Фотиҳ қонуни (ёки биродаркушлик қонуни) – Меҳмед Фотиҳнинг қонунномаси (қонунлар тўплами) қоидаларидан бирининг кейинги номи. Бу Султон бўлган Усмонийлар тахтининг меросхўрларидан бирига жамоат манфаати (Nizam-I Alem) йўлида – урушлар ва ғалаёнларнинг олдини олиш учун қолган меросхўрларни учун ўлдиришга имкон берарди.
Ушбу қонуннинг мавжудлиги ҳамма томонидан тан олинмаган, Меҳмед бегуноҳ одамларнинг ўлдирилишини қонунийлаштира олмаган, деган фикр кенг тарқалган. Шубҳаланувчилар бу қонунни европаликлар ихтиро қилган ва уни Фотиҳга мансуб деб ёлғон гувоҳлик беришган ҳисоблашади. Турк олимлари бундай эмаслигини исботладилар.
Бундай қоиданинг қонунийлигини, яъни шариат меъёрларига мувофиқлигини, шунингдек, ушбу қонуннинг Усмонийлар империяси тарихига таъсирига берилган баҳолар қарама-қаршидир. Шариат қонунлари бегуноҳ одамнинг ўлдирилишини маъқуллай олмайди, деган фикрлар мавжуд.
Қонуннинг ролини ижобий баҳолаган олимларнинг таъкидлашича, қонун қўлланилган тақдирда, юқори мартабали муфтийнинг фатвоси ҳам зарур (яъни уни қўллашнинг мақсадга мувофиқлиги ҳар сафар муҳокама қилинган) ва мамлакат мерос учун кўплаб биродаркушлик урушларидан қутулиб қолган. Уларнинг таъкидлашича, ушбу қонун уларнинг ҳар бири ҳукмрон сулоланинг барча аъзолари ўртасида бўлиб ташланган бошқа туркий давлатлардан фарқли ўлароқ, империянинг яхлитлигини сақлашга имкон берган. Қонуннинг ролини салбий баҳолайдиган олимлар, қонун султонларнинг ўғиллари оталари ҳаётлиги даврида урушлари ва исёнлар қўзғатган, деб ҳисоблайди
"Биродаркушлик тўғрисидаги қонун" Меҳмед II нинг қонунномаси иккинчи бобида (bāb-ı sānī) келтирилган. Қонуннинг турли қўлёзмалардаги таҳрири бир-биридан кичик имловий ва услубий фарқларга эга. Қуйидаги матн 1912 йилда Меҳмед Ориф Бей томонидан чоп этилган:
Ўғилларимдан қайси бири султонликни қўлга киритса, умумий манфаат йўлида биродарларини ўлдириши жоиздир. Бу кўпчилик уламолар томонидан қўллаб-қувватланади. Улар шунга мувофиқ ҳаракат қилсин.
Матн бўйича мос келадиган Қонунноманинг иккита нусхаси Вена шаҳридаги Австрия Миллий кутубхонасида сақланмоқда. 1650 йил 18 март санасида битилган битта қўлёзма Йозеф Хаммер томонидан немис тилига баъзи жойларни тушириб қолдирган ҳолда таржима қилинган ва 1815 йилда "Султон Муҳаммад II кодекси"номи билан нашр этилган. Тахминан бир аср ўтгач, Меҳмед Ориф Бей 1620 йил 28 октябрда Ḳānūnnnāme-i āl-i’Os̠mān («Усмонийлар Кодекси») деб номланган янада эскироқ қўлёзма матнини нашр етди. Рус тилига таржима қилинган ушбу қўлёзма 1990 йилда нашр этилган. Хлэа Хусайннинг тугалланмаган хроникаси Beda’i’u l-veḳā'i (Асос солиш вақти) иккинчи жилди кашф этилишидан олдин Вена кутубхонасидаги ушбу иккита қўлёзма Қонунноманинг ягона маълум рўйхати бўлиб келган. Девонда реис ул-киттаб (котиб) бўлиб хизмат қилган Хожа Ҳусайн Усмонийлар архивларида сақланган ёзувлар ва матнлардан фойдаланган. Солноманинг нусхаси (518 варақ, Nesta’lī Du-Duktus, варақ ҳажми 18х28,5 см, ҳар бир саҳифада 25 сатр) 1862 йилда Санкт-Петербург Осиё музейи томонидан шахсий коллекциядан сотиб олинган ва кейинчалик СССР Академияси Шарқшунослик институтининг Ленинград филиалига тушиб қолган бўлиб, ҳамон ўша ерда сақланади (NC 564). Узоқ тайёргарликдан сўнг ушбу қўлёзманинг биринчи факсимил нашри 1961 йилда "Шарқ халқлари адабиёти ёдгорликлари. Матнлар. Катта серия" сериясида дунё юзини кўрди
Қонунноманинг бошқа, қисқа ва нотўлиқ рўйхатини (унда биродаркушлик қонуни йўқ) Ҳезарфен Ҳусайн-афандининг (1691 йил вафот этган) "Усмон уйи қонунларининг изоҳлар хулосаси" ишида топиш мумкин. Муқаддимага кўра, у Лайсад Меҳмед бин Мустафо исмли кимса, давлат канцлерияси раҳбари (тевви’и) томонидан, уч бўлимда ёки бобда ёзилган. Қўлёзма битилган вақт Караманли Меҳмед Пошо (1477-1481) буюк вазир бўлган пайтларга тўғри келадиган.
Тахт ворислиги (валиаҳдлик)
Усмонийлар давлати ташкил топганидан кейин узоқ вақт давомида ҳукмрон сулолада ҳокимиятни бир ҳукмдордан иккинчисига тўғридан-тўғри ўтказиш йўқ эди, қонуний ворисни аниқлашга имкон берадиган аниқ қоидалар бўлмаган. Шарқда, Дор-ул-Ислом мамлакатларида, хусусан, кўчманчилар давридан мерос сифатида, сулоласи асосчиси наслидан бўлган эркак линиядаги барча эркак оила аъзолари тенг ҳуқуқларга эга эди (Ekber-i-Nesebi). Султон ворис тайинламасди; ҳукмдор барча даъвогарлар ва меросхўрлардан қайси бири ҳокимиятни олишини олдиндан белгилаш ҳуқуқига эга эмас деб ишонилган, чунки ҳокимият "тақдир кимга ёрдам берса, ўшанга" ўтарди. Меросхўрни тайинлаш илоҳий тақдирга аралашиш сифатида талқин қилинган — "Султонни Парвардигори Олам кўрсатади". Сулаймон исёнкор ўғли Боязидга шундай ёзган: «Келажак Раббийга топширилиши керак эди, чунки шоҳликлар инсон истаклари билан емас, балки Худонинг иродаси билан бошқарилади. Агар у мендан кейин сизга давлатни беришга қарор қилса, унда бирон бир тирик жон бунга халақит бера олмайди». Амалда, тахтни унинг номзоди зодагонлар ва уламолар томонидан қўллаб-қувватланган номзод эгалларди. Усмонийлар манбаларида Эртугрул вафотидан кейин унинг укаси Дундар Бей етакчилик ва раҳнамо унвонига даъво қилгани, аммо қабила Эртугрулнинг ўғли Усмонни афзал кўргани ҳақида гувоҳликлар мавжуд.
Бу тизимда султоннинг барча ўғиллари назарий жиҳатдан тахтга тенг ҳуқуқларга эга эдилар. Кимнинг ёши катта ва кимнинг ёши кичикроқ, бу ўғил хотиниданми ёки канизакдан эканининг аҳамияти йўқ эди. Қадимги даврлардан бошлаб, Марказий Осиё халқларининг анъаналарига риоя қилган ҳолда, ҳукмдорлар барча эркак қариндошларини турли вилоятларни бошқаришга юборарди. Шу билан бирга, ҳукмрон султоннинг ўғиллари Лала бошчилигида давлат ва армияни бошқариш тажрибасига эга бўлишарди. Санжак каби маъмурий бирликларнинг пайдо бўлиши билан султоннинг ўғиллари санжакбейлар лавозимини олдилар. Маъмурий жиҳатдан ташқари, XVI асрнинг ўрталарига қадар Усмоний шаҳзодалари ҳарбий тажрибага эга бўлиб, жангларда қатнашиб, қўшинларга қўмондонлик қилдилар. Охиргилар Сулаймоннинг ўғиллари эди: Меҳмед ва Селим 1537 йилда Дунай юришида қатнашган, Селим ва Баезид 1541 йилда Буда қамалида қатнашган, Селим ва Жиҳангир 1553 йилдаги Нахичеван кампаниясида қатнашган, Мустафо ҳам бу кампанияда қатнашган ва қатл этилган.
Султон вафот этганида, отасининг вафотидан кейин пойтахтга биринчи бўлиб етиб боришга ва амалдорлар, уламо ва қўшинлардан қасамёд қилишга муваффақ бўлган шаҳзода янги Султон бўларди. Ушбу амалиёт давлат элитаси билан яхши муносабатлар ўрнатишга ва уларни қўллаб-қувватлашга муваффақ бўлган тажрибали ва истеъдодли сиёсатчиларнинг ҳокимиятга келишига ёрдам берди. Султоннинг барча ўғиллари пойтахтга яқинроқ санжакка тайинланишга ҳаракат қилишарди. Баязид II нинг ўғиллари шаҳзода Меҳмед ва шаҳзода Селим ҳамда Сулаймоннинг ўғли шаҳзода Баязиднинг бош кўтаришлари узоқроқ шаҳарга боришни истамаслик билан боғлиқ эди. Аммо пойтахтга яқинликдан ҳам кўпроқ султоннинг у ёки бу ўғли ортидаги кучлар муҳим эди. Мисол учун, Меҳмед II вафотидан кейин унинг иккала ўғлига (Жем ва Баязидга) бу ҳақида хабар берган хатлар юборилган. Меҳмедга хизмат қилган Анжиолеллонинг ёзишича: "Ҳамма гап пойтахтга биринчи бўлиб кимнинг етиб келишида эди"; "ва хазинани қўлга олишида" – қўшимча қилади Спандунес. Жем тайинланган санжак яқинроқ эди; бундан ташқари, Меҳмед уни кўпроқ ёқтирарди деган фикр бор эди ва бундан ташқари уни Буюк вазир қўллаб-қувватларди. Жем кейинги султонга айланиши кутилган эди, аммо Баязиднинг партияси кучлироқ эди. Асосий лавозимларни эгаллаган (Румелианинг бейлербейи, Анталия санжакбейи) Баязиднинг тарафдорлари чопарларни қўлга олиб, ҳамма йўлларни ёпишди ва Жем Истанбулга етиб ҳам кела олмасди
16-аср охирига келиб, шаҳзодаларни санжакларга юбориш амалиёти тўхтатилди. Султон Селим II нинг (1566-1574) ўғилларидан фақат унинг тўнғич ўғли бўлажак Султон Мурод III (1574-1595) Манисага жўнади, ўз навбатида Мурод III ҳам фақат тўнғич ўғли бўлажак Султон Меҳмед III (1595-1603) у ерга юборди. Меҳмед III санжакда бошқарув "мактаби"ни ўтаган сўнгги султон эди. Кейинги ярим аср давомида султонларнинг тўнғич ўғиллари Истанбулда яшаб, Маниса санжакбейи унвонига эга бўлдилар. Меҳмед ўз ўғилларининг фитнасидан қўрқиб, шаҳзодаларни улар мамлакатни бошқариш санъатини ўрганиши керак бўлган санжакларга юбормаслик, балки шаходалар аслида ташқи дунёдан узилган ҳолда уларни Султон саройи ҳудудида ўзи билан бирга ушлаб туриш каби зарарли одатни жорий қилди.
1603 йил декабр ойида Меҳмед III нинг ўлими билан унинг учинчи ўғли, ўн уч ёшли Аҳмад I Султон бўлди, чунки Меҳмед III икки тўнғич ўғиллари дунёдан кўз юмиб бўлганди. Аҳмад ҳали суннат қилинмаган ва канизаклари бўлмаганлиги сабабли, унинг ўғиллари йўқ эди, бу ворис билан боғлиқ муаммо туғдирди ва шунинг учун Аҳмаднинг укаси Мустафо тирик қолди — анъанага зид равишда. Ўғиллари пайдо бўлганидан кейин Аҳмад Мустафони икки марта қатл қилмоқчи эди, лекин иккала сафар ҳам турли сабабларга кўра қатлни кейинга қолдирди. Бундан ташқари, бунинг учун ўз сабаблари бўлган Кёсем Султон ҳам Аҳмадни Мустафони ўлдирмасликка кўндирди. Аҳмад 1617 йил 22 ноябрда 27 ёшида вафот этганида, ундан етти ўғил ва битта ука қолганди. Аҳмаднинг тўнғич ўғли 1604 йилда туғилган Усмон эди. Уламолар, вазирлар ва яничарлар раҳбарлари Мустафони тахтга ўтказишга қарор қилишди. Бу биринчи марта олдинги султоннинг ўғли эмас, укаси Султон бўлиши эди. Ўша пайтдан бошлаб, султонлар тахтни эгаллаб олганларида, улар укаларини қатл қилмадилар, балки доимий қўриқчилар ҳимояси остида қафасга қамаб қўйишди. Меросхўрлар, қоидага кўра, ҳашаматда сақланган бўлса-да, кўплаб шаҳзода зерикканидан ақлдан озган ёки бузуқ ичкиликбозларга айланган. Бу тушунарли, чунки улар исталган пайт қатл қилиниши мумкинлигини биларди
1876 йилда Усмонийлар империясининг Конституцияси қабул қилинди, бу амалда асрлар давомида де-факто мавжуд бўлган тахтга ворислик сеньорат тамойилини (ekberiyyet) де-юре мустаҳкамлаб қўйди:
3-модда. Усмонийлар олий ҳокимияти, ҳукмдор буюк халифанинг тимсолида тўпланиб, ab antiquo ўрнатилган қоидаларга мувофиқ, Усмонийлар сулоласининг катта шаҳзодасига тегишлидир.
Изоҳ
Усмонийлар сулоласида ҳокимият учун кураш пайтида (ёки унинг натижасида) яқин қариндошларини ўлдириш ҳолатлари, ҳар қандай сулолада бўлгани каби, биринчи кунлардан бошлаб содир бўлган: Усмон унинг раҳнамолик ролига даъво қилганини кечирмаган ва амакиси Дундар Бейнинг ўлимига ҳисса қўшган. Ва, албатта, тахт учун курашда рақибни қатл қилганда кўпинча ёшидан қатъи назар, унинг барча ўғилларини ҳам қатл қилишган. Мурод II дан олдин барча ҳолатларда фақат айбдор шазодалар (ва уларнинг ўғиллари): қўзғолончилар ва фитначилар, қуролли курашдаги рақиблар қатл этилган. Бу қатордан фақат Ёқубнинг ўлими тушиб қолади, афсоналарга кўра, укаси Баязиднинг буйруғи билан косово майдонида Мурод I нинг вафотидан кейин ўлдирилган. Мурод II биринчи бўлиб вояга етмаган бегуноҳ ака-укаларга (8 ва 7 ёш) жазо тайинлаган, уларни мутлақо айбсиз кўр қилишга буюрган. Унинг ўғли Меҳмед II эса бундан баттар ишларни қилган. Ҳокимиятни қўлга олиши билан Муроднинг бевалари Меҳмедни табриклаш учун келишди. Улардан бири, Жандарогуллара сулоласи вакили Хадис Халиме-хатун яқинда Кючук Аҳмад исмли ўғил кўрганди. Аёл Меҳмед билан гаплашаётганда, унинг буйруғи билан Эвренос Бейнинг ўғли Али Бей Эвреносоглу чақалоқни сувга чўктирди. Дука бу ўғлига алоҳида аҳамият бериб, уни "порфироборат" (отаси Султон бўлганидан кейин туғилган) деб атаган. Византия империясида бундай болалар тахтга ўтиришда устувор аҳамиятга эга эдилар. Бундан ташқари, онаси қул бўлган Меҳмеддан фарқли ўлароқ, Аҳмад сулолалар Иттифоқидан туғилган. Буларнинг барчаси уч ойлик чақалоқни хавфли рақибга айлантирди ва Меҳмедни ундан қутулишга мажбур қилди. Пайдо бўлиши мумкин бўлган муаммоларни олдини олиш учун бегуноҳ гўдак-биродарни қатл қилиш Усмонийлар томонидан илгари қўлланилмаган эди. Бабингер буни "биродаркушлик қонунининг инаугурацияси"деб атайди.
Бу қонун қурбонларини санаш қийин. Ушбу қонун қабул қилинганидан кейин у тез-тез қўлланилган деб айтиш мумкин эмас. Бироқ, шаҳзодаларнинг баъзи исёнлари акасининг тахтга чиққанидан кейин ўлдирилиш қўрқуви туфайли содир бўлган бўлиши мумкин. Бундай ҳолда, шаҳзода Меҳмед, шаҳзода Коркут, шаҳзода Ахмет, шаҳзода Мустафо ва шаҳзода Баязидни Фотиҳ қонуни қурбонлари деб ҳисоблаш мумкин эди, аммо бу ҳолатларнинг барчасида қатл этилган шаҳзодаларнинг ўзлари ўзларини у ёки бу тарзда айблаш учун асос беришди: ёки улар исён кўтаришди ёки исёнда иштирок этишди, фитна ёки хиёнат ҳаракатларида гумон қилинди, яъни улар исёнчилар сифатида қатл этилган.
Усмонийлар сулола аъзоларининг қонини тўкиш қабул қилиниши мумкин эмас деган фикрни мерос қилиб олишганди, шунинг учун султонларнинг қариндошлари уларни камон билан бўғиб қатл қилишарди. Шу тарзда ўлдирилган султоннинг ўғиллари шараф билан, одатда марҳум отасининг ёнига дафн этилган. Баязид II ва Селим I тахтга чиқиш пайтида Фотиҳ қонунини қўлламадилар, чунки ака-укалари билан муносабатлар қўлларида қурол билан аниқланган, Сулаймон I дан фақат битта ўғли Селим II омон қолди, шунинг учун соф шаклида Фотиҳ қонуни Мурод III 1574 йилда тахтга ўтирган пайтдан то 1640 йилда Мурод IV вафотигача қўлланилган:
«...султон Мурод <...> кўзларида ёш билан, соқов одамларни юборди, уларга укаларини бўғиб ўлдиришни буюрда ва уларнинг каттасига ўз қўли билан тўққизта рўмол берди».
• Селим II нинг тўнғич ўғли Мурод III 1574 йил тахтга ўтирганида, Фотиҳ қонунига биноан бегуноҳ гўдак укаларини қатл этиш ҳуқуқидан фойдаланган. Қатл этилганлар сони бешта (Алдерсон), олтита (Пирс) ёки тўққизта (Финкел) деб айтилади. Бундан ташқари, Селимнинг бир нечта канизаклари қатл этилди.
• Мурод III нинг тўнғич ўғли Меҳмед III ҳам тахтга ўтиргандан кейин ўзининг кичик ёшдаги укаларини қатл қилишни буюрди. Уларнинг сони 19 та эди. Уларни суннат қилишга олиб кетяпмиз дейишди, лекин охирида уларнинг ҳаммаси бўғиб ўлдирилди.
Симон Контаринининг сўзларига кўра, Меҳмед III ўғилларининг тўнғичи Аҳмад I икки марта Мустафони қатл қилишни буюрган, аммо иккала марта ҳам иримчи султонни буйруқни бекор қилишга мажбур қилган муаммолар бўлган. Бир марта қорин оғриғи эди, иккинчи марта эса сарой устида кучли момақалдироқ бўлди.
Аҳмаднинг ўғли Усмон II укаси Меҳмедни қатл қилишни буюрди. Усмон унинг йўқлигида Меҳмед Султон деб эълон қилинишидан қўрқарди, шахсан унинг Меҳмедга қарши адовати йўқ эди. Усмоннинг ўзи кўп ўтмасдан тахтдан ағдарилди ва ўлдирилди.
• Мурод IV камида иккита (Андерсонга кўра, тўртта) вояга етмаган укасини қатл этишга буюрди. Ҳеч қачон гўдаклигидан омон қолган ўғиллари бўлмаганига қарамай, Мурод охирги укаси ва ягона меросхўри Иброҳимни ҳам қатл қилишни буюрди. Бироқ, Иброҳимни онаси қутқарди ва у тахтда Муроднинг ўрнини эгаллади. Иброҳим кейинчалик яничарлар исёни оқибатида ағдарилган ва ўлдирилган.
Келажакда Фотиҳ қонуни бошқа қўлланилмади. Усмонийлар империяси тарихи давомида 60 дан ортиқ шаҳзода қатл этилганлиги тахмин қилинмоқда. Улардан 16 таси қўзғолон учун ва 7 таси қўзғолонга уриниш учун қатл этилган. Қолганларнинг ҳаммаси – умумий манфаатлар йўлида
Биродаркушлик ва Фотиҳ қонунининг роли турлича баҳоланади. Бир нуқтаи назарга кўра, биродаркушлик Усмонийлар империясини султонлар вафотидан кейин фуқаролар урушларидан қутқарди ва империянинг яхлитлигини сақлашга ёрдам берди — ундан олдин мавжуд бўлган турк давлатларидан фарқли ўлароқ.
Бошқа томондан, Жем ва Баязид ўртасидаги урушдан қочиб бўлмади. Баязид II ўғилларининг исёнлари — шаҳзода Ахмет ва шаҳзода Селим — оталарига қарши асосан уларнинг ҳар бири Фотиҳ қонунига биноан ўлдирилишидан қўрқиш билан қўзғатилган. Султоннинг ўғли у юборилаётган санжак рақибникидан узоқроқда жойлашганлигини англаб, исён қила бошлади. Сулаймон ўғилларининг фожиаси ҳам ушбу қонун билан қўзғатилган. Шаҳзода Мустафо ҳам, шаҳзода Баязид ҳам Фотиҳ қонунининг қурбонлари деб ҳисобланиши мумкин. Сулаймон вафотидан кейин фуқаролар уруши бўлмаган, аммо ўғиллари унинг ҳаёти давомида жанг қилишга улгуришган. Яъни, "ҳукмронлик қилиш ёки ўлиш" танлови султонларнинг ўғилларига босим ўтказди ва уларни ҳукмронлик қилиш учун барча чораларни кўришга мажбур қилди.
Фотиҳ қонуни бу – уйдирма деган нуқтаи назар мавжуд. 20-асрга қадар Фотиҳ қонунини ўз ичига олган қонунноманинг фақат битта нусхаси маълум бўлганлиги ва бу нусха Венада бўлганлиги, ушбу кодекс Ғарбнинг қалбаки нусхаси эканлигини айтишга асос бўлди. Бироқ, тадқиқот давомида бошқа намуналар топилди. Тарихчи Халил Иналджик ва Абдулқодир Озжан қонуннома Фотиҳ томонидан битилган, лекин Фотиҳ ўғли ҳукмронлиги нусхалари (Баязид II) кейинчалик киритмалари ва таҳрирлар ўз ичига олган нусха бу кунларгача етиб келган эканлигини кўрсатишган.
Баъзи замонавий олимлар нотўғри иш қилмаган, исён қилмаган ва фитначилар билан ёзишмаган шаҳзодаларнинг қатл қилиниши ноқонуний ва шариат қоидаларини бузган деб ҳисоблашади. Келажакда мумкин бўлган жиноятнинг олдини олиш учун бегуноҳ одамни жазолаш айбсизлик презумпциясига мувофиқ қонунга зиддир. Аммо Усмонийлар қонуни (шариат) аксарият қоидаларида айбни исботлаш зарурлигини инкор этмади. Бегуноҳ одамнинг қатл этилиши фақат "мумкин бўлган ёмонликларнинг кичиги" сифатида қонуний (оқланган) деб тан олинган ва бу нуқтаи назар маслаха принципига асосланган эди. "Маслаха" шахсий манфаатлардан кўра жамоат манфаатларининг устуворлигини англатади. Қуръонга кўра, фитна (бетартиблик, исён) бу одамни ўлдиришдан кўра ёмонроқдир ва шунинг учун Ислом қонунларининг баъзи шарҳловчилари умумий манфаат учун бегуноҳ одамни ўлдиришга рухсат беришларига ишонишади. "Фитна қотилликдан ёмонроқ", Қуръон 2: 217 . Ҳар бир бундай ҳаракат билан "санкция" – фатво талаб қилинган, бунда қонунни талқин қилиш ва қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган турли уламолар вазият ва фикрни бошқача тушунишлари мумкин эди. Мисол учун, Усмонийлар султони Усмон II мумкин бўлган исён олдини олиш учун Хотинга кетишдан олдин укаси Меҳмедни қатл этмоқчи бўлди. Дастлаб Усмон шайхулислом Хожазод Эсад-афандига мурожаат қилди, аммо у султонни рад етди. Сўнгра Усмон Румелиа кадиаскери Ташкопрюзаде Меҳмед-афандига мурожаат қилди, у эса шайхулисломдан кўра бошқача мулоҳаза қилди ва шаҳзода Меҳмедни қатл этишга рухсат берди.
Ҳанбалий олими Карми (1624 йилда вафот этган) Фотиҳ қонунини «Усмонийлар империясининг кучи [фазилати]» деб атаган. Инқироз ва урушдан қочиш учун ўғиллари ёки ака-укаларининг ўлдирилишини маъқуллаган Карми қонунни жуда фойдали деб ҳисоблади, унинг сўзларига кўра, қолганларини қутқариш мақсадида уч кишини қатл қилиш учун фатво беришни афзал кўради. Карми ўз позициясини, унинг фикрича, превентив биродаркушлик йўқлиги сабабли ҳалок бўлган Марокаш Султонлиги (Саудийлар сулоласи) мисолида тушунтиради.
