Нега камолчилар миллатчи бўлиб, Закавказьенинг "ижтимоий яқин" миллатчилари билан эмас, балки большевиклар билан умумий тил топдилар? Нега, Москва билан кейинги келишмовчиликларга қарамай, Иккинчи жаҳон уруши давридаги Туркия раҳбарлари, гўёки немиспараст бўлиб, Совет Иттифоқига қарши ҳеч қачон "иккинчи фронт" очмаган? СССР парчаланганидан кейин Озарбайжон ҳукмдорлари томонидан илгари сурилган "икки давлат – бир миллат" концепцияси нима учун Анқарада бош оғриғига сабаб бўлди? Ечимга яқинлашиш учун Туркия қандай ишлаётгани ва унда ким қарор қабул қилаётганини тушуниш керак.
Сиёсий Туркия конструктив жиҳатдан матрешкани эслатади. Бу ҳақида мамлакатда кўпчилик билади ва Президент Ражаб Тоййиб Эрдоған "параллел давлат" деб аталмиш тузумга қарши курашни асосий мақсад деб эълон қилганида нима хавф остида эканлигини тушунади. Рус матрешкаларини кўпинча Гжель, Жостово, Хохлома ёки Палех бўёқларида топиш мумкин. Турк матрёшкаси ҳам турли хил рангларни олади. Ташқарида мамлакатнинг сиёсий табақаси миллатчилар, камолчилар, республикачилар, ички томондан эса турли дарвеш орденлари-тарикатларига бўлинган. Шу билан бирга, экспертларнинг фикрига кўра, замонавий Туркияда орденлар асосан диний тузилмалар бўлиб, айни пайтда сиёсий партияларнинг ўзига хос намуналари бўлиб, улар ўз вақтида дунёвий бирлашма ва партияларга айланиб, ташқи кўринишда деярли Европа қиёфасига эга, лекин эълон қилинган дастурларга кўра ҳар доим ҳам шундай эмас.
Яқинда Туркиянинг Yenicag газетаси хабар қилганидек, бунинг акси ҳам содир бўлади. Унинг кузатишларига кўра, иқтисодиётни либераллаштириш фонида тартибларнинг замонавий сиёсий ҳаётга фаол интеграциялашуви икки томонлама натижага: бир томондан, тариқатларнинг универсаллашуви, уларнинг ижтимоий қўллаб-қувватланишининг кенгайиши, иккинчи томондан, уларнинг асл диндорлиги, тасаввуф, тузилманинг ўзгариши, тартибнинг қаерда тугашини ва партиянинг бошланишини ва аксинча, билмайдиган вазиятга олиб келди. Туркиядаги деярли барча замонавий сиёсий партиялар (курдлардан ташқари) мамлакат фуқароларини "ҳақиқий" ва "нотўғри" ватанпарварларга бўлиб, янги туркий кимлик масаласи атрофида шов-шув кўтармоқда. "Халқда ҳар қандай сиёсий партия ва унинг ходимларига нисбатан нафрат туйғуси тўлиб-тошганида, кўчаларда туркий эмас, исломийлик шиорларини таъкидлаган имомлар, жамоат ва тариқат шайхлари пайдо бўлади. Курд партиялари етакчиларига эса "нафақат ҳокимиятга яқинлашмаслик, балки мамлакатда уларнинг руҳи ҳам бўлмаслиги" таклиф қилинмоқда, чунки уларда "турк миллати ва давлати билан қони тўғри келмайди". Туркиянинг собиқ Иқтисодиёт вазири ва Брукинг Институти вице-президенти Кемал Дервиш шундай деб ёзади: "Парадокс шундаки, агар идентификация сиёсатининг юксалиши давом этса, расмийларнинг бу ўсишга туртки бўлган муаммоларни енгиш қобилияти янада пасаяди”.
Турк тарихчилари мамлакатдаги ҳозирги вазиятни 1453 йилда Усмоний турклари томонидан Византия империясини босиб олишдан олдин ҳам Усмонийлар ҳукмронликлари оралиғи даври билан мазмунли таққослай бошлаганлари қизиқ. Эслатиб ўтамиз, Усмонийлар ҳукмронликлари оралиғи даври - бу Усмонийлар империяси тарихида давлат ягона ҳукмдорга эга бўлмаган давр. 1402 йилда Анқара жангида усмонийлар мағлубиятга учрагач, Султон Боязид I Амир Темур томонидан қўлга олинганидан кейин ҳукмронликлар оралиғи даври бошланди. Боязид ўғиллари ўртасида ҳокимият учун кураш бўлиб, ундан Меҳмед I фақат 1413 йилга келиб ғалаба қозонди. Аммо бу вақтлар, инглиз тарихчиси Каролин Финкел таъкидлаганидек, машҳур мусулмон сўфий олими, турк эркак ва юнон аёлининг ўғли Шайх Бедреддин Махмуд Бен Исроил Бен Абдулазизнинг Султонга қарши чиқишлари диққатга сазовордир. Сўфийлик таълимоти 12-13-асрларда мўғуллар ҳужумидан Ўрта Осиёдан Кичик Осиёга қочиб ўтган дарвиш воизлари томонидан Усмонийлар империясига олиб келинган. Борлиқ бирлиги (ваҳдатул вужуд) ҳақидаги таълимот динлар ўртасидаги, шунингдек, имтиёзли ва камбағал қатламлар ўртасидаги инсон ва Худонинг бирлигига тўсқинлик қилади деб ҳисобланган зиддиятларни бартараф етишга қаратилган бўлиб, улар ишонилганидек. "Бирлик" учун кураш тасаввуфда муҳим роль ўйнади, чунки доноликка православ руҳонийси эмас, айнан у эга бўлган, шунинг учун одамни Худо билан бирликка олиб бориш вазифаси эди. Ушбу таълимот Усмонийларнинг сунний Ислом дини ва бошида ўз сулоласи бўлган давлатни босиб олиш йўли билан барпо этиш бўйича тобора кучайиб бораётган ҳаракатлари учун ҳалокатли бўлиши мумкин эди. Султон Меҳмед I Усмонли империясида "parallel" ёки "яширин" қоида (дерин довлет—Давлат ичидаги давлат) пайдо бўлишининг дастлабки белгиларининг пайдо бўлиши сифатида баҳоланиши мумкин бўлган "битта давлатда иккита подшоҳ бўлиши мумкин эмас" деб ишонган.
Шайх Бедреддин 1420 йилда Грецияда, Серейда осиб ўлдирилди. Аммо унинг ғоялари сақланиб қолди, улар замонавий Туркияда сиёсий спектрнинг чап қанотида қабул қилинди. Қолганлари-чи, ахир яқин вақтгача Туркия дунёвий давлат ҳисобланарди? Айрим тадқиқотчилар Туркиядаги диний орденлар ёки тариқатлар ҳар хил миш-мишлар, тахминлар ва шов-шувли фош қилишлар манбаи, деб ҳисоблашади.
Бугун бизда бу мавзу бўйича фақат айрим турк сиёсатчиларининг уларнинг буйруқларини қўллаб-қувватлаётгани ҳақидаги баёнотлари ва оммага эълон қилинган, масалан, Эрдўған машҳур турк диншуноси, ҳозир унинг (улар айтганидек) рақиби Фатуллоҳ Гулен билан бирга фотосуратлар бор. Шунинг учун биз фақат мутахассислар орасида энг машҳур ва шубҳасиз фактлар ҳақида гаплашамиз. Республикачи Туркияда тариқатлар Отатурк томонидан бекор қилинган, ваҳоланки, фактларнинг кўрсатишича, уларнинг бир қисми яширин ишлашга ўтган, бошқалари эса мамлакат ташқарисига кўчиб кетган. Аммо Отатурк вафотидан кейин мамлакат президенти бўлган курд Исмет-пошо Иненю Ўзбеклер дарвешлар маскани ва "Хавфсизлик жамияти" деб аталган ташкилот аъзоси эканлигини яширмади. Сўфий Нақшбандий тариқатининг бу маскани ҳозир ҳам Туркияда фаолият кўрсатмоқда.
Демократик партияга асос солган ҳукумат бошлиғи Аднан Мендерес Нақшбандий тариқатининг аъзоси эди. Бир қатор турк публицистларининг ёзишича, Нежметтин Эрбаканни Миллий нажот партиясини тузишга Шайх Нақшбандий Котка илҳомлантирган. У партия таркибини ҳам белгилаб берди, унинг таркибига "Нуржду" ва «Қодирий» алоҳида гуруҳлари кирди. Турғут Ўзал бошчилигидаги "Ватан" партияси (1983-1991) Нақшбандий тариқати томонидан ё тузилган ёки фаол қўллаб-қувватланган. 1993 йилда Ўзалнинг ўзи тўсатдан оламдан ўтгач, Нақшбандийлар тариқати асосчиси Баҳовуддин Муҳаммад бин Муҳаммад (1318-1389) қабридан бир ҳовуч тупроқ махсус самолётда бевосита Бухородан унинг қабрига олиб келинган. 2002-йилда "Адолат ва тараққиёт" партияси ҳокимиятга келганидан сўнг турк дарвешлари "уйғона" бошладилар ва сиёсатга фаол қўшила бошладилар. Мавжуд социологик материаллар шуни кўрсатадики, бир вақтлар Эрдўған партиясининг асосий сайлов базаси қуйидаги жамоатлар бўлган: Гулен, Сулаймончилар, Мензил ва Исмоил-оға.
Албатта мавжуд бўлган тариқатлар орасидаги фарқларни таҳлил қилиш бизнинг вазифамиз эмас. Биз фақат асосий хусусиятларни қайд этамиз. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг Туркияда кўппартиявийликнинг шаклланиши параллел равишда тариқатларнинг таъсири ва сиёсатга таъсир ўтказиш қобилиятининг кучайиши билан бирга кечди. Туркияда муттасил шаклланиб бораётган мураккаб сиёсий ва иқтисодий вазият, сурункали коррупция, мафкуравий муқобилларнинг бостирилиши - буларнинг барчаси жамиятнинг маълум бир қисми динни ягона умид манбаи сифатида кўришига сабаб бўлди. Отатурк даврида кучли табақага айланган ҳарбийларнинг қаттиқ назорати остидаги ҳукумат, фуқароларнинг диний сўровларига очиқ жавоб бера олмади, бу эса баъзи одамларни маргинал жойларни эгаллашга ва яширинишга ундади. Аммо гап фақат оддий фуқароларда эмасди. Турли даврларда тариқат ғоялари дунёвий миллатчиликдан қониқмаган, муқобил позиция излаётган аҳоли ва элитанинг бир қисми учун деярли сиёсий сафарбарлик кучига айланди. Аммо маълум бир нуқтага қадар бу ғояларнинг истиқболи йўқ эди, гарчи тариқатлар секин-аста сиёсий манзарага қўшилиб кетиб, демократик бошқарув институтлари ва юқоридан ўрнатилган ҳаёт меъёрларида инқирозларни келтириб чиқарган бўсада. Бу биринчидан.
Иккинчидан, Туркиядаги барча тариқатлар ҳам маҳаллий келиб чиқишга эга эмас, баъзилари Яқин Шарқ ва ҳатто Марказий Осиёнинг бошқа минтақаларида илдиз отган. Учинчидан: молиялаштириш манбалари нуқтаи назаридан ҳам, ривожланган мафкуравий тизимларни экспорт ёки импорт қилиш нуқтаи назаридан ҳам ўзига хос "алоқа томирлари" тизимини яратади. Бинобарин, таълимотлардаги тафовутлар, муайян муаммоларни ҳал этиш парламент шароитида фаолият юритаётган сиёсий партиялар ўртасида аввало яширин, кейин эса очиқ сиёсий курашни бошлаб беради. Тўртинчидан: миллий тоифадаги давлат эмас, балки "халифалик" лойиҳасини ишлаб чиқиш орқали тариқатлар курд муаммосини ҳал қилиш йўлини фақат турк ва курд халқларини умумий дин негизида бирлаштиришда кўрадилар. Шу сабабли, ҳозирги ҳукмрон Адолат ва тараққиёт партияси икки томонлама вазиятга тушиб қолди: унга ислом ва туркизм ёки пантуркизмга асосланган неоўсмонизм керак, бу эса халифалик платформасида Яқин Шарқдаги таъсир зонасини кенгайтиришга, шунингдек, Европа Иттифоқининг сиёсий тузилмаларига интеграцияга даъво қилишга тўсқинлик қилади. Тўртинчидан: Камолизмнинг дунёвий ғояларига бағрикенглик йўқолади, армия бу асослар ҳимоячиси сифатида сиёсий обрўсизлантирилади. Ниҳоят, бешинчидан: Туркиянинг ички ва ташқи сиёсатидаги иккилик, қарама-қаршилик тариқатларнинг универсаллашувига, уларни ижтимоий қўллаб-қувватлашнинг кенгайишига олиб келмайди, фақат уларни бўлиб ташлайди, бу эса кўпинча Эрдўғаннинг ўзи ва ҳукуматини маълум муаммолар гаровига айлантиради.
Бироқ Туркияда муҳим давлат қарорлари қай даражада ва қандай – парламент ва ҳукуматда вакил бўлган дунёвий партиялар етакчилари ёки тариқат шайхлари томонидан қабул қилинишини тушунадиганлар кўп. Шу боис Туркиядаги мавжуд ижтимоий-сиёсий вазиятни жиддий таҳлил қилиш қийин: эртага Анқара нима қилишини ҳеч ким билмайди. Бир сўз билан айтганда, Европа Туркияни бой берди, лекин Яқин Шарқ ҳам ғолиб чиқмади, чунки туркий "тасаввуфий ислом"нинг мамлакат сиёсий мафкурасига айланиш имконияти йўқ.
Станислав Тарасов, REGNUM
Абу Муслим таржимаси
