Геосиёсат ва геостратегия

Америка қудратли бўлган глобал бошқарувидан фойдаланиш халқаро муносабатларда сиёсий географияни муҳим бир асос сифатида қарашни талаб этади. Айтишларича, Наполеон бир марта “ўз географиясини била олган киши ташқи сиёсатида ҳам устун бўлади” деб айтган экан. Лекин биз сиёсий географиянинг аҳамиятини англамоғимиз ва унинг ҳокимиятдаги янги воқеликларга мослашишини таъминлашимиз керак.

Халқаро муносабатлар тарихи давомида сиёсий можароларнинг марказида асосан ҳудудий назорат турган. Миллатчилик пайдо бўлганидан бери кўпчилик урушлар ортида ҳудудни кенгайтириш ёки “муқаддас” ерларни қайтаришга интилиш ётади. Миллат ва давлатлар учун ҳудудий устуворлик асосий ҳаракатлантирувчи куч бўлиб келган десак, муболаға бўлмайди. Империялар ҳам стратегик жиҳатдан муҳим бўлган ҳудудлар – Гибралтар, Суэц канали ёки Сингапур каби жойларни эгаллаб, уларни ушлаб туриш орқали қурилган. Ушбу жойлар империяни бошқариш тизимида калит ролини ўйнаган.

Национализм ва ҳудудга бўлган тўғридан-тўғри боғлиқликнинг энг кескин кўриниши фашист Германияси ва империалистик Японияда кўрилди. Немислар “минг йиллик рейх” қураман, деб Украинанинг бой озиқ-овқат манбаларини ва бошқа славян ерларини қўлга киритишга интилишган. Японлар эса Манчжурия ёки Голландия Ост-Индиясини эгаллаб, қудратли давлат бўлишга ва дунёдаги ўз ўрнига эришишга уринган.

Ҳозирги кунда миллат ва давлатлар халқаро тизимда асосий элементлар бўлиб қолмоқда. Катта миллатчиликнинг сусайиши ва мафкуравий зиддиятларнинг камайиши глобал сиёсатдаги эмоционал мазмунни озайтирди. Шу билан бирга, ядровий қурол қўлланилишининг олдини олишда жиддий омил сифатида намоён бўлмоқда. Ҳудудга эгаликка асосланган рақобат ҳали ҳам халқаро муносабатларда етакчи аҳамиятга эга, лекин унинг кўринишлари ўта цивилизациялашган шаклга ўтмоқда. Бу рақобатда географик жойлашув давлатнинг ташқи сиёсий устуворликларини белгилашда асосий ўрин тутади.

Лекин кўпчилик давлатлар учун ҳудудга бўлган талаб сезиларли даражада пасайди. Айрим давлатлар ташқи сиёсатида ҳудудий низолар муҳим аҳамият касб этаётган бўлса ҳам, улар кўпроқ этник биродарларнинг ўз мамлакатга қўшилиш ҳуқуқидан маҳрум бўлганликлари ёки қўшни давлатдаги этник камчиликларга нисбатан салбий муносабатда бўлганликларига бўлган муносабатдир.

Кўпчилик давлатларнинг раҳбарлари ҳудудий масалалардан кўра бошқа омиллар миллий мақом ёки давлатнинг халқаро нуфузини аниқлашда муҳимроқ аҳамиятга эга эканлигини англамоқдалар. Иқтисодий қудрат ва унинг технологик янгиликлар орқали намоён бўлиши куч мезонининг асосий белгиси бўлиши мумкин, бунинг энг яққол мисоли Япония ҳисобланади. Лекин ҳали ҳам географик жойлашув давлатнинг узоқ қўшнилари ўртасидаги стратегия ва устуворликни белгилашда муҳим омил бўлиб қолмоқда.

Сўнгги вақтгача геосиёсий таҳлилчилар қитъа назоратида қўлдан келадиган куч ва эҳтимолий етакчилик қайси қитъада эканлигини аниқлашга уринмоқда эдилар. Энг машҳур геосиёсатчи Харольд Маккиндер Евроосиёни “асосий ҳудуд” сифатида кўрсатган. Унинг фикрига кўра, шу ҳудудни бошқарган инсон бутун дунёни бошқариши мумкин.

Бугунги кунда геосиёсий масала қайси Евроосиё ҳудуди қитъани эгаллаш учун манзил нуқтаси эканлигига ёки ер ёки денгиз қудратининг қайси бири муҳимлигига боғлиқ эмас. Геосиёсат минтақавий тушунчадан глобал тушунчага кўтарилди, Евроосиё қитъасини назорат қилиш умумий бошқарув учун муҳим асос сифатида кўрилмоқда. Ҳозирда Евроосиёда Американинг геостратегик мақсадларини ривожлантиришда икки асосий қадам қўйилиши керак:

1. Евроосиёдаги кучли давлатларни аниқлаб, уларнинг ташқи сиёсий мақсадларини тушуниш ва уларнинг режаларининг глобал қудратга қандай таъсир қилиши мумкинлигини баҳолаш.

2. АҚШ учун уларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш ва ривожлантириш учун юқорида айтилган масалаларни тўлдириш, бирлаштириш ёки назорат қилиш бўйича аниқ сиёсат ишлаб чиқиш.

Шундай қилиб, АҚШ учун Евроосиё геостратегиясида геосиёсий жиҳатдан муҳим бўлган давлатлар билан етуклик ва эҳтиёткорлик билан ҳамкорлик қилиш, ўз глобал таъсирини сақлаб қолиш ва уни барқарор халқаро ҳамкорликка айлантириш каби икки муҳим мақсад бор.

Геостратегик фаол омиллар ва геосиёсий марказлар

Фаол геостратегик омиллар ўз ҳудудидан ташқарида қудрат ёки таъсир ўтказиш қобилияти ва миллий иродасига эга бўлган давлатлардир. Бу давлатлар Америка манфаатларига таъсир кўрсатадиган даражада мавжуд геосиёсий ҳолатни ўзгартириш имкониятига эга. Улар, баъзида ҳудудий устунлик ёки глобал нуфузга интилишади, ва уларнинг ортида миллий буюклик, мафкуравий амбициялар, диний миссионерлик ёки иқтисодий ўсиш каби мотивациялар ётади.



Роберт Браунингнинг машҳур иборасига кўра, бу давлатларнинг "инсон ўзи учун муҳтож бўлган нарсани чўзилиб етишга интилиши табиийдир." Улар Америка қудратини чуқур таҳлил қилишади, манфаатлари Америка билан қайси чегараларда мос келишини ёки зиддиятга боришини аниқлашади ва шундан келиб чиқиб ўз Евроосиё стратегияларини белгилайди. АҚШ бундай мотивларга эга бўлган Евроосиё давлатларига алоҳида эътибор қаратиши керак.



Геосиёсий марказлар – бу давлатлар бўлиб, уларнинг аҳамияти куч ёки мотивлардан кўра географик жойлашувида ва уларнинг геостратегик фаоллар учун муҳим бўлган ресурсларга етишув имкониятини ёки йўлларни назорат қилишдаги ролидан келиб чиқади. Баъзида геосиёсий марказлар ўзлари яқинидаги давлатларга қалқон сифатида хизмат қилади ёки уларнинг мавжудлиги яқинидаги фаол геостратегик омиллар учун сиёсий ва маданий таъсирга эга бўлиши мумкин.



Бу жараёнда кучли ва қудратли давлатларнинг барчаси ҳам геостратегик фаоллар эмаслигига урғу бериш керак. Масалан, Франция, Германия, Россия, Хитой ва Ҳиндистон асосий фаол давлатлардир, лекин Буюк Британия, Япония ва Индонезия бу тоифага кирмайди. Украина, Озарбайжон, Жанубий Корея, Туркия ва Эрон муҳим геосиёсий марказлардир, аммо Туркия ва Эрон айрим имкониятлари билан чекланган фаол давлатлардир.



Франция ва Германия Евроосиёнинг ғарбидаги асосий фаоллар бўлиб, улар Европанинг бирлашган қиёфасини яратишни мақсад қилишади. Франция ўзига хос геостратегик концепцияга эга, баъзан Россия ва Германия ўртасида турли тактик манёвралар қилади. Германия ўзининг иқтисодий кучи ва Европанинг етакчи давлат сифатидаги мақомини ҳис қилиб, Европа Иттифоқининг етакчи давлатларидан бири сифатида ҳаракат қилади.



Буюк Британия эса Европа билан алоқаларда турли қарама-қаршиликларга ва узоқ вақтдан бери Америка билан алоқаларда бўлишга мойил бўлган давлатдир. Унинг Европа бирлигидаги роли камайиб бормоқда, у ўзини Европа ўйинларидан четга сурган.



Россия, гарчи у ҳозирда заиф бўлса-да, Евроосиёда муҳим геостратегик фаол ҳисобланади. У мустақил давлатларга таъсир қилиш имкониятига эга бўлиб, кучини тиклашга интилмоқда.



Хитой ҳам муҳим фаолдир ва минтақада катта таъсирга эга бўлиб, у ўзининг минтақадаги нуфузини оширишга интилаётган кучли давлатдир. Хитойнинг ташқи сиёсатдаги танловлари Осиёдаги геосиёсий мувозанатга таъсир этмоқда.



Япония дунёдаги энг кучли иқтисодий давлатлардан бири бўлса-да, у геостратегик фаол эмас, балки Америка ҳимояси остида ўзини ташқи сиёсий ролдан олиб қочишга мойил.



Индонезия Жануби-Шарқий Осиёнинг энг муҳим давлати бўлса-да, унинг минтақада таъсир кўрсатиш қобилияти чекланган. Ички сиёсий беқарорлик ва иқтисодий ривожланиш пастлиги туфайли у ҳали региондаги устун давлатга айланмаган.



Ҳиндистон эса минтақадаги энг қудратли давлат бўлиб, у ўзини Хитойнинг рақиби деб ҳисоблайди ва ядровий қудратли давлат сифатидаги роли билан минтақада ўзининг геостратегик позициясини мустаҳкамлашга интилмоқда.



Украина муҳим геосиёсий марказ бўлиб, унинг мустақиллиги Россиянинг Евроосиёдаги империя мақомини ўзгартиради. Агар Москва Украина устидан назоратни қайта тикласа, Россия кучли Евроосиё империясига айланиши мумкин.



Озарбайжон Каспий денгизи ва Марказий Осиё бойликларининг асосий йўли ҳисобланади. Унинг мустақиллиги Марказий Осиё давлатлари учун ҳам катта аҳамиятга эга.



Туркия ва Эрон Марказий Осиёда таъсир ўтказишга ҳаракат қилмоқда, аммо улар ички муаммолар туфайли чекланган имкониятларга эга.



Жанубий Корея эса Осиёдаги геосиёсий марказ сифатида Японияни АҚШ ҳимояси остида ушлаб туришга ёрдам беради.



Ушбу геостратегик омиллар ва геосиёсий марказлар рўйхати доимий эмас. Ҳар бир давлат ўзига хос ўзгаришлар киритиши мумкин.

Абу Муслим тайёрлади (давоми бор, инша Аллоҳ)