панам» деб аталган юз қопламасидан фойдаланганлар.(66)



Жоҳиз уни «Алкан» («тилда нуқсони бор киши») деб атаган. Жоҳиз Муқаннани тил нуқсони билан таърифлаган биринчи тарихчи ҳисобланади. Эҳтимол, бу билан унинг араб тилини яхши билмаганлиги назарда тутилган бўлиши мумкин.(67)



Муқанна дини



Муқанна Разомия фирқасига эътиқод қилган, деб айтилади. Зоҳиран, бу фирқа Ровандия ва Абумуслимия фирқаларининг бир шохаси бўлган.(68) Абумуслимия фирқаси аъзолари Абу Муслим ўлдирилмаганига ишонганлар.(69) Разомия фирқаси ва издошларининг эътиқодига кўра эса, Алидан кейин имомат Муҳаммад ибн Ҳанафияга, ундан кейин ўғлига, кейинчалик васиятига кўра Али ибн Абдуллоҳ ибн Аббосга ва шундан кейин унинг фарзандлари орқали Мансурга етиб келган.(70) Руҳнинг таносухи (бир танадан бошқа бир танага кўчиши) ва худолик даъвоси ҳам Разомия фирқасининг асосий ғоялари бўлган.(71)



Фаолияти



Муқаннанинг фаолиятининг биринчи босқичи



Муқаннанинг сиёсий фаолиятининг илк босқичи у пайғамбарлик даъвосини қилган пайт бўлиб, бу давр жуда узоқ давом этмаган. Айнан ўша вақтда, яъни Абу Муслим Хуросоний ўлдирилганидан кейин Абдулжаббор ал-Аздий исёнида қатнашган.(72) Бу исён ҳижрий 141 (мелодий 758) йилда содир бўлган. «Бухоро тарихи»даги маълумотларга кўра, Муқанна Абдулжабборнинг ўлимидан сўнг пайғамбарликни даъво қилган(73) ва Мансурнинг буйруғи билан унинг амалдорлари томонидан қўлга олиниб, Марвдан Бағдодга олиб кетилган ва қамоққа ташланган.(74) Бироз вақт ўтгач, қамоқдан қочган ёки озод қилинган ва Хуросонга қайтган.(75)(76)



Муқаннанинг фаолиятининг иккинчи босқичи



Муқанна қамоқдан чиқиб бироз вақт ўтгач, яна ўз таълимотини тарғиб қилишни бошлади. Лекин бу сафар у ўзини Худо деб эълон қилди(77)(78) ва ўз издошларини жаннатга олиб киришни ваъда қилди.(79) Муқанна Аббосийларнинг тарғибот усулларидан фойдаланиб, ўз издошларини Хуросоннинг турли минтақаларига одамларни бегона ҳукмронларга қарши исёнга чақириш учун юборди.(80) Чунки Хуросон динлар ва эътиқодлар учун бошпана ҳисобланарди. Унинг даъватчиларидан бири асли Марвлик бўлган араб Абдуллоҳ ибн Умар эди. У ўз қизини Муқаннага турмушга берганидан кейин, унинг таълимотини тарқатиш учун Мовароуннаҳрга йўл олди.(81) Абдуллоҳ Жайҳун дарёсидан ўтиб, Нахшаб ва Кешга борган, йўлида учратган одамларни Муқаннанинг таълимотига чақирган. Сунж ёки Субах қишлоғи аҳолиси Муқаннанинг таълимотига биринчи бўлиб ишонганлар(82)(83) ва бу қишлоқ аҳолиси араб нозирини ўлдирганлар. Сўғд ва Бухорода ҳам аҳолининг қарийб барчаси Муқаннага эътиқод қилган.(84) Эътиборли жиҳат шу эдики, туркий қабилалар ҳам унга ишонган ва уни ижобий қабул қилганлар. Шу сабабли Муқанна Фарғона ва туркларнинг шоҳи сифатида ҳам тилга олинади, чунки унинг даъвати турклар ва сўғдликлар орасида жуда муваффақиятли бўлган.(85)



Бухоро ҳокими, яқинда мусулмон бўлган Буният ибн Туғшода ҳам оқ кийимлиларга қўшилгач, Мовароуннаҳрда исён ва тартибсизлик бошланди.(86) Улар мусулмонларнинг карвонларига ҳужум қилиб, талон-торож қилишар, қишлоқларга ҳам ёпирилиб, уларни талашар эди. Охир-оқибат Муқаннанинг ҳаракати ва унинг таълимоти ҳақида хабар ўша вақтда Хуросон волийси бўлган Ҳумайд ибн Қаҳтабага етиб келди. Хуросон амири Муқаннани тутишга буюрди, шу сабабли Муқанна Марвдан қочиб, Мовароуннаҳрга кўчиб ўтишга мажбур бўлди. Хуросон амири Муқаннанинг Жайҳундан ўтишини билиб қолгач, дарёнинг қирғоғига юз нафар қўриқчи қўйиб, уни кўришлари билан тутишга амр қилди.(87) Бироқ Муқанна ўзининг 36 нафар издоши билан Жайҳундан ўтиб, Нахшаб ва Кешга етиб борди. Нахшаб дарё бўйида жойлашган шаҳар бўлиб, араблар уни ўрта асрларда Насаф деб, эронликлар эса Нахшаб деб аташган.(88) У ерда Муқанна кўплаб одамларни ўз таълимотига ишонтиришга муваффақ бўлди.(89)



Муқанна Саном тоғида жойлашган, мустаҳкам қалъада жуда кўп озиқ-овқат тўплаб, ўзи ва издошлари учун аскарий марказ ташкил этган.(90) Муқаннанинг асосий паноҳгоҳи икки қалъадан иборат бўлиб, ички ва ташқи девор билан ўралган, тоғли минтақада жойлашган эди.(91) Муқаннанинг аёллари ва яқин ходимларидан бошқа ҳеч ким ички қалъага кириш ҳуқуқига эга бўлмаган, ташқи қалъада эса унинг издошлари деҳқончилик қилган.(92) Муқанна Кешга қарашли Санжарда ва Новакатни ҳам эгаллаган.(93) Саном ёки Сиём аслида Кеш минтақасидаги тоғ тизмалари бўлган(94) ва бу жойнинг тоғли ҳудуди мустаҳкамлиги сабабли ҳукумат кучларига қарши курашиш учун Муқаннага катта имконият берган.(95)



Муқанна ва унинг издошларининг дастлабки ҳаракатлари



Оқ кийимлилар ёки Муқаннанинг издошлари сони кун сайин кўпайиб борарди ва улар кўплаб араб саркардалари устидан, жумладан Абу Нуъмон ва Наср ибн Сайёрнинг ўғиллари Лайс ҳамда Жунайд устидан ғалаба қозониб, ҳатто бир неча араб саркардаларини ўлдирган эдилар.(96) Муқанна турк қабилалари билан иттифоқ тузиб, уларни ўз таълимотига даъват қилди ва ўзига ишонмаган ҳар бир мусулмоннинг жони ва молини мубоҳ (ҳалол) деб эълон қилиб, бу билан туркларга у ерлардаги мусулмонларнинг вилоятларини талон-торож қилишга рухсат берди.(97)



Ҳижрий 157 йилда, яъни Мансурнинг ўлимидан бир йил ўтиб, «Оқ кийимлилар»нинг исёни ва зўравонлиги бутун ҳудуд бўйлаб кенг тарқалди. Улар амалга оширган ҳаракатлардан бири Бухоро яқинидаги Мамнун қишлоғига ҳужум бўлди. Исёнчилар Ҳаким ибн Аҳмад қўмондонлигида тунги пайт қишлоққа ҳужум қилиб, масжидга кириб, муаззин ва масжиддаги 15 кишини ўлдирганлар, кейин эса қишлоқ аҳолисининг барчасини қириб ташлаганлар.(98) Бу қотиллик ҳақидаги хабар Бухорога етиб келгач, шаҳар аҳолиси Бухоро амирига мурожаат қилишди ва шаҳар амири Ҳусайн ибн Муоз ҳамда қозиси Амр ибн Имрон шаҳар аҳолисининг катта қисми билан бирга, 159 йилнинг ражаб ойида Нарҳашга (Нархшах) – исёнчиларнинг яшаган жойига йўл олдилар. Нарҳашга етиб келишгач, қозӣ исёнчилардан тавба қилиб, мусулмон бўлишларини ва улар кечирилишини сўради, аммо исёнчилар буни қабул қилмадилар ва қаттиқ жанг бошланди. Жангда 700 нафар исёнчи ўлдирилгандан кейин, оқ кийимлилар сулҳ сўрашди. Ҳусайн ибн Муоз исёнчилар ўз қишлоқларига қайтиб, ҳукумат вакилларига бўйсунган ҳолда, мусулмонларга зарар етказмаслик ва йўл-тўсарлик қилмаслик шарти билан уларга тинчлик берди. Аммо мусулмонлар қайтганидан кейин исёнчилар бу келишувни буздилар.(99)



Муқанна издошларининг кейинги ҳаракатлари



Ҳижрий 158 йилда Самарқанд Муқанна қўлига ўтди ва у турк хоқонини ўзига ўринбосар қилиб ҳоким этиб тайинлади. Муқанна ва унинг издошлари ҳақида хабар халифага етиб боргач, у ҳижрий 159 йилда Жаброил ибн Яҳё Хуросонийни (Устодсис исёнини бостиришда қатнашган қўмондон) Самарқандга амир қилиб тайинлади ва уни Муқанна ҳамда унинг издошларига қарши курашиш учун жўнатди.(100)



Жаброил Бухорога етиб келганида, Бухоро амири ундан Нарҳаш исёнини бостиришда ёрдам сўради, ўрнига эса Жаброилга Кешдаги исённи бостиришда ёрдам беришини ваъда қилди.(101) Жаброил бу таклифни қабул қилди ва улар биргаликда Нарҳаш томон йўл олиб, 4 ой мобайнида у ерда жанг қилишди ва бир неча марта мағлуб ҳам бўлдилар. Жаброил исёнчиларнинг Бухородаги макони атрофида хандақ қаздириб, исёнчиларнинг тунги ҳужумидан сақланишга ҳаракат қилди,(102) лекин кейинчалик у худди шу хандақ орқали Нарҳаш қалъаси ичига кириб боришга муваффақ бўлди ва кўплаб исёнчиларни ўлдириб, қолган аҳолига Ҳусайн ибн Муоз билан олдин тузилган келишув шартларига кўра омонлик берди.(103)(104) Нарҳаш ҳокимининг аёл киши эканлиги қизиқарли ҳолатдир. Бу аёлнинг эри бир неча йил аввал Абу Муслим томонидан ўлдирилган эди.(105)(106)



Муқанна ва унинг издошлари Нарҳашдаги мағлубиятдан кейин



Нархш исёни бостирилганидан кейин, омон қолган исёнчилар Кешга, Муқанна ҳузурига кетдилар.(107) Жаброил ибн Яҳё Нархш исёнини бостириб, ўлдирилган исёнчиларнинг бошларини ўзи билан бирга Сўғд томон олиб кетди.(108) Аслида, унинг бу ишдан мақсади Сўғддаги Муқанна тарафдорларини қўрқитиш эди. Аммо унинг режаси амалга ошмади, чунки Сўғд амири Муқаннанинг тарафдори бўлиб, Сўғд аҳолисини ўз тарафига оғдириб, Жаброил ибн Яҳёга қарши чиқди.(109) Бироқ бир неча жангдан кейин, оқ кийимлилар мағлуб бўлиб тарқалиб кетдилар.(110)



Жаброил ибн Яҳё шундан кейин Самарқандга йўл олди ва у ерда оқ кийимлилар ҳамда уларнинг турк иттифоқчиларига қарши жанг қилиб, ҳижрий 160 йилида Самарқандни исёнчилардан қайтариб олди. Муқанна эса Хорижа исмли шахс қўмондонлигида ўн минг кишилик лашкарни Жаброилга қарши Самарқанд томон юборди ва эҳтимол ҳижрий 161 йили шаҳарни яна эгаллаган бўлса-да, бу қўшин ҳам мағлуб бўлди. Мағлуб бўлган оқ кийимлилар сохта бир мактуб ёзиб, Жаброилнинг ўлдирилганини эълон қилишди. Бу хабар Жаброилнинг қўшинларини чалғитиб, улар Марвга қайтишди. Худди шу вақтда Хорижа Самарқанддаги Жаброилни қамал қилди. Муқаннанинг бошқа бир издоши эса Термиздан Жаброилга ёрдам бериш учун келаётган қўшиннинг йўлини тўсди. Муқанна бу вақтда учинчи бир қўшинни ҳам қайтадан Нархшни эгаллаш учун жўнатган эди, бироқ бу қўшинни деҳқонлар ва қишлоқ аҳли мағлуб этди.(111)



Муқанна туркларнинг ёрдами билан яна Самарқандга ҳужум қилди. Лекин бу жангда турк хоқонининг акаси Фил ёки Қил Лайс ибн Наср билан бўлган бирма-бир жангда ўлдирилди ва қолган турк қўшинлари қочиб кетдилар.(112)



Муқаннанинг фаолиятининг якунланиши



Халифа Юсуф ибн Иброҳим исёнини бостиришда муваффақиятсиз бўлган Абу Авн Абдулмалик Язидни лавозимидан олиб, унинг ўрнига Муоз ибн Муслимни Хуросон амири қилиб тайинлади. Муоз ибн Муслим 161-ҳижрий йилининг жумодиюл аввал ойининг бошида Марвга келди ва Хуросондаги вазиятни тартибга солганидан кейин Муқаннага қарши жанг бошлади.(113)



Муқаннанинг тарафдори бўлган турк қўмондони Кийол Ғурий бир муддат Марв билан Бухоро орасидаги йўлни тўсиб қўйган эди, лекин Муоз ибн Муслим уларни тарқатиб юборишга муваффақ бўлди. Муоз Бухорода маҳаллий деҳқонлардан йиғилган катта қўшин билан Муқаннага қарши жангга отланди. Муоз жанговар қуроллар – табарзин (жанговар болта), кетмон, қилич, манжаниқ, қалъа талқон қилувчи қуроллар, найза ва бошқа жиҳозларни ясашга буюрди. Муқанна ҳам турклар ёрдамида ўз лашкарини катталаштириб, Муоз ибн Муслимга қарши жангга тайёргарлик кўрди.(114) Бу вақтда Ҳирот ҳокими Саид ибн Ҳураший ҳам Муоз ибн Муслимга келиб қўшилди. Бироқ Муоз ўзининг барча режаларига қарамай, Муқаннани енголмади. Бунга сабаб Муқанна ва унинг издошлари Саном қалъасига чекинишган эди. Бу қалъа қаттиқ қамалга ва узоқ муддатлик муҳосарага тайёрланган эди. Иккинчи томондан, Саид ибн Ҳураший билан Муоз ибн Муслим орасида жиддий келишмовчиликлар мавжуд бўлиб, Саид ибн Ҳураший халифага Муоз ибн Муслимнинг режалари муваффақиятсизлиги ҳақида доимий равишда мактублар ёзар эди. Айрим манбаларда ёзилишича, ана шу мактублар сабабли, охир-оқибат, халифа 163-ҳижрий йили Муозни лавозимидан олиш ҳақида буйруқ чиқарган. Бироқ «Тарихи Бухоро» асарининг муаллифига кўра, Муоз ибн Муслим икки йил давомида натижасиз жанглардан кейин ўз хоҳиши билан лавозимидан олинишни сўраган.(115)



Халифа Мусайяб ибн Зуҳайр аз-Забийни Хуросон амири қилиб тайинлади ва у 163-ҳижрий йилнинг ражаб ойида Бухорога кириб келди. У Муқаннанинг қўмондони бўлган Кўлартакинни мағлуб этганидан кейин, Муқаннанинг қалъасини муҳосара қилишга буюрди.(116)



Муқаннанинг якуни  

(Абу Райҳон Берунийнинг «Осор ул-боқия ан ал-қурун ал-холия» асарида келтирилган «Муқанна қалъасига ҳужум» воқеаси тасвири)



Исломий манбалар Муқаннанинг охири ҳақида турлича воқеаларни келтирганлар ва бир хил фикрда эмаслар. Бу манбаларда айтилишича, қалъа муҳосараси узоққа чўзилганидан кейин, муҳосарадагилар Саид ибн Ҳураший охир-оқибат қалъа ичига кирадиган йўл топишини англаб, кўпчилик таслим бўлган.(117) Аммо ҳали ҳам кўпчилик Муқаннанинг ёнида қолган эди. Саид қалъанинг ташқи деворига кириб борган пайтда, Муқанна ички қалъадаги қаршилик бекорлигини тушуниб, ўзини ўлдиришга қарор қилган.(118)



Бу ҳақда манбалар турли ҳикояларни келтирганлар. Баъзи манбаларда ёзилишича, Муқанна катта олов ёқиб, издошларига «Ким мен билан бирга жаннатга киришни хоҳласа, мен билан оловга отилсин» деган. Унинг оила аъзолари, аёллари ва яқинлари бу ишни бажарганлар, Саид қалъа ичига кирганида эса қалъани бўм-бўш топган.(119) Бошқа бир манбада айтилишича, Муқанна ва унинг аёллари заҳар ичган ва Аббосий қўшинлари қалъа ичига кирганларида уларнинг жасадини топишган.(120) Унинг тирик қолган ўғлини эса 163-ҳижрий йили Ҳалабга, халифа ҳузурига жўнатишган.(121) Бошқа бир ривоятда эса юқоридаги икки воқеа бир-бирига аралаш ҳолда келтирилиб, Муқаннанинг тирик қолган бир аёлидан нақл қилинишича, Муқанна ўз аёлларига заҳар ичирган ва ўзи эса қизиб турган таннурга отилиб, осмонга чиқиб, фаришталар билан бирга динини қайта тиклаш учун қайта олиб келишини айтган.(122) Деярли барча манбалар Муқаннанинг ўлими 163-ҳижрий йилда бўлганини қайд этганлар.(123) Айтилишича, Муқанна тахминан 14 йил давомида Аббосий халифалиги билан курашган ва унинг исёни ёки ҳаракати бу даврда Аббосий қўшинларини бир неча бор тарқатиб юборишга муваффақ бўлган.(124)



Муқаннадан кейинги «Оқ кийимлилар»



Муқанна исёни ёки қўзғолони бостирилганига қарамасдан, унинг издошлари Хуросон ва Мовароуннаҳрда асрлар давомида мавжуд бўлиб қолдилар.(125)(126) Унинг издошлари кўп йиллар давомида сақланиб қолгани, унинг қўзғолонининг асосан диний тусга эга бўлганлигини кўрсатади.(127) Муқанна бостирилганидан кейин ҳам унинг издошлари ҳақида турли манбаларда кўп маълумотлар бор. Нарҳаший бу ҳақда ёзганидек, улар Муқаннани ўз кўзлари билан кўрмаган бўлсалар ҳам, унинг динига эътиқод қилиб, намоз ўқимас ва рўза тутмас эдилар, лекин ўта ишончли ва омонатдор эдилар.(128) «Ҳудуд ал-олам» асарида айтилишича, Муқанна издошлари ёки оқ кийимлилар тўртинчи асргача, яъни Сомонийлар даврига қадар мавжуд бўлиб, асосан Шош (Чоч) ва Илоқ қишлоқларида яшашган.(129) Шунингдек, Муҳаммад Авфийнинг «Жавомеъ ул-ҳикоёт» асарида ёзилишича, Бухоро ва Самарқанддаги бир жамоа «Оқ кийимлилар» номи билан машҳур бўлиб, улар ўзларини мусулмон деб атаган ва фарзандларига Қуръон ўргатган бўлсалар ҳам, аслида ўзларининг эътиқодига ишонмаган эдилар.(130) Эҳтимол, Гургонда қўзғолон кўтарган қизил кийимлилар («Сурх жомагон») ҳам ўз ҳаракатларида Муқаннанинг ақидалари ва ғояларидан фойдаланган бўлиши мумкин.(131)



Муқаннанинг муваффақият сабаблари  

Муқаннанинг сиёсий усуллари



Муқанна дастлаб илм ўрганиш билан шуғулланди, у математика фанини яхши биларди(132) ва ўтмиш уламоларининг кўп асарларини ўқиган эди. У сеҳр ва тулсум (афсун) илмидан хабардор бўлиб, кўзбўямачиликда жуда моҳир эди.(133)(1) Муқанна таълим олган билимли инсон бўлган, аммо унинг таълимоти ҳақидаги батафсил маълумотлар мавжуд эмас.(134) У шу каби барча билим ва маҳоратларидан ўз издошларини жалб қилишда самарали фойдаланган. Муқанна нима иш қилишни ва нимани мақсад қилиб олганини яхши билар, шу сабабли ўз исёнини бошлашга анча олдиндан тайёргарлик кўрган ва ўз ҳаракатининг узоқ муддат давом этиши учун пухта режа тузган эди. У Марвда бўлган пайтидан бошлаб, у ерда юқори лавозимда бўлган ва шу вақтданоқ ўз таълимотини тарғиб қила бошлаган. Аббосийлар инқилобида орттирган тажрибаси ҳам унга катта ёрдам берган. У бутун Сўғд вилоятини назорат қилиш мақсадида, минтақанинг стратегик аҳамиятга эга шаҳарларини режали тарзда эгаллаган. Унинг ҳарбий ва сиёсий тажрибаси унга ёрдам берган. «Тарихнома»да таъкидланганидек, турклар билан иттифоқ тузиб, улар ёрдамида бир неча мунтазам жангларда ҳукумат қўшинларини енгган. Қолган жанглар асосан шаҳар ва қишлоқларни қамал қилиш билан кечган бўлиб, бундай қамалларнинг асосий мақсади озиқ-овқат танқислигини юзага келтириб, аҳолининг оддий ҳаётини издан чиқариш эди. Муқанна ўз қалъасида озиқ-овқат ва чорва ем-хашагини олдиндан захира қилиб қўйган ҳолда, ўзини ва издошларини шу каби ҳолатларга тайёрлаган эди. Шунингдек, Муқанна деҳқонларни (деҳқон – қишлоқнинг катта ҳурматга эга бўлган кекса ва обрўли кишилари) ўзига жалб қилиш орқали кўплаб қишлоқ аҳолисини ўз таълимотига эргаштирди. Чунки деҳқонларнинг мавқеи шундай эдики, агар улар Муқаннага эргашишни хоҳлашса, бутун қишлоқ аҳолиси ҳам уларнинг ортидан боришга мажбур эди.(135) Лекин Муқаннанинг издошлари фақат унинг мўъжизалари ёки даъватчиларигагина алданиб эмас, балки бошқа сабабларга кўра ҳам жалб қилинган эдилар. Масалан, Нарҳаш амирининг бева аёли билан бўлган воқеадан маълумки, Мовароуннаҳр аҳолисининг Аббосийларга қарши кайфияти Аббосийлар даврининг бошиданоқ мавжуд бўлган. Шунингдек, мусулмон бўлиш тажрибасидан хафа бўлган баъзи аҳоли гуруҳлари ҳам ўзларининг мустақил ҳукуматини тузишга интилишган.(136)



Муқаннанинг сўғдликларни жалб қилишда муваффақияти сабаблари



Муқанна йилномаси  

- 141 ҳижрий: Мансур Аббосийга қарши исёнда қатнашиши

- 151 ҳижрий: Муқаннанинг даъватини бошлаши

- 157 ҳижрий: Оқ кийимлиларнинг фаолияти очиқ кўриниши

- 158 ҳижрий: Самарқандни эгаллаши

- 159 ҳижрий: Яҳё Жаброилнинг Самарқандга юборилиши

- 161 ҳижрий: Самарқандни қўлдан чиқариши

- 161 ҳижрий: Муоз ибн Муслимнинг юборилиши

- 163 ҳижрий: Муоз ибн Муслимнинг лавозимидан олиниши

- 163 ҳижрий: Муқаннанинг ўлими



Сўғд минтақаси ҳеч қачон Сосонийлар империясининг бир қисми бўлмаган ва шу сабабли Муқанна исёнида бу минтақада қадимий Эрон шоҳаншоҳлигини тиклаш кайфияти кўп кузатилмайди.(137) Ҳатто Муқаннанинг халифаликни ағдаришга ҳам режаси йўқ эди. Аммо у, албатта, ислом динини Сўғд минтақасида ҳокимиятни ушлаб турувчи куч сифатида кўришни истамас эди. Эҳтимол у мусулмон бўлиб қолишни истаган ҳар бир кишини араб деб билган ва уларни ўзи ҳамда издошлари бахтсизлигининг сабабчиси деб ҳисоблаган.(138) Муқаннанинг араб қайнотасидан ташқари асосий издошлари сўғд аҳлидан эди ва баъзиларининг номларидан маълум бўладики, уларнинг ичида исломдан қайта бошқа динга ўтган мусулмонлар ҳам бўлган. Кўринишича, Муқанна қўшинининг қўмондон ва саркардалари орасида Бағий, Карак, Хорижа каби исломий бўлмаган номларга эга шахслар жуда кўп бўлган.(139)



Муқаннанинг Мовароуннаҳрда муваффақият қозониши сабаблари



Ҳижрий 159 йилида Хуросон амири Ҳумайд ибн Қаҳтаба вафот этгач, Халифа Маҳдий унинг ўрнига Абу Авн Абдулмалик ибн Язидни Хуросонга волий қилиб тайинлаб, унга Муқанна исёнини бостиришни буюрди. У ҳокимиятга келганидан сўнг, Бухорода Юсуф ибн Иброҳим, машҳур номида Юсуф ал-Барма исёни туфайли Хуросонда вазият бузилди. Бу шахс ўзини пайғамбар деб даъво қилиб, Аббосийларга қарши чақириқ билан чиқди ва кўпчилик одамларни ўз ортидан эргаштирди.(140)(141) Юсуф ал-Барма Марвга келиб, Талқон ва Жузжонни ҳам ўз тарафига оғдирди. Юсуфнинг исёни ва бу туфайли Хуросонда пайдо бўлган қарама-қаршиликлар Муқаннанинг Мовароуннаҳрдаги ҳаракатларининг янада кенгайишига сабаб бўлди.(142)(143) Шунингдек, Муқаннанинг Мовароуннаҳрдаги даъватининг муваффақиятли кечишига сабаб қилиб, арабларнинг бу минтақани фатҳ этиш вақтида бу ерда йирик ер эгалари ҳамда марказий ҳокимият манфаатлари ва иккинчи томондан араб муҳожирлари, кичик ер эгалари ҳамда маҳаллий савдогарлар орасида юзага келган зиддиятлар натижасида пайдо бўлган бир қатор беқарорликлар ҳам кўрсатилган.(144)



Муқаннанинг туркларни жалб қилишдаги муваффақият сабаблари



«Тарихнома» асарида Муқанна ҳаракатида туркларнинг иштироки ҳақида янги маълумотлар келтирилган.(145) Муқаннанинг турк издошлари Туркистоннинг шимоли-шарқий ҳудудидан бўлиб, Эроннинг жанубий-шарқидаги турклар билан ҳеч қандай боғлиқликлари бўлмаган. Тарихий ҳужжат ва далилларга кўра, Мовароуннаҳр турклари Муқаннадан олдин Исҳоқ Туркийни ҳам қўллаб-қувватлаганлар. Исҳоқни қўллаган турклар Турғаш қабиласидан эди.(146)



«Тарихи Бухоро»нинг маълумотларига кўра, Муқанна тарафдори бўлган турклар Туркистондан Мовароуннаҳрга келишган. «Баён ал-адён» асари муаллифининг таъкидлашича, Муқанна Туркистон ҳукмдорини Мовароуннаҳрни талон-тарож қилишга чақирган.(147) Бу маълумотга кўра, турклар фақат талон-тарож ва саргузашт излаш мақсадидагина Муқаннага қўшилган бўлишлари мумкин. Аммо, Муқанна ўзини «Буддаий мавъуд» (ваъда қилинган Будда) деб эълон қилганини эътиборга оладиган бўлсак, ва шунингдек, хитойлик буддавийлар ва мовароуннаҳрлик буддачилар «ваъда қилинган Будда»нинг издошларини «оқ кийимлилар» деб атаганларини ҳисобга олсак,(148) туркларнинг Муқаннага эргашиши фақат талончилик учун бўлмаган бўлиши мумкин.(149)



Чунки Муқанна ўз шахсини "Буддаий мавъуд" ғояси билан бирлаштирган эди. "Буддаий мавъуд" ҳақидаги тушунчаларда айтилишича, у ўз вазифасини бажариб бўлгач, танасидан олов чиқиб, абадий тинчликка эришади. Муқанна ўз ҳаётини худди шу йўл билан – ўзини ёқиб якунлаши билан, шу "Буддаий мавъуд" ғоясини амалга оширган бўлиши мумкин. Бундан ташқари, Муқаннанинг мўъжизаларидан бири бўлган «Нахшаб ойи» ҳам бор эди. Бу мўъжиза ҳақида айтилганидек, Муқанна бу ойни Нахшаб яқинидаги қудуқдан чиқарарди. Ислом, насронийлик ва яҳудийлик динлари тарихида бундай бир воқеа кузатилмаган. Бироқ, Маҳаяна фирқаси буддавийлари «Шунита» (бўшлиқ, йўқлик) таълимотини тушунтиришда Будда ҳаёти ва ҳолатларини туш ёки сароб каби шубҳали ҳодисалар билан таққослаганлар. Хутан буддавийларининг қадимий қўшиқларида Будданинг ҳаёти сувда акс этган ой билан таққосланган.(150)



Шунинг учун ҳам Муқанна ўзини «Буддаий мавъуд» сифатида кўрсатишга муваффақ бўлган бўлса, турк хоқони унга иттифоқчи сифатида эргашган бўлиши мумкин. Чунки турк хоқони, адолат ва тинчликни дунёда ҳукмрон қилиш учун «ваъда қилинган Будда»га хизмат қилишга тайёр бўлган «адолатли шоҳ» ролига эга бўлган.(151)



Асосий эътиқод ва ғоялари



Муқаннанинг эътиқодлари ва бу эътиқодларнинг унинг издошлари томонидан қабул қилиниши ҳақида гапирганда, авваламбор бу эътиқодлар жамият ва одамлар орасида аввалдан тарқалган ва машҳур бўлган қарашларга асосланганлигини қайд қилиш лозим. Шу сабабли, Муқаннанинг таълимотлари янгилик эмас, балки ўзидан олдин яшаганларнинг ғоя ва таълимотларини такрорлаган дейиш мумкин.(152) Муқанна ўз издошларини сиёсий ва иқтисодий тенгсизликларга қарши, айниқса араб ҳукмдорлари устидан курашга чақирган ва унинг ғояларининг кенг қабул қилинишига сабаб асосан араблар устидан ҳукмронлик ва тенгсизликни бартараф этишга бўлган чақириқлари эди.(153)



Эътиқодлари



Оқ кийимлиларнинг қарашига кўра, Худо енгил (латиф) жисм бўлиб, узунлиги, эни ва чуқурлиги бордир. Ҳамма пайғамбарлар Худолар бўлиб, уларнинг танаси Худонинг элчиси (Расули), руҳи эса Худонинг ўзидир. Худо одамлар билан гаплашишни хоҳлаган вақтда пайғамбарлардан бири қиёфасига кириб, уни одамлар орасига юборади.(154) Улар, Худо одам қиёфасига киргач, яна узоқ муддат, ҳатто бир неча асрлар ўтгунча бу ишни такрорламайди деб ишонардилар.(155) Аслида улар таносухга ишонишган. Яъни Худо аввалида Одам шаклига кирган, кейин эса Нуҳ, Иброҳим, Мусо, Исо, Муҳаммад шаклида зоҳир бўлиб, кейин Абу Муслим Хуросоний ва ниҳоят Муқанна шаклида намоён бўлган.(156)



Абу Райҳон Беруний Муқанна Маздак ўргатган барча таълимотларни такрорлаган, дейди.(157) Муқаннанинг издошлари намоз ўқиш пайтида қайерда ва қайси вақтда бўлмасин, юзларини Муқанна томонга буриб, унга сажда қилардилар. Улар жангларда ҳам ундан ёрдам сўрашиб, «Эй Ҳошим, бизга ёрдам бер!» деб чақириқ қилганлар.(158)(159) Муқанна ўзини Худо деб даъво қилганлиги учун, ўликларни тирилтиришга қодир эканлигини ҳам айтган. Муқанна қарашига кўра, унинг душманлари ва қаршилик қилганларнинг қонини тўкиш мубоҳ (ҳалол), уларнинг мол-мулки ва хотинлари ҳам оқ кийимлиларга ҳалол бўлган.(160)



Муқаннанинг эътиқодлари орасида аёлларнинг муштараклиги ҳам келтирилади. Уларнинг қарашига кўра, аёл хушбўй гул каби бўлиб, уни ҳидлаш билан гулдан ҳеч нарса камаймас экан. «Тарихи Бухоро» асарида ёзилишича, агар бир киши ўз дин-қардошининг хотини билан холи қолишни хоҳласа, ўша аёлнинг уйига бориб, эшигига бир аломат қўйиб кетар экан. Агар эри қайтиб келиб эшикдаги белгини кўрса, у уйига кирмасдан қайтиб кетар экан.(161) Албатта, бу айблов Маздакдан кейинги кўплаб исёнларга нисбат берилганини ҳам эътиборга олиш керак. Шу сабабли, бундай айбловларга эҳтиёткорлик билан қараш лозим.



Ҳукм ва аҳкомлари



Оқ кийимлиларнинг эътиқодига кўра, Худо ҳеч нарсани ҳаром қилмаган. Муқанна ибодатларнинг ҳаммасини, жумладан, намоз, рўза, закот кабиларни бекор қилган, улар ғусл ҳам қилишмаган. У илгари ҳаром қилинган барча нарсалар, жумладан, чўчқа гўшти ва шаробни ҳам ҳалол деб ҳисоблаган.(162) Шу билан бирга, Муқанна издошлари ҳақида улар ўғирлик қилмасликлари ва ишончли омонатдорлар эканлиги ҳам таъкидланган.(163)



Нахшаб ойи



Муқанна ҳаётининг баъзи воқеалари мусулмон ёзувчиларининг эътиборини кўп жалб қилган.(164) Ана шундай воқеалардан бири «Нахшаб ойи» бўлиб, шунингдек унинг қалъаси билан боғлиқ воқеалар ҳам бордир.



Нахшаб ойи



Нахшаб ойи — Муқаннанинг машҳур мўъжизаси сифатида унинг ҳаётидаги бошқа воқеаларга нисбатан Эрон форс адабиётида кўпроқ акс этган. «Нахшаб ойи» Муқанна ясаган нарсанинг номи бўлиб, уни ўз мўъжизаси сифатида одамларга кўрсатар эди. У ҳар кеча бу ойни Нахшабдаги бир қудуқдан чиқарар, у тўрт фарсах узоқликни ёритар эди. Нахшаб ойи Муқаннанинг шуҳратини ва издошлари сонини янада кўпайишига сабаб бўлди. Аммо Муқанна бостирилганидан сўнг ўша қудуқдан катта бир симоб косаси топилгани ҳақида маълумотлар мавжуд.(165) Бу мўъжиза ҳақида «Милал ва ниҳал» (Шаҳристонний), «Тажорат ус-салаф» (Ҳиндушоҳ Нахжавоний), «Тарихи Бухоро» (Нарҳаший) ва бошқа манбаларда ҳам айтиб ўтилган.



Форс адабиётида «Нахшаб ойи»



Форс тилидаги адабий матнларда «Нахшаб ойи» турли номлар билан тилга олинган, масалан: «Моҳи Кеш» (Кеш ойи), «Моҳи чоҳи Кеш» (Кеш қудуғининг ойи), «Моҳи Сиём» (Сиём ойи) ёки «Моҳи Муқанна» (Муқанна ойи). Бироқ Эрон ёзувчи ва шоирлари кўпроқ бу воқеанинг тарихий жиҳатига эмас, балки Нахшаб шаҳрининг жуғрофий аҳамиятига ёки у ернинг ҳукмдорларини мадҳ қилиш учун эътибор қаратганлар. Масалан, Нахшаб шаҳрининг асли аҳолисидан бўлган шоир Сузаний Самарқандий ўз шеърларида бу шаҳарнинг подшоҳини мадҳ этиш учун Нахшабга ишора қилади. Эҳтимол, Муқанна ҳақидаги диний уламоларнинг салбий қараши сабабли, бу шаҳар шоирлари ҳам бу мавзуда кўп гапиришни хоҳламас эдилар. Масалан, Самарқандий ўз шеърида шундай дейди:



نخشب به جمال او شد امروز  

از بعد جنان، جنان دیگر  

جز سایه عدل به نخشب  

کو جای که امان دیگر  



(Нахшаб бугун унинг жамоли билан  

Жаннатдан кейин яна бир жаннатга айланди,  

Адолат соясидан ташқари Нахшабга,  

Яна бошқа паноҳ бўладиган жой борми?)



Бироқ олтинчи асрнинг ўрталарида, Хуросон ва Ироқ услублари ўртасидаги шоирлар шеърларида «Нахшаб ойи» мавзусига қизиқиш янада кучайган. Шоирлар бу тарихий воқеанинг ичида яширинган тасвирий имкониятлардан фойдаланиб, уни ўз шеърий тасвирларига айлантирганлар. Шоирлар «Нахшаб ойи»ни кўпроқ маъшуқнинг юзига ишора қилиш учун ишлатганлар. Бу воқеа ошиқона, мадҳия, ғазал, таълимий ва ҳикматли шеърларда кўплаб учрайди. Шоирлар бу мавзуни ташбеҳ, истиора, талмеҳ ва иҳом каби адабий санъатларда кўп ишлатганлар. Ғазалларда маъшуқнинг ўрни шундай юқорики, табиат ва унинг барча унсурлари унинг гўзаллигини васф қилишга хизмат қилади. «Нахшаб ойи» тасвирий жиҳатдан ўта нозик бўлиб, у қоронғи тунда қудуқдан чиққан ой бўлгани учун, бу маъшуқнинг юзига мутаносиб келади. Бу воқеанинг барча тарихий тафсилотлари шоирлар хаёлида маъшуқнинг қиёфасида қайта гавдаланади. Масалан, Хоқоний ўз шеърида шундай дейди:



دستار در ربوده سران را به باد زلف  

شوریده زلف و مقنعه عید بر سرش  

برده مهش به مقنعه عیدی و چاه سیم  

آب چه مقنع و ماه مزورش  



(Унинг сочлари шамол билан ҳокимларнинг саройини ўғирлаб олган,  

Сочлари паришон, байрам юз-қийқаси бошида,  

Унинг ойи байрам юз-қийқаси ва симоб қудуғини олиб кетган,  

Қудуқнинг суви – бу қандай юз-қийқа ва сўний ой!)



Эй Салмон Соважий қуйидаги шеърида айтади:



ز عکس گونه‌هایت در تاب ماه نخشب  

از سحر چشمهایت بی آب چاه بلبل  



(Ёнинг аксидан Нахшаб ойи тобланар,  

Кўзларинг сеҳридан булбулнинг чоҳи сувсиз қолар.)



Ираж Мирзо, Хожу Кирмоний, Қооний ва Фуруғий Бастомий шеърларида ҳам «Нахшаб ойи» кўплаб тилга олинган. Бу намуналарни таҳлил қилганда маълум бўладики, ғазалий шеърларда «Нахшаб ойи» кўпроқ осмондаги ой образи ўрнида ишлатилган. Шу билан бирга, бу воқеанинг бошқа бир жиҳати – ёлғон ва ҳийла-найранг тимсоли ҳам бўлиб, баъзан маъшуқ қиёфасида ҳам намоён бўлади. Масалан, Амир Хусрав Деҳлавийнинг шеърида:



چون مه نخشب بتان خالی نباشند از دروغ  

تا نداری استوار از خود درون آری مکش  



(Нахшаб ойи каби маҳлуқлар ёлғондан холи бўлмас,  

Ўз ботининг мустаҳкам бўлмаса, у тарафга қадам қўйма.)



«Нахшаб ойи»нинг мадҳия шеърлардаги ўрни ҳам муҳимдир. Бунда «қудуқ» ва «ой» тушунчалари ажралиб туради ва шоирларга янги мавзуларни яратиш имкониятини беради. Масалан:



ماه را گر خالف او طلبد  

مطلب جز به چاه نخشب باز  



(Агар ойни унинг рақиби истаса,  

Фақат Нахшаб чоҳидан изласин.)



«Нахшаб ойи»нинг ҳикматли ва таълимий шеърлардаги ўрни, осмондаги ҳақиқий ой билан бу сунъий ва беқарор ойнинг қарама-қарши қўйилиши орқали, инсонларни Худони қидириш ва ҳақиқат йўлига чорлаш учун ишлатилган. Масалан, Санойий ва Низомий шундай ёзадилар:



روی از وی طلب نه از مکسب  

از فلک ماه جو نه از نخشب  

اگر جای تو را برگرفت بدخواه  

مقنع نیز داند ساختن ماه  



(Юзни фақат ундан сўра, касбдан эмас,  

Ойни фалакдан изла, Нахшабдан эмас.  

Агар сенинг ўрнингни душман эгалласа,  

Муқанна ҳам ой яратишни яхши билади.)



Шоирлар ташбеҳ яратишда кўпроқ Нахшаб ойидан фойдаланганлар, масалан, осмон ва тонг тасвирида, маъшуқ тасвирида ва табиат васфида. Форс шоирлари санъатида бу мавзу талмеҳ (эзгу рамз) яратишда ҳам кўп ишлатилган. Масалан, бу ой баъзида Юсуф пайғамбар ташланган чоҳни ҳам эсга солади. Шубҳасиз, бу тарихий воқеанинг яширинган тасвирий имкониятлари шоирларнинг тасвирий қудратини кучайтиришда муҳим роль ўйнаган.



Манбашунослик



Муқанна ҳаракати ҳақидаги манбалар, Умавийлар охиридаги исёнларга қараганда кўпроқ бўлса-да, бу манбаларнинг баъзилари воқеаларни нотўлиқ ёки вақт бўйича ноаниқ келтиргани сабабли, ҳодисаларни тўғри тушунишда қийинчилик туғдиради. Шунингдек, бу манбаларнинг ҳеч бири оқ кийимлиларнинг диний таълимоти ва фикрлари ҳақида аниқ маълумот бермайди.(166)



Форсий манбалар



Муқанна ҳақида форсий дарий тилида ёзилган энг қадимий китоб — «Ахбори Муқанна» бўлиб, унинг муаллифи Иброҳим исмли шахсдир. Бу Иброҳим ҳақида ҳеч қандай маълумот мавжуд эмас, ҳатто бу китобнинг ёзилган вақти ҳам номаълум. Ҳозирги вақтда бу китоб топилмаган.(167) Аммо Абу Райҳон Беруний «Осор ул-боқия» асарида ёзишича, ундан олдин Эронда Муқанна ҳақида батафсил маълумот берувчи бир китоб мавжуд бўлган. «Тарихи Бухоро»ни форсчага таржима қилган Абунаср Қубовийнинг таъкидлашича, Нарҳаший ўз китобида Муқанна ҳақидаги маълумотларни қисқа келтирган ва у бу қисмни «Ахбори Муқанна» китобидан тўлдирган. Бу маълумотдан икки нарса аниқлашади: Биринчидан, Нарҳаший «Ахбори Муқанна» китобидан бевосита фойдаланмаган, иккинчидан, бу китоб 522 ҳижрий йилгача мавжуд бўлган, чунки Қубовий VI асрда «Тарихи Бухоро»ни таржима қилган. Кейинги муҳим манба — Абусаид Абдулҳай ибн Заҳҳок Гардизийнинг «Зайн ул-Ахбор» асари бўлиб, у ерда Муқанна ҳақида бошқа манбаларда мавжуд бўлмаган маълумотлар бор. Бундан ташқари, Балъамийнинг 353-йилда таржима қилган «Тарихи Табари» асарида ҳам маълумотлар мавжуд бўлиб, Венадаги нусхасидаги маълумотлар «Тарихи Табари» арабча асли билан бир хил эмас. Шунинг учун бу асар ҳам мустақил манба ҳисобланиши керак. Бошқа бир муҳим асар — Абулмаолий Муҳаммад ибн Ҳусайн Алавийнинг «Баён ул-адён» китобидир, бу асар Муқанна ҳаётидаги баъзи қоронғи нуқталарга ёритувчи ҳисобланади. «Мажмаъ ут-таворих вал-қисас», «Жавомеъ ул-ҳикоёт», «Тарихи гузида» (Ҳамдуллоҳ Муставфий), «Тарихи Бухоро» (Нарҳаший), «Табсират ул-авом» (Муртазо ибн Доий Ҳасаний Розий), «Тарихи алфий» каби китобларда ҳам Муқанна ҳақида муҳим маълумотлар бор.(168)



Арабий манбалар



Бу манбалардан Муқанна ҳақида олинадиган маълумотлар қисқа бўлиб, аксар ҳолларда исломга қарши таассуб билан ёзилган ва унда Муқанна кўпроқ «ислом душмани» деб тилга олинган. Абу Али Ҳусайн ибн Аҳмад ибн Салломийнинг «Ат-Тарих фи ахбори вулоти Хуросон» асари Муқанна ҳақидаги маълумотларнинг кейинги ёзувчилар учун асосий манбаси бўлган. Бу китобнинг асли ҳозирда мавжуд эмас, лекин Ибн Асир, Ибн Халликон, Авфий, Утбий, Самъоний ва Гардизий каби муаллифлар ундан фойдаланганлар.



Муқанна ҳақида маълумот берувчи энг қадимий мавжуд арабча манба Абу Усмон Умар ибн Жоҳизнинг «Ал-Байон ват-табйин» китобидир.(169) Жоҳизнинг Муқанна ҳақидаги маълумоти жуда қисқадир. Иккинчи манба — Ибн Халликоннинг «Вафайот ул-аъён» асаридир.(170) Табарий («Тарих ар-русул вал-мулук»), Муқаддасий («Ал-Бад ват-Тарих»), Аздий («Тарихи Мосул»), Хоразмий («Мафотиҳ ул-улум»), Абу Мансур Бағдодий («Ал-Фарқ байнал-Фирақ») ва Абу Музаффар Исфараиний («Ат-Табсир фид-дин») каби китобларда ҳам Муқанна ҳақида маълумотлар мавжуд. Ибн Асирнинг «Ал-Комил фит-Тарих» асаридаги маълумот эса, Муқанна ҳақидаги энг яхлит ва яхши маълумотлардир. Ибн Асир Табарий, Балъамий, Муқаддасий, Ибн Ибрий, Хоразмий, Абу Райҳон Беруний ва Салломий маълумотларини бирлаштириб яхлит бир ривоят яратган. Кейинчалик Ибн Тақтақий («Ал-Фахрий»), Мулла Аҳмад Татавий («Жомеъ ут-таворих»), Ибн Халдун («Ал-Ибар») ва Мулла Аҳмад Татавий («Тарихи алфий») каби ёзувчилар ҳам Ибн Асир маълумотларидан фойдаланганлар.(171)



Муқанна ҳақидаги замонавий тадқиқотлар



Томас Мур ўзининг «Лола рух» асарида Нахшаб ойининг шеърий жиҳатларидан фойдаланиб, Муқанна ҳикоясини шеър шаклида ёритган.(172) Бу китобда тўрт ҳикоя бўлиб, иккинчи ҳикоя Хуросондаги «юзини ниқоб билан ёпган пайғамбар» ҳақидадир. Китоб биринчи марта 1817 йилда нашр қилинган. Бироқ бу китобда тарихий маълумотлардан кўра кўпроқ фантастик воқеалар тасвирланган. Муаллиф эътиборли томони шундаки, Муқаннани ижобий жиҳатдан тасвирлаган. Бартольднинг машҳур асари «Туркистоннома»да Муқанна ҳақида икки бетдан кам маълумот берилган.(173) Эдвард Браун ҳам «Эрон тарихи ва адабиёти» асарида Муқанна ҳақида маълумот келтиради.(174) У Муқаннани диний даъватчи сифатида тилга олган, аммо қизиғи шундаки, Браун «Тарихи Бухоро»ни умуман эслатмаган ва бу мавзуга чуқур киришмаган. Муқанна ҳақидаги энг яхши тадқиқотни Ғуломҳусайн Сиддиқий амалга ошириб, уни «Эрондаги диний ҳаракатлар (ҳижрий II ва III асрларда)» номли китобида 1938 йилда чоп этган.(175)



Кейинги тадқиқотчи Сабатино Москелати ўзининг «Халифа Маҳдий ҳақида тарихий тадқиқотлар» мақоласида Муқанна исёнига алоҳида бўлим ажратган. Александр Юревич Якубовский «Муқанна исёни — Оқ кийимлилар ҳаракати» китобини ёзган. Элтон Даниэл «Аббосийлар даврида Хуросоннинг ижтимоий ва сиёсий тарихи» асарининг тўртинчи бўлимида бу ҳаракатга янги таҳлил берган. Саид Нафисийнинг «Нахшаб ойи» асари тарихий ҳикоя тарзида ёзилган. Забеҳуллоҳ Сафо «Ниқобдор Хуросоннома» номли мақоласини 1937 йилда «Меҳр» журналда нашр қилган. Ираж Суҳробийнинг «Ниқобли пайғамбар» асари тарихий-бадиий роман бўлиб, бу мавзудаги ягона мустақил асардир, эҳтимол Туркияда нашр қилинган.(176)(177)



Ниҳоят, Вилфред Маделунг ва Пол Уокер 1998 йилда Абу Таммом Исмоилийнинг араб тилида ёзган бир фирқа тарихи бўлимига бағишланган асарини инглизчага таржима қилганлар. Бу асарда Муқанна издошлари (Оқ кийимлилар)нинг муҳим диний эътиқодлари ҳақида маълумот берилган.(178)



Абу Таммомнинг Оқ кийимлилар ҳақидаги маълумоти



Абу Таммом ёки Юсуф ибн Муҳаммад Нишопурий – исмоилийларнинг машҳур доийларидан бири бўлган. У ўзининг фирқаларга бағишланган асарларидан бирида «мушаббиҳа» (Худони инсон шаклига ўхшатувчилар) фирқаси ҳақида маълумот келтиради. Ушбу маълумотлар орасида у Оқ кийимлилар ҳақида ҳам ёзган бўлиб, уларни Муқанна издошлари деб таърифлаган. Унинг бу маълумоти уч алоҳида қисмдан иборат бўлиб, ҳар бир қисм ўз навбатида алоҳида манбага асосланган ҳолда ёзилган.(179) Маълум бўлишича, Абу Таммом бу уч қисмни ёзишни Иброҳим томонидан ёзилган Муқанна ҳақидаги китоб асосида бошлаган ва кейинчалик Эроннинг ғарбий минтақаларидаги Хуррамдинлар ҳақидаги ўз кузатишларини ҳам унга қўшиб ёзган. Абу Таммомдан кейин Муқанна ҳақида ёзган фирқа муаллифлари, жумладан, Бағдодий ва Шаҳристонний ҳам ўз маълумотларини асосан Абу Таммомдан олганлар.(180)



Биринчи қисм



Абу Таммом бу қисмда ўз гапини Оқ кийимлиларни Муқаннанинг издошлари деб аташ билан бошлайди ва Муқаннанинг асл исмини Ҳишом ибн Ҳаким Марвазий деб беради. У Муқанна ўзини Маҳдий деб ҳисоблаганини таъкидлайди. Кейин у бу қисмда Оқ кийимлиларнинг Худо ҳақидаги эътиқодларини баён қилиб, уларнинг Худо Муқанна суратида намоён бўлганлигига бўлган ишончини тушунтиради. Шунингдек, Оқ кийимлилар Худонинг яна қайта пайдо бўлишини кутаётганини ва Худо улар ва уларнинг таълимотига яна куч бериб, бутун ер юзига тарқалишига ишонганликларини ёзади.(181)



Бу қисмнинг қизиқарли жиҳати шундаки, бу маълумотда Муқанна ўзини очиқчасига «Маҳдий» деб номлаганлиги қайд этилган. Бундай ҳолат бошқа манбаларда аниқ тилга олинмаган эди. Шу билан бирга, бу маълумотда Муқаннанинг исми «Ҳишом» шаклида келтирилган.(182)



Абу Таммом бу қисм охирида Оқ кийимлиларнинг диний қонунларига хулоса қилиб, улар аёлларнинг фақат бир эркакка тегишли эканига ишонмасдан, аёлларни барча эркакларга тегишли деб ҳисоблаганликларини айтади. Шунингдек, у Оқ кийимлиларнинг озиқ-овқат ҳақидаги қарашлари ва диний ибодатларни бажаришни рад этганликлари ҳақидаги маълумотлар билан ушбу қисмни якунлайди.(183)



Бу қисмда Муқаннанинг исмидаги тушунмовчиликлар ва Абу Муслимнинг ҳам Худо руҳи жисмлашган шахслар қаторига киритилганлиги каби номутаносибликлар бўлса-да, у бизга кўпгина янги маълумотларни тақдим этади.



Иккинчи қисм





Иккинчи қисм



Абу Таммом ушбу қисмни: «Мен уларнинг кўпчилиги билан учрашдим ва улар билан баҳслашдим...» деб бошлаган ҳолда, ўзи шахсан Оқ кийимлилар билан гаплашганини таъкидлаган. Аммо ўрта асрлар ёзувчилари кўпинча бошқаларнинг гапларини ўз тилларида ифода қилганлари сабабли, бу маълумотларга тўлиқ ишониш қийин. У давомида уларнинг эътиқодлари ҳақида ёзиб, бу маълумотлар биринчи қисмдаги маълумотлари билан мувофиқ келади.



Бу қисмда Абу Таммом ўзининг учратган Оқ кийимлилари ичида фақат билимлилари Муқаннани яхши билганини, аммо барча оқ кийимлилар орасида Муқаннанинг мақоми алоҳида бўлганлигини таъкидлайди. Ёзиш услубидаги зиддият ва ноаниқлик Абу Таммомнинг ростдан ҳам улар билан учрашганлигига ёки учрашмаганлигига шубҳа уйғотади. Аммо, эҳтимол у ҳақиқатан ҳам улар билан учрашган бўлиши мумкин, чунки у исмоилий доий бўлган ва ўз динига одамларни даъват қилиш учун қишлоқ жойларга сафар қилган.



Абу Таммом бу қисмда ҳам биринчи қисм каби Оқ кийимлилар орасида аёлларнинг умумийлигини (муштараклигини) таъкидлайди, аммо бу ерда унинг маълумотлари янада батафсил ва аниқ бўлиб кўринади. У бу қисмда Амр ибн Муҳаммад исмли кишидан, у эса Бухоролик бир қариядан ривоят қилиб, ҳар бир оқ кийимлилар гуруҳида бошлиқ (раис) бўлганлигини, ва агар улардан бир киши уйланмоқчи бўлса, тўй кечасида аввал ўз хотинини шу раисга топшириши лозим бўлганлигини келтирган. Бироқ Абу Таммом бу маълумотнинг тўғри ёки нотўғрилиги ҳақида аниқ маълумоти йўқлигини ҳам қайд этади.(184)



Шунингдек, Абу Таммом бу қисмда бир киши бир аёл билан холи қолишни хоҳласа, унинг уйига белгилар қўйиши ҳақида маълумот келтирган. Бу маълумот бизга тибетликлар ва бошқа халқларда мавжуд бўлган «бир аёлнинг бир неча эрга тегишли бўлиши» анъанасини эслатади. Бундай оилаларда отадан қолган мерос бўлинмасдан бирлашиб қолар ва агар ўғил туғилса, бутун мерос унга қолар, агар фақат қизлар бўлса, мерос катта қизга ўтарди.(185) Бу турдаги никоҳлар, «Балх ҳужжатлари» деб аталган ҳужжатларга кўра, қадимий Эрон халқлари орасида ҳам тарқалган. Абу Райҳон Беруний ҳам бу турдаги никоҳларни ҳозирги Афғонистон шимоли ва Кашмир ҳудудларида ҳам тарқалганини қайд этади. «Тарихи Бухоро»да ҳам Оқ кийимлиларда муштарак никоҳ ҳақида маълумот келтирилган.(186)



Абу Таммом бу қисмда Оқ кийимлиларнинг ўта ишончли ва омонатдор эканликларини таъкидлаб, улар ўғирлик қилмасликларини ва ҳеч кимга зарар етказмасликларини ёзади.(187)



Учинчи қисм



Абу Таммом ушбу қисмни ёзишда биринчи қисмдан фарқли яна бир манбадан фойдаланган, чунки бу қисмда аввалги икки қисмда йўқ бўлган бошқа маълумотлар келтирилади. Бу қисмда Абу Таммом Оқ кийимлилар тинчликда бўлган вақтларида ҳеч қачон қон тўкмаганликлари, аммо исёнга қўл урганда қон тўкиш ва ўлдиришдан тийилмасликларини ёзади.(188)



Абу Таммом бу қисмда Оқ кийимлиларнинг Маҳдийга ишонишларини таъкидлайди. Уларнинг эътиқодича, охир замонда Абу Муслимнинг қизидан туғилган Маҳдий ибн Фируз ибн Имрон исмли бир шахс пайдо бўлади. Улар ҳар куни тонгда уйғонганда айнан шу куни исён кўтаришлари мумкинлигини кутган ҳолда яшашар эди, яъни улар ҳар лаҳзада Маҳдийнинг пайдо бўлишини кутишар эди.(189)

Абу Муслим форс тилидан тайёрлади