Биринчи ошкора мухолифатчи. Ислом ҳақида жаҳон миқёсида кенг тарқалган фикрлардан бири бу динда инсон ҳуқуқлари йўқлиги ҳақидаги фикрни тасдиқлашдир. Араб дунёсида содир бўлган сўнгги воқеалар нуқтаи назаридан, бу мавзу яна юзага чиқди, аммо вазият анча кенгроқ. Гап халқ оммасини Ислом дини деярли ҳеч бир соҳада шахсий эркинликни таъминламаслигига ишонтириш ҳақида кетяпти.
Афсуски, кўпчилик бу ҳақида, ҳатто умумий маънода ҳам, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам томонидан инсониятга етказилган Аллоҳ таолонинг сўзлари билан таниш бўлмаган ҳолда, ишонч билан гапиради. Аммо Ваҳий бу масала бўйича керакли маълумотларни тақдим этади.
Келинг, бир нечта оятларга эътибор қаратишга уриниб кўрайлик. Элементар, инсоннинг яратилиш тарихи қандай тасвирланган? Одамни яратгач, «Эсла, фаришталарга: «Одамга сажда қилинглар!» дедик. Бас, сажда қилдилар, фақат иблис мустасно. У жиндан бўлган эди. У Роббининг амридан чиқди» (Қаҳф, 50).
Инсон зотига асос солмоқчи бўлган Аллоҳ таоло бу борада нима қиляпти? Итоатсизлик қилганни қатл этдими? Асло йўқ. У шунчаки айтади: «Бир-бирингизга душман бўлган ҳолингизда тушинглар», шундан сўнг у дунёдаги биринчи мухолифатчига у билан мулоқотга киришишга имкон беради.
Иблис одамларнинг Раббийнинг севимли маҳлуқотидан ўзига хос тарзда – одамларни йўлдан оздириш воситасида («уларга олдиларидан, орқаларидан, ўнг томонларидан ва чап томонларидан келаман») қасос олишга қарор қилиб, одамлар қайтиб тирилтирган кунгача муддат сўрайди.
Қуръонда тасвирланган вазиятнинг ўзига хослиги, ҳатто Аллоҳ Таолонинг амрини бажара олмаган кишининг таклифи билан танишиш қарорида ҳам эмас. Худо итоатсизнинг илтимосини қабул қилди: «бир муддат ҳузур қилиш бордир» (Коран, 2:36).
Шундай қилиб, Аллоҳ таоло дунёни яратган пайтдан бошлаб энг муҳим исломий тамойил – динда мажбурлаш йўқлиги дунёга келди (Бақара, 256).
Бу бизга ҳақли равишда Исломда инсон ҳуқуқлари омили борлигини таъкидлашга имкон беради - шахснинг қарори нуқтаи назаридан - Аллоҳнинг ақидаларини эшитиш ва бажариш ёки Иблисга эргашиш, Нур йўлидан оғиш.
«Бу ҳақ Роббингиз томонидандир. Бас, ким хоҳласа, иймон келтирсин; ким хоҳласа, куфр келтирсин», дегин (Каҳф, 29)
Шу билан бирга, Яратган уни эшитиб, аломатни инкор этувчилардан кейинги ҳаётда нима кутилиши кераклигини олдиндан айтиб беради, лекин такрор айтамиз, одамларни динга киритишнинг зўравонлик шакли йўқ.
Шу билан бирга, Аллоҳ таоло коинот яратилишининг худди шу бошланғич босқичида инсоннинг лойдан яратилишида, фаришталарнинг эса нурдан пайдо бўлишида намоён бўладиган ўзига хос плюрализмни ҳам назарда тутган. Ундан кейин эса кўп овозлилик бошқа йўналишларда ўзини намоён қилди.
Ранг-баранглик ва мусобақалар фонида униформа кўзда тутилганми? Параллел равишда, одамларнинг ижтимоий пиллапоядаги ўрни ёки моддий омилдан қатъи назар, улар ўртасида мутлақ тенгликни таъкидлайман.
«Ва осмонлару ернинг яратилиши ҳамда тилларингиз ва рангларингизнинг турлича бўлиши Унинг оят(бурҳон)ларидандир» (Рум, 22)
Бошқача қилиб айтганда, ислом динни қабул қилувчини миллий ўзлик ва ўзига хосликдан мутлақо маҳрум қилмайди. Лекин бу – ҳали ҳаммаси эмас. Бир-бирига ўхшамайдиган маданият ва анъаналарга эга бўлган одамлар ўртасида бирга яшаш вазифаси мажбурий деб ҳисобланади.
«Эй одамлар! Биз сизларни бир эркак ва аёлдан яратдик ва сизларни ўзаро танишишингиз учун халқлар ва қабилалар қилиб қўйдик» (Ҳужурот,13)
Бағрикенглик яққол кўзга ташланиб турибди, шундай эмасми? Бу ерда бир нозик жиҳат – исталган мавзуда суҳбат ва мунозаралар кўзда тутилганлигидадир: «Роббингнинг йўлига ҳикмат ва яхши мавъиза ила даъват қил. Ва улар ила гўзал услубда мужодала эт» (Наҳл, 125)
Ушбу контекстнинг нозиклиги шундаки, у тўқнашувлар учун ҳам жисмоний, ҳам маданиятли деб ҳисоблаш ҳуқуқи учун рақобат нуқтаи назаридан асос йўқлигини аниқ таъкидлайди. Яна бир нарса шундаки, Ваҳий ҳар қандай одамга ғалати туюлиши мумкин бўлса-да, одамлар ўртасида маълум бир рақобат, мусобақалашувни тарғиб қилади. Лекин қандай контекстда? Қуръонда айтиладики: «Бас, яхшиликларга шошилинг» (Бақара, 148).
«Яхшиликларга шошилинг» дейилдими, демак одамлар ўртасидаги муносабатларда бўлиши мумкин бўлган мусобақалашув руҳи кўзда тутилади. Бироқ, низоли ҳолатлрани шакллантириш томон эмас, балки хайрли ишларни тўплаш нуқтаи-назаридан ижобий натижага эришишга қаратилган.
Хўш, Аллоҳ таолонинг яратганлари иймон низомини бажо келтириш йўлида ўз фикри, нияти ва амали билан бир-бири билан рақобатлашса, бу дунёдаги энг яхши рақобат эмасми?
Шубҳасиз, бу мусобақада бугунги кун билан биринчи ўхшашлик депутатлик мандати учун кураш бўлиб, унда номзодлар ҳақиқатда хайрли ишлар қилиш ваъдалари билан (туман, аҳоли гуруҳлари, алоҳида аҳоли учун) овоз олишга ҳаракат қиладилар. Тўғри, кўпинча ваъдалар (у ёки бу сабабларга кўра) бажарилмай қолади, лекин Қуръонда яхши ва солиҳ амалларни амалга ошириш ҳамиша Аллоҳнинг назарида!
Шундай қилиб, юқорида айтилганлар Қуръон ер юзидаги ҳаётнинг кўп қиррали схемасини тақдим этишини аниқ кўрсатмоқда. Айтганча, у тақдим этилган кўп рангда ҳам кўринади:
«Ва сиз учун ер юзида турли рангда яратиб, таратган нарсалари ҳам» (Наҳл, 13)
Рухсат берилган ўхшаш эмаслик чуқурроқ даражада ҳам намоён бўлади: «Ҳеч бир юкли жон ўзганинг юкини кўтармас» (Фотир, 18) огоҳлантиради Аллоҳ таоло, яъни Аллоҳнинг ҳар бир махлуқоти Аллоҳ олдида фақат ўзи учун жавобгардир.
Бу Аллоҳ таоло маҳлуқотлар учун ҳеч қандай униформа (хулқ-атвори, фикрлаш тарзи, нияти, ташқи кўриниши...да) ўйлаб топмаган, деган ғояни тасдиқлади. Агар У исломга механик равишда ва мулоҳазасиз келишга эҳтиёж сезмаса, бутун маконда ҳокимият эгасига бунинг нима кераги бор? Дарҳақиқат, ақлий ва ҳиссий асосда Аллоҳнинг қоидаларига мунтазам риоя қилишни хоҳлайдиган тафаккур қилувчи кишининг динга ижодий ёндашиши бир неча даража юқорироқдир.
Аллоҳ таоло Ўзининг севимли маҳлуқотларини плюралистик ранглар палитраси билан таъминлаганлиги сабабларини аниқлашни мана шу ердан бошлаш мақсадга мувофиқдир. Ердаги студияда шахснинг иродаси "Рангларни ўзингиз танланг ва ўзингиз бўянг" (Миминони эслаймиз), ҳаёт расмингизни эса Энг буюк ва Энг адолатли Рассом ўзи баҳолайди.
Абу Муслим тайёрлади
