Саломатлик бўлимида турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу бўлимда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.
Дунё одамлари коронавирус ва унинг миллионлаб ўлимлари даҳшатли тушини бошдан кечиргани, коронавирусдан ҳам қўрқинчлироқ номга эга бўлган касалликнинг яқинда пайдо бўлиши ҳақида гап-сўзлар кўпайди. Маймун чечаги (Mpox) - юз ва тананинг турли қисмларида терининг шикастланиши ёки тошмаларини келтириб чиқарадиган касалликнинг номи.
Маймун чечаги янги касаллик эмас ва биринчи марта 1958 йилда кашф этилган. Бу йил тадқиқот учун сақланган маймунлар орасида чечакка ўхшаш иккита касаллик тарқалди. Шунинг учун улар бу касалликни маймун чечаги деб аташган. Биринчи одамда маймун чечак касаллиги 1970 йилда Конгода қайд этилган. Ўшандан бери Марказий ва Ғарбий Африканинг бошқа мамлакатларида одамларда маймун чечак касаллиги қайд этилган. Ушбу касаллик бир неча йиллар олдин баъзи мамлакатларда тарқалиб, баъзи мамлакатларга саёҳат қилишда чекловларга сабаб бўлган. Мисол учун, 2003 ва 2021 йилларда бир нечта юқтирган одамларни кўрганлиги сабабли Нигерияга саёҳат қилиш учун эҳтиёт бўлиш тавсиялари берилган.
Белгия 2022-йил май ойи ойи бошида маймун чечагининг тўртта ҳолати ҳақида хабар берганидан кейин дунёдаги биринчи давлат сифатида ушбу касалликка чалинган беморларга 21 кунлик мажбурий карантин жорий қилди.
Маймун чечак - одамда учровчи чечакка ўхшаш кам учрайдиган вирусли инфекция. Маймун чечаги вируси Orthopox вирус* ва Похвиридае оиласига тегишли. Бу касаллик иситма ва совуққа ўхшаш аломатлар билан бошланади ва вақт ўтиши билан йирингли рангга айланган қизил тери лезёнларини келтириб чиқаради. Бу тери лезёнларининг тахминан 95 фоиз юзда, 75 фоиз кафт ва оёқ тагида, 30 фоиз жинсий аъзоларда пайдо бўлади. Ушбу асоратлар оғизнинг шиллиқ қаватини ҳам қамраб олиши мумкин.
Шунингдек, ушбу вирус кўзнинг шох пардаси билан боғлиқ муаммоларни келтириб чиқариши ва оғир ҳолатларда кўрликка олиб келиши мумкин. Тери лезёнлари вақт ўтиши билан кучаяди ва бу тери лезёнлари аста-секин сарғаяди. Оғир ҳолатларда бу жароҳатлар терининг катта жойларини йўқ қилиши мумкин. Касалликнинг ривожланиши билан вирус мия ва орқа мияга етиб боради ва бу соҳада яллиғланишни келтириб чиқаради, бу эса мия шикастланишига ва ўлимга олиб келиши мумкин. Ушбу касалликнинг белгилари кўпинча 6 дан 13 кунгача пайдо бўлади ва ҳатто 5 дан 21 кунгача давом этиши мумкин. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, бу давр икки-тўрт ҳафта давом этиши мумкин ва оғир ҳолатлар болалар орасида кўпроқ учрайди. Иситма, бош оғриғи, мушак оғриғи, чарчоқ, бел оғриғи, шишган лимфа тугунлари бу касалликнинг бошқа белгиларидир.
Маймун чечакнинг оддий чечакдан фарқи шундаки, маймун чечакда лимфа тугунларининг шишиши кузатилади. Маймун чечак ва сувчечак ўртасидаги фарқ шундаки, маймун чечакда бурун оқиши ва йўтал каби аломатлар кўринмайди. Маймун чечак ва вабо ўртасида ўхшашлик ва фарқлар мавжуд. Вабо ва маймун чечаги ҳам одамлар ва ҳайвонлар ўртасида кенг тарқалган юқумли вируслар бўлиб, уларни даволаш учун эмлаш ҳам мавжуд. Ушбу икки касаллик ўртасидаги яна бир ўхшашлик - бу нафас олиш ва алоқа орқали одамларга юқишидир. Маймун чечагининг қўзғатувчиси - одамга маймунлар орқали юқадиган вирус. Аммо вабо грам-манфий Yersinia pestis бактерияси келтириб чиқарадиган юқумли бактериал касалликдир. Вабо касаллиги одамларга асосан касалланган каламушларнинг тана бургалари орқали юқади.
Бу касалликни юқтиришнинг олдини олиш учун унинг юқиш йўлларидан хабардор бўлиш керак. Маймун чечаги одамларга касал одам ёки ҳайвон билан яқин алоқада ёки вирус билан касалланган материаллар билан, яъни чиқиндилар, тана суюқликлари, нафас олиш томчилари ва ифлосланган материаллар билан яқин алоқада ва жинсий алоқа орқали юқади. Маймун чечаги билан боғлиқ аломатлар бўлса, юқумли касаллик ёки ички касалликлар бўйича мутахассисга мурожаат қилиш тавсия этилади.
Ушбу касалликни аниқ ташхислаш усули - бу лезён юзасидан тери пуфакчасидан намунани тайёрлаш ва ходимлар томонидан максимал хавфсизлик ва лабораторияда ПCР тести орқали амалга оширилади. Viremiya (қондаги вирус) туфайли тез ўткинчи, периферик қон намунаси кам диагностик аҳамиятга эга. Ушбу турдаги вирусларда антиген ва антикорга асосланган тестлар ўзига хос диагностик аҳамиятга эга эмас.
Ушбу касалликни юқтиришнинг олдини олиш учун ҳайвонлар ёки уларнинг жасадлари билан алоқа қилишдан қочиш керак, эҳтимол бу табиий сув омборлари, шунингдек, объектлар билан алоқа қилишдан сақланинг, айниқса касал одам ёки ҳайвоннинг жойлашуви ва тўшаги билан касалланган одамни изоляция қилиш керак. Қўлларни совун ва сув ёки спирт билан тез-тез ювиш, шунингдек, беморлар билан алоқада бўлган тиббиёт ходимлари учун ҳимоя PPE тавсия этилади.
"Theconversation" сайтига кўра, бу касалликни даволаш учун махсус дори-дармонларни қабул қилишнинг ҳожати йўқ. Маймун чечак одатда енгил аломатларга эга бўлганлиги сабабли, у одатдаги курсдан кейин ва даволанишни талаб қилмасдан ёки қўшимча даволаш усуллари билан йўқолади. Бироқ, ушбу касалликнинг тарқалишини назорат қиладиган ва камайтирадиган вакциналар ҳам мавжуд. Ушбу JYNNEOSTM чечакни йўқ қилиш учун курашда ишлатиладиган вакциналар Imvanex ёки Imvamune деб номланади. Жонли вирус тури бўлган АCАМ2000 деб номланган бошқа вакцина 18 ёшдан ошган одамларда чечак ва маймун чечак учун ишлатилади. 2019 йилда маймун чечакка қарши инъекцион ваксиния вирусига қарши эмлаш (Анкара штамми) ҳам тасдиқланган, у икки дозадан иборат, аммо кенг тарқалган эмас. Баъзи экспертларнинг фикрига кўра, маймун чечакка қарши эмлаш ушбу касаллик билан касалланишни 80га камайтиради.
Бутун дунёда корона вируси эпидемияси авж олганидан сўнг, шунга ўхшаш ҳолатлар юзага келишидан хавотирлар пайдо бўлиши табиий. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, дунёда маймун чечак хавфи жиддий ва Африка бўлмаган мамлакатларда ҳам тарқалди. Ушбу ташкилот маълумотларига кўра, қисқа вақт ичида ушбу касалликнинг нисбатан юқори тарқалишига қарамай, бу касаллик Корона каби глобал эпидемияга айланмайди. Шунингдек, ушбу вируснинг юқиши бевосита теридан терига ёки ушбу вирус билан касалланган секрециялар билан алоқа қилиш орқали содир бўлганлиги сабабли, у камроқ юқумли кучга эга ва эпидемия эҳтимоли камроқ бўлади. Бу касаллик вирус ҳам, янги касаллик ҳам эмас, шунинг учун соғлиқ бўйича тавсияларга эътибор бериш яхшироқдир.
--------
* Orthopox вирусига вариола вируси, ваксин вируси ва сигир пох вируси киради.
** Грам манфий бактериялар турларидан биридир. Бу турдаги бактерияларни илиқ бинони пайтида қизил рангда кўриш мумкин. Бу бўёқнинг кириб келишига тўсқинлик қилувчи ташқи мембрананинг мавжудлиги билан боғлиқ. Грам-мусбат бактериялар билан солиштирганда, грам-манфий бактериялар ўтказмайдиган девори туфайли антибиотикларга кўпроқ чидамли.
*** Yersinia pestis - вабо қўзғатувчи бактерия. Ушбу таёқчани 1894 йилда Гонконг эпидемияси пайтида Пастер Институтида ишлайдиган швейтсариялик-франсуз бактериологи Александр Ерсин топган. Бу грамм-манфий бактерия бургаларнинг овқат ҳазм қилиш трактида жойлашган бўлиб, унинг ёпилишига олиб келади. Шундай қилиб, бурга очлигини қондириш учун кўпроқ тишлашга мажбур бўлади. Кейин бактериялар тишлаш орқали бошқа ҳайвоннинг танасига киради ва шу билан касалликнинг тарқалишига сабаб бўлади. Бургалар одатда кемирувчиларга, айниқса каламушларга ҳужум қилади, аммо вабо туфайли бу ҳайвонларнинг сони камайса, улар бошқа ҳайвонни, шу жумладан одамларни ҳам қабул қилади. Тарих давомида йирик вабо эпидемияларининг пайдо бўлишида каламушларнинг роли жуда муҳим бўлган.
