Аллоҳга ҳамду санолар бўлсин! Унга ҳамд айтамиз, ёрдам ва мағфират сўраймиз. Биз нафсларимиздаги ёмонликлар ва амалларимиздаги хатолардан Аллоҳдан паноҳ тилаймиз. Аллоҳ кимни тўғри йўлга бошласа, уни ҳеч ким йўлдан оздира олмайди. Кимни эса У йўлдан чиқарса, уни ҳеч ким ҳидоятга етказа олмайди. Биз гувоҳлик берамизки, Аллоҳдан ўзга ибодатга арзигулик илоҳ йўқдир. Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Унинг қули ва элчисидир.



Имом Аш-Шаъбий айтганлар:  

"Бир вақтлар одамлар ўз муносабатларини тақво асосида қурган эдилар. Кейин тақво йўқолди ва улар бир муддат ўз муносабатларини вафо асосида қурдилар. Кейин вафо ҳам йўқолди ва улар муносабатларини яхши хулқ асосида қурдилар. Аммо яхши хулқ ҳам йўқолди. Шундан кейин улар фақат ҳаё асосида муносабат қуришди. Аммо ҳаё ҳам йўқолганидан кейин улар ўз хоҳиш ва қўрқувларига бўйсунишни бошладилар"



Инсон муносабатларининг босқичма-босқич таназзули:



1. Тақво асосидаги муносабатлар  

   Илгари инсонлар ўз муносабатларини диндорлик, руҳий қадриятлар ва Аллоҳга бўлган ишонч асосида қурган эдилар. Бу муносабатларда ўзаро муҳаббат ва садоқат бир илоҳий бурч сифатида қараларди. Бу жараёнда ҳамма иш Аллоҳ розилиги учун қилинган.



2. Вафо асосидаги муносабатлар  

   Тақвонинг пасайиши билан муносабатлар вафо ва садоқат асосига ўтди. Бу дунёвий ёндашув бўлса-да, барқарорлик ва ўзаро мажбуриятларни сақлаб қолди. Бу даврда одамлар бир-бирига ишонч ва садоқат билан ёндашдилар.



3. Яхши хулқ асосидаги муносабатлар  

   Вафо ҳам йўқолганидан кейин, муносабатлар яхши хулқ ва ижтимоий меъёрларга асосланди. Инсонлар ўзаро муносабатларда одоб ва виждонга таяндилар. Бу аллақачон фақат ташқи ахлоқий қоидаларга асосланган рационал ёндашув эди.



4. Ҳаё асосидаги муносабатлар  

   Кейин яхши хулқ ҳам йўқолди, ва инсонлар фақат ҳаё — жамият танқидидан қўрқув асосида муносабат қурдилар. Бу муносабатлар суст бўлиб, муҳаббат ёки ҳурмат эмас, фақатгина обрў ва шаънини сақлаб қолишга асосланди.



5. Хоҳиш ва қўрқувларга бўйсуниш  

   Барча маънавий асослар йўқ бўлганидан сўнг, инсонлар ўз хоҳишлари ва қўрқувларига бўйсуниш асосида муносабат қура бошладилар. Бу каби муносабатларда муҳаббат ёки ҳурмат эмас, балки манфаатдорлик, қўрқув ва шахсий манфаат устун туради. Бу муносабатлар беқарор ва юзакидир.

Насихат ва хулоса

Ушбу сўзлар инсон муносабатларининг таназзули ва маънавий қадриятларнинг йўқолишига йўл қўйишнинг оқибатлари ҳақида огоҳлантиради. Тақво ва руҳий қадриятларнинг йўқолиши ижтимоий алоқаларни барқарорликдан маҳрум қилади ва инсонларнинг бир-бирига бўлган муносабатлари шахсий манфаат ва қўрқувга асосланган юзаки даражага тушиб қолади.

Барқарор ва чуқур муносабатлар учун маънавий қадриятларнинг аҳамияти катта. Ҳар бир босқич инсонларнинг кўпроқ шахсий манфаатлар ва эгоистик эҳтиёжларга йўналишига олиб келади. Ҳақиқий муносабатлар эса ишонч, ҳурмат ва маънавий асосларга қурилгандагина мустаҳкам ва давомли бўлади.

Аллоҳдан тилаймизки, бизларни маънавиятга асосланган тўғри йўлга бошласин ва устувор қилсин. Омин!

Абу Муслим