Закот ҳақида

— Дини Исломнинг учинчи рукни бўлган закот инсонларни нафақат ибодатга чақирадиган, балки ижтимоий ҳаётни ҳам қамраб оладиган, кишиларнинг бир-бирларига бўлган масъулиятларини кўтарадиган ва умуман ижтимоий ҳаётда адолат барқарор бўлишига сабаб бўладиган динимизнинг жуда ҳикматли фарзларидан биридар. Бу ибодатнинг улуғлиги ва зарурлиги шундаки, шариатимиз закот орқали камбағалларнинг ҳолидан хабар олиб туришни бойларнинг зиммасига юклайди. Закот ибодатининг аҳамияти, хусусан, бизнинг кунларимизда — иқтисодий қийинчиликлар кечаётган, кишилар бойлар ва камбағалларга бўлинаётган кунларда янада яққолроқ кўринади.

Оллоҳ таоло Қуръони Каримда закот ҳақида тафсилот билан такрор ва такрор айтган. Қуръоннинг 82-оятида закот намоз билан баробар келган. Яъни, Оллоҳ қаерда намозни адо қилинг, деб буюрган бўлса, шунинг баробарида закотни беринг, деб буюрган.

Ўша 82-оятдан ташқари бошқа алоҳида оятларда ҳам Закот ҳукми баён қилинган. Бу Закот ибодатининг динимизда тутган ўрни нақадар мустаҳкам эканлигини, унинг фарз амал эканлигини далолатлайди.

Қолаверса, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам ўз ҳадисларида бойлар камбағалларга эҳсонлар, садақотлар, яхшилик қилишига даъват қилганлар.

Қуръони Каримда Оллоҳтаоло Ўзининг Жаннати бандалари ҳақида, ҳақиқий тақволи кишилар тўғрисида:

"Уларнинг мол-мулкларида сўрагувчи ва (мол-давлатдан) маҳрум-муҳтож кишилар учун (ажратилган) ҳақ-улуш бўлар" (Ваз-зориёт-19)— деб марҳамат қилган. Демак, Оллоҳ кимга молу давлат берса, ўшанинг бир қисми аниқ камбағалларнинг ҳақи, деган зътиқодда яшашимиз зарурлиги иймонимизга, тақвоимизга далолат эканлиги маълум бўлада.

"Закот" сўзи аслида арабча сўз бўлиб, "поклаш", "ундириб-ўстириш" деган маъноларни билдиради.

Биз Оллоҳ таоло ўзи омонат қилиб берган молу дунёни поклаб олиб, сўнгра ундан фойдаланишимиз жоиз. Ўша молу дунёнинг озгина қисмини Оллоҳ ўзиники деган. Шу қисм камбағалларга берилганда топилган дунё пок бўлади, дейди Оллоҳ. Бу қисм миқдори юздан икки ярим фоиздир ёки қирқдан бирдир.

Худди қозонда пишаётган таомнинг устидаги кўпикни олиб, уни тозалаб олгандай, молу дунёни ҳам тозалаб олиш даркор.

Закотни ўзимизнинг қариндош-уруғларимиз, қўни-қўшни, маҳалла-кўйларимизга берамиз ва бу билан ўртамиздаги меҳр-оқибат, биродарликни ривожлантирамиз, топган мулкимизни поклаб оламиз.

Закот бериш билан суратда молимизнинг миқдори гўё камайгандек бўлар, аслида эса, Оллоҳ бунинг номини "закот" деб қўйган экан, демак, бойлигимиз камаймайди, балки, аксинча, ўсади. Яъни, суратда молимиз камайгандай кўринса ҳам, Оллоҳ бизда қолган ҳалол қисмига шу қадар баракот берадики, берганимиздан бир неча бор кўпроғини Оллоҳ бу дунёдаёқ қайтаради. Закот сўзининг "униш-ўсиш" маъноси мана шундан келиб чиқади. Бу гўё деҳқоннинг ерга дон сочишига ўхшайди. Ерга ташланган битта дон Оллоҳ баракот берганлиги туфайли қирқта бўлиб қайтиб келгани каби. Сизнинг қирқдан бир улушингиз Оллоҳнинг марҳамати билан бир неча бор кўпайиб қайтади.

Демак, закот ибодати воситасида Оллоҳ таоло Ўзининг ҳар бир бандасининг ёнини олар, раҳм-шафқат қилар экан ва бу ишни Ўзйнинг бой бандалари қўли билан амалга оширар экан.

— Закот ибодатинг бошқа ибодатлардан энг асосий фарқи нимада?

— Бу ибодатнинг бошқалардан фарқи шундаки, масалан, "Ла илаҳа иллаллоҳ, Муҳаммадур Расулуллоҳ" калимаси ҳар бир мўъмин одам айтиши, тилида иқрор, дилида тасдиқ этиши керак бўлган калима бўлса; намоз ҳар бир мусулмон адо қилиши лозим бўлган ибодат бўлса; закот фақат бойлар учун фарз қилинган ибодатдир.

— Унда мол-дунёсининг миқдори қай даражага етганда кишини бой деймиз ва ўша бой одам нималардан закот бериши керак, деган саволга жавоб берсангиз?

— Келинг, аввал саволингизнинг иккинчи қисмини кўриб чиқайлик, шунда ўз-ўзидан биринчи саволингизга жавоб бўлади.

Закот беш нарсадан берилиши фарз қилинган.

Биринчиси, тасарруфдаги чорва моллари (туя, қора-мол, қўй каби)дан; иккинчиси, олтин ва кумушдан; учинчиси, тасарруфдаги ер майдонидан топилган кон ёки хазинадан; тўртинчиси, тижорат молларидан (тижорат учун олиб қўйилган молларнинг қийматидан); бешинчиси, деҳқонлар деҳқончилик маҳсулотларидан. Мана энди юқорида саналган нарсалар қайси миқдорга етганда уларнинг соҳиблари бой деб саналади, яъни зиммаларига закот бериш масъулияти юкланади, деган саволга жавоб берамиз. Динимизда бу саволга ҳам мукаммал жавоб мавжуд.

Араб тилида "нисоб" деган сўз бор. Буни биз "бойлик чегараси" деб тушунсак тўғри бўлади. Юқорида айтилган беш нарсанинг ҳам ўзига яраша нисоби бор.

Аввало, чорвадор бойнинг закот тўлаш тартибини кўриб чиқайлик. Агар чорва моллари Оллоҳ яратган ўтлоқ-яйловда бекорга (текинга) ўтласалар, шунда чорва эгаси закот беради. Яъни, бир йилнинг ярмидан кўпроқ вақти мобайнида чорвадор бойнинг мол-қўйи яйловда текинга боқилган тақдирда, ана ўша мол-қўйдан закот берилади. Аксинча, қўлидаги юзлаган мол-қўйни ёнидан пул сарфлаб боқадиган чорвадор учун ўз чорвасидан закот бериш фарз эмас. Демак, чорваси яйловда ўтлайдиган чорвадор бой қўлидаги бешта туя учун битта қўйни, ўттизта қорамол учун бир яшарлик бир бузоқни, қирқта қўй учун битта қўйни закот қилиб кам-бағалларга бериши керак. Демак, чорвадорлар учун нисоб, бойлик чегараси бешта туя ёки ўтгизта қорамол, ёхуд қирқта қўй экан ва бу чорва бир йилнинг ярмидан кўпроқ вақти давомида яйловда текинга ўтласалар закот тўлаш масъулияти пайдо бўлар экан. Айтилганлар закот тўловчи чорвадор бойлигининг энг кам миқдори эди. Демак, бешта туядан битга қўй берилар экан, ўнта туядан иккита, ўн бешта туядан учта, йигирмата туядан тўртта қўй берилади ва лекин йигирма бешта туядан бешта қўй эмас, балки битта туя берилади. Мана шундай миқдорда чорваси бор-у, лекин уни ўз ҳамёнидан сарф қилиб боққан чорвадор бойнинг закот тўлаш тартиби бошқачароқ ва бу ҳақда кейинроқ фикр юритамиз.

— Унда ҳозир олтин-кумуш эгаси бўлган кишилар ёки ўша олтин-кумушни сотиб олишга имкони бор кишиларнинг закот бериш тартиби ҳақида, қанча олтин-кумуши бор киши бой ҳисобланиши ҳақида айтиб берсангиз?

— Бу хусусдаҳам, албатта, шариатимизнинг очиқ ҳукми бор.

Ҳазрати Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг бизга буюришларича, йигирма мисқол олтини бор киши бой ҳисобланади ва шундан ярим мисқоли закот қилиб берилиши лозим. 20 мисқол ҳозирги ҳисобда 85 граммга тўғри келади. Демак, кимнинг 85 грамм олтини бўлса, шунинг қирқдан бирини камбағалларга закот тарзида бериши керак.

Кумуши борлар учун эса бойлик чегараси 200 танга (600 грамм) кумуш билан белгиланади. Қуръон нозил бўлган даврларда иқтисодий муносабатлар асосан ол-тин - кумуш билан бўлгани учун бойлик чегараси олтин-кумуш миқдори билан белгиланган эди. Бугун эса муомала асосида олтин турган пуллар борки, демак, 85 грамм олтин ёки 600 грамм кумуш сотиб олишга етадиган пулга эга бўлсак бой ҳисобланамиз ва зиммамизга закот тўлаш масъулияти юкланади. Шу ўринда имомимиз Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳнинг бир масаласини эслаб ўтишимиз жоиз. "Анфаулил-фақир", дейдилар у киши, яъни, агар 85 грамм олтиндан кўра 600 грамм кумуш арзонроқ бўлса-ю, Сизнинг жамғармангиз олтинга эмас, кумушгагина етадиган бўлса, Сиз шунда ҳам ўзингизни бой ҳисобланг-да, тезроқ закот беришнинг ҳаракатига киришинг. Кўпроқ пулли бўлишни кутиб ўтирмай, бойлик чегарасининг энг қуйи босқичига етиш биланоқ закот бериш камбағалларга фойдали, деганлар. Бойлик чегараси энг қуйи босқичининг пул билан ўлчанадиган бугунги қиймати тахминан 85 грамм олтин бўлишини айтсак, ўқувчига янада тушу-нарлироқ бўлар. 600 грамм кумуш эса балки арзонроқдир.

Закотнинг учинчи тури тасарруфдаги ер майдонидан топиб олинган кон ёки хазинадан бериладиган закотдир. Бу закотни бериш тартиби қуйидагича: ер эгаси топиб олган кони ёки хазинаси умумий қийматининг бешдан бир қисмини камбағалларга закот қилиб беради. Бу фарз. Қирқдан бири ёки йигирмадан бири эмас — бешдан бири фарз қилинган.

Навбатдаги закот тури тижорат молларидан бериладиган закотдир.

Хўш, тижоратнинг бойлик даражасини қандай ўлчаймиз? Унинг қўлида 85 грамм олтин қийматига тенг нақд Пул бўлмаса-да, шу қийматга яраша сотиш учун олиб қўйган моли бўлса, закотни ўша молдан тўлаши фарз қилинган. Бу ҳолатда закот молнинг қирқдан бир қисми миқдорида камбағалларга берилади.

Энди аввалда чала қолган чорвадорларнинг закот тўлаш тартибига қайтамиз. Чорвадор ўзининг мол-қўйини йилнинг ярмидан кўпроқ муддатда ўз ёнидан пул сарфлаб, семиртириб сотаман деб боққан бўлса, бу мол-қўйлар ҳам пул ҳисобида турган бўлади. Демак, мол-қўй эгаси закотни мол-қўйнинг саноғидан эмас, балки уларнинг пул ҳисобидаги қийматидан (қирқдан бир) беради. Яъни, бу ҳолатда чорва моллари тижорат молларига айланиб қолган бўлади.

Ва ниҳоят, деҳқончилик маҳсулотларидан тўланадиган закот. Бу закотни шариатимиз ҳукми билан ота-боболаримиз "ушр" деб атаб келганлар. Ушр арабча сўз бўлиб, ўндан бири деганидир. Ҳазрати Расулуллоҳ арпа, буғдой, хурмо ва майиз каби тўртта нарсанинг ўндан бирини закот қилиб беришни буюрганлар. Бошқа экинлардан ҳам (сабзи-пиёздан тортиб қовун-тарвузгача) имомимиз Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳнинг кўрсатмаларига биноан, ҳосилнинг ўндан бири камбағалларга закот қилиб берилади.

Биз закот берилиши лозим бўлган нарсалар ва уларнинг чегаралари ҳақида гапирдик. Шу ўринда яна бир нарсага эътибор бермоғимиз лозим.

Закот кишининг доимий эҳтиёжидан ташқари бўлган нарсалардангина берилади. Яъни кийимлар, фарзандлар учун олиб қўйилган кийимлар, яшайдиган ҳовли-жой, от-улов (машина)дан закот берилмайди. Булар ҳожати аслия — асл эҳтиёж молларидир ва шунинг учун шариатимиз булардан закот беришни талаб қилмайди. Закот юқорида санаб ўтилганлардангина фарздир.

— Закот кимларга берилади ёки, аниқроғи, закотни кимлар қабул қилса тўғри бўлади?

— Закот, албатта, камбағалларга берилади. Камбағал деб эса биз суҳбатимизда айтиб ўтган бойлик чегарасига етмаганларга айтиладй. Лекин айни закот — садақотларни кимга бериш керак эканлигини Оллоҳнинг Ўзи кўрсатиб берган. Қуръони Каримда саккиз синфдаги ёки саккиз қатлам — тоифадаги кишиларнинг закот олиши айтилган. Садақалар, закотлар:

1. Фақирларга;

2. Мискинларга;

3. Закот йиғувчи кишиларга;

4. Дини Исломга ошно қилиниши керак бўлган кишиларга;

5. Қулларни озод қилиш йўлига;

6. Қарзини тўлай олмай қолган кишиларнинг қарзини тўлашга;

7. Оллоҳ йўлида;

8. Мусофирларга берилиши керак, деб саккиз синфни бизга Оллоҳнинг ўзи баён қилиб берган:

Энди ўша саккиз синфга кирувчиларни батафсил кўриб чиқайлик.

Биринчиси — фақирлар синфидир. Тасарруфларидаги мол-давлатлари бойлик чегарасига етмаганлар фақирлардир. Яъни, уларнинг ейиш-кийишига етадиган озгина маблағи бор-у, лекин жамғармасини олтин ҳисобига оладиган бўлсак, у 20 мисқол олтин ёки 200 танга (600 гр.) кумуш қийматига етмаган. Демак, бундай киши бой ҳисобланмайди. Ва у закот олса бўлаверади.

Иккинчиси — мискинлар синфи. Бу — ўзбекча "бечора" деганидир. Яъни, чораси йўқ, ҳеч нарсаси йўқ кишидир. Албатта, бундайларга закот берилади.

Учинчи синф — закот йиғувчилар. Ислом мамлакатларида давлат томонидан солиқ йиғувчилар каби алоҳида закот йиғувчилар тайинланади. Улар бойларнинг закотини йиғиб, камбағалларга бўлиб берар эканлар, шу иш учун кетган вақтларига маош оладилар. Гарчи улар ўзлари закот бера оладиган даражада бой кишилар бўлсаларда, қилган меҳнатлари эвазига уларга тўпланган закотдан бир қисмини маош сифатида бериш мумкин.

Тўртинчи синф — дини Исломга қалблари ошно қилиниши керак кишилар, дедик. Ислом дини дунёга тарқалаётган даврларда, яъни, Расулуллоҳ тарафларидан динга даъват қилинаётган пайтда, бошқа қабилалардагиларни динимизга даъват қилиш учун пайғамбаримиз уларга ҳам бойларнинг закотларидан беришни буюрганлар. Шу нарса орқали ҳам уларнинг қалбларида динимизга нисбатан

муҳаббат пайдо бўлган. Бу ҳукмни Расулуллоҳнинг вафотларидан сўнг халифа бўлиб турган ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу динимиз етарли даражада ривожланди, энди бошқа диндаги кишиларни динимизга даъват қилиш мақсадида уларга закот улашиш ортиқча, деб тўхгатиб қўйганлар.

Бешинчиси — қулларни озод қилиш учун закот бериш. Тариҳдан биламизки, Қуръон нозил бўлган даврда дунёда қулдорлик тузуми ҳукм сурган эди. Ана ўша пайтда қулларни озод қилишни дини Ислом энг улуғ ибодат деб ҳисоблаган. Бойларга "Пулларингизга қул сотиб олиб озод қилиб юборинг", — деб буюрилган эди. Ҳозир қулдорлик замони бўлмагани учун бу ҳукмга, табиийки, эҳтиёж қолмаган.

Олтинчи синф — қарздорлар. Бой одам берадиган закотини қарзини тўлай олмаётган кишига берсаю, у қарзини узиб олса — Оллоҳ буюрган иш бўлади.

Еттинчи синф — фийсабилиллоҳ — яъни, Оллоҳ йўлида закот бермоқлик. Худо йўлида ўз ватанини ташлаб, молу дунёсини сарфлаб жиҳодга чиқиб кетаётган кишига закот берса бўлади, дейилган. Айрим уламолар Оллоҳнинг динига даъват килаётган толиби илмларга закот берилса Оллоҳ йўлида берилган бўлади, деб ҳам тафсир қилдилар.

Закот берилиши мумкин бўлган саккизинчи синф мусофирлардир. Мусофир ўз ватанида бой бўлса-да, сафардагилик чоғида, айтайлик, ватанига қайтиб кетиши учун маблағи етарли бўлмай қолиши мумкин. Шунинг учун ҳам закот бериш буюрилди.

Демак, шариатимиз назарида, фақирлар, мискинлар, қарздорлар ҳамда мусофирлар камбағалдирлар ва бойларимиз закотларини ўшаларга беришлари лозим.

Биз юқорида жуда катта саволга, эҳтимол, кези келганда овоз чиқариб сўраш қийин бўлган саволга жавоб бердик. Чунки аҳли давлат кишиларимиз қўлларидан келган эҳсонларини кимга бериш кераклигини ҳар доим ҳам билавермайдилар. Айрим ҳолларда, хато тарзда, аҳли илмларгагина едириб-кийдиришим керак, деб ўйлайдилар.

Агар аҳли илмлар — домлалар, имомлар, қори акалар камбағал кишилар, жамғармалари бойлик чегарасига етмаган кишилар бўлсалар, уларга закот бериш жуда савобли иш ва қабул қилган закотлари уларга ҳалолдир. Аммо ўша аҳли илмлар ўзлари бой, закот беришга қодир одамлар бўлсалар, у ҳолда закот олишни тўхтатишлари керак, чунки энди улар қабул қилган закот ҳаром бўлади.

Демак, такрор айтамизки, закот камбағалларга, улар аҳли илмми ёки аҳли илм эмасми, бундан қатъи назар камбағалларга берилиши керак.

— Устоз, закот ҳақидаги суҳбатимиз мукаммал бўлиши учун, уни кимларга бермаслик керак, деган саволга ҳам батафсил жавоб қилсангиз...

— Биринчидан, бойлар бировларнинг закотини олмасликлари кераклиги аниқ гап, чунки улар ўзлари закот берувчилардир. Иккинчидан, закотни ғайридинларга бериб бўлмайди, яъни бошқа диндагиларга, кофирларга, динсизларга бойлар закотидан беришлари мумкин эмас.

Учинчидан, закотни ўзимизнинг аслимиз бўлган ота-боболаримизга ва ўзимизнинг наслимиз бўлган фарзандларимизга ҳам берсак бўлмайди. Чунки бой бўлган кишилар ота-оналари ва фарзандларига закотдан ташқари ҳам яхшиликлар қилишлари керак. Бу уларнинг зиммасидаги бурчдир. Бошка қариндошларга эса закот берса бўлаверади. "

Қолаверса, аввало закотни ўз қариндошларимиз (ота-она ва фарзандларимиз бундан мустасно) орасидаги фақирлар, мискинларга беришимиз дуруст. Чунки ҳазрати Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам: "Бир мискинга садақа бериш бир садақа бўлиб, савобга эга бўлади, аммо қариндош-уруққа берилган садақадан иккита савоб ҳосил бўлади", дейдилар.

— Агар қариндошларимиз закот олувчилар бўлмаса ёхуд улардан ортса-чи?

— У ҳолда қариндош бўлмаган мусулмон биродарларимиз орасидан фақир-мискинларни излашимиз керак. Мана шу тартибга риоя қилинса, яъни ҳозирги қийинчилик даврида ҳар ким ўз қариндош-уруғини, мусулмон биродарларйни қўлласа бугунги таранг вазият анча юмшаган бўлар эди.

Дарвоқе, эр ўз хотинига ҳамда хотин ўз эрига закот берса бўлмайди. Чунки хотиннинг нафақаси эрнинг зиммасидаги бевосита масъулиятдир. Закот бериш тартибини шарҳлар эканлар, уламоларимиз закотни ўз маҳаллангиз, ўз қишлоғингизга беринг, ўз қишлоғингизда камбағаллар туриб, закотни ўзга юртга олиб бориб бериш кароҳиятли, макруҳ ишдир, дейдилар. Лекин шу ерда ҳам истисно бор: ўзга қишлоқда камбағал қариндошингиз бўлса, унга закот берса бўлаверади.

Шундай қилиб, закот ибодати шариатимизнинг инсонпарвар шариат эканлигига, унинг мусулмонлар ўртасидаги бирликни таъминлайдиган шариат эканлигига далолат бўладиган ибодат экан.

Кези келганда яна бир жиҳатни айтиб қўйишимиз лозим. Закот берган одам закот олган одамга миннат қилиб, менинг садақотим билан яшаб юрибсан, деган таъналарга ўтса, у қилган ибодатини беҳуда кеткизган бўлади. Балки Оллоҳ берган молу давлатнинг бир қисмини Оллоҳ йўлида закот қилиб берган киши закотни Оллоҳга берган бўлади. Яъни, Оллоҳ буюрган ишни қилган бўлади. Демак, Сиздан бир камбағал биродарингиз закотингизни олса, бунинг учун Сиз унга миннатдорчилик билдиришингиз лозим. "Менинг Оллоҳ олдидаги бир ибодатимни адо қилиб олишимга сен сабабчи бўлдинг, шунинг учун сенга раҳмат", дейишингиз керак. Ўз навбатида, қўли қисқа биродарларимиз закот олишдан ийманишлари керак эмаски, улар бир бадавлат биродарига Худо буюрган ишни адо қилиб олиш учун сабабчи бўлмоқдалар.

Аммо бой-бадавлат бўлатуриб, ота-боболаримиз айтганларидек, "қўлнинг кири" бўлган пулга суяниб қолиб, бахиллик қилиб, камбағалларга закот улашмаган кишилар ҳақида Қуръони Каримда:

"Оллоҳ фазлу карами билан ато қилган нарсаларни (закотини) беришга бахиллик қилган кимсалар ҳаргиз бу қилмишларини ўзлари учун яхшилик деб ҳисобламасинлар! Йўқ, бу қилмишлари ўзлари учун ёмонликдир. Бахиллик қилиб бермаган нарсалари Қиёмат Кунида бўйинларига ўралажак! (Барча жонли-жонсиз нарсалар кетар ва) осмонлару ер мерос бўлиб Оллоҳга қолур. Оллоҳ қилаётган амалларингиздан хабардордир" (Оли-Имрон—180), дейилади.

Навбатдаги оятда эса:

"У кунда (Қиёматда) ўша (олтин-кумушни) жаҳаннам ўтида қизитилиб, ўша билан уларнинг пешоналари, ёнлари ва кетларига тамға босилиб: "Мана бу ўзларингиз учун тўплаган нарсаларингиздир. Энди тўплаб — босган нарсаларин-гизни мазасини тотиб кўринглар" (дейилур). (Тавба — 35).

Мана шундай ҳолатга тушиб қолмаслик учун Худои таоло берган, ҳалолдан топган давлатимизни янада поклаб олишимиз учун камбағал, қўли қисқа биродарларимизга имкон кадар ёрдам қўлимизни чўзсак — Оллоҳ рози бўладиган ва жамиятимизда иттифоқлик қарор топадиган ишни қилган бўламиз, иншооллоҳ.