2. Оммани жангга олиб бориш, озчиликни жангга олиб боришга ўхшайди: гап шакл ва номда{21}.

3. Душманга дуч келганда армияни енгилмас қиладиган нарса бу – тўғри жанг қилиш ва маневр.

4. Қўшиннинг зарбаси тухумни тош билан уришга ўхшайди: бу тўлиқлик ва бўшликдир.

5. Умуман олганда, жангда душман билан тўғри жанг қилинганда маневр билан ғалаба қозонадилар. Шунинг учун, маневрни яхши қўллай оладиганлар осмон ва ер каби чексиздир, Хуан Хэ ва Янцзы Цзян каби битмас-туганмас.

6. Тугайди ва қайта бошланади – қуёш ва ой шундай; ўлади ва яна туғилади – фасллар шундай. Оҳанглар бештадан ортиқ эмас, лекин бу бешала оҳангнинг ўзгаришини эшитиш имконсиз; ранглар бештадан кўп эмас, аммо бу бешта рангнинг ўзгаришини барчасини кўриш имконсиз; таъмлар сони бештадан кўп эмас, аммо бу бешта таъмнинг ўзгаришини барчасини сезиш имконсиз. Жангда фақат иккита ҳаракат бор – тўғри жанг ва маневр, аммо тўғри жанг ва маневрдаги ўзгаришларнинг барчасини санаш имкони йўқ. Тўғри жанг ва маневр ўзаро бир-бирини тўлдириб туради ва бу охири йўқ циклга ўхшайди. Уларни ким тугата олади?

7. Тўлқинли оқимнинг тезлигини тошларни силжитишга имкон берадиган нарса унинг кучи, қудратидир. Йиртқич қушнинг чаққонлиги ўз ўлжасини уришга имкон берадиган нарса зарбани ҳисоб-китоб қилинганидир. Шундай экан, яхши жанг қилувчининг кучи тез, ҳисоби қисқа.

Куч камон тортишга ўхшайди, зарбани ҳисоб-китоб қилингани ўқ отишга ўхшайди.

8. Ҳамма нарса аралашиб-қоришиб кетса ҳам, тартибсиз олишув кетаётган бўлса ҳам, барибир парокандалик бўмайди; ҳаммаси вақирлаб-шақирлайдиган бўлса ҳам, шакл ғижим бўлса ҳам {22}, барибир мағлубиятга учрамайди.

9. Тартибдан тартибсизлик, жасоратдан қўрқоқлик, кучдан заифлик туғилади. Тартиб ва тартибсизлик - бу рақам; жасорат ва қўрқоқлик - бу куч; куч ва заифлик эса шаклдир.

10. Шунинг учун рақибни ҳаракатга келтиришни билган киши унга шаклни кўрсатса, рақиб унга эргашиши аниқ; душманга бирор нарса берилса, уни олиши керак; улар уни фойда билан ҳаракатга келтирадилар ва қўққисдан бўладиган вокеалар билан кутиб оладилар.

11. Шунинг учун яхши курашган киши ҳамма нарсани кучдан қидиради ва одамлардан ҳамма нарсани талаб қилмайди. Шунинг учун у одамларни қандай танлашни ва уларни кучига қараб қўйишни билади.

12. Одамларни куч-қудратига кўра қўядиган киши, дарахтлар ва тошларни думалатгандек, уларни ҳам жангга киришга мажбур қилади. Дарахтлар ва тошларнинг табиати шундайки, жой текис бўлса, улар ҳаракатсиз ётади; қия бўлганда, улар ҳаракатланади; улар тўртбурчак бўлса, жойида ётади; агар думалоқ бўлса, думалайди.

13. Шунинг учун бошқаларни жангга киришга мажбур қилишни биладиган одамнинг кучи минг саржинли тоғдан думалоқ тошни ағдараётган одамнинг кучидир.

----- Изоҳлар -----

20.  Сунь Цзи учун бу жойда армиянинг жанговар жойлашувининг ўзига хос тасвири эмас, балки фақат шу тамойил муҳим ва мен изоҳларда бундай армия ташкилотининг фақат битта шаклини, энг одатий шаклини бериш билан чекландим. Аммо бундай бирликлар тизими ягона тизим бўлмаганлигидан уруш санъатига оид бошқа рисолалар гувоҳлик беради. Шундай қилиб, масалан, Вэй Ляо Цзи бир оз бошқача бирликлар тизимини эслатиб ўтади: бешлик (у) ёки взвод, ўнлик (ши); бешта ўнлик ротани (шу) ташкил қилган, иккита рота, яъни 100 киши – батальон (люй) (Вэй Ляо цзи, XIV боб,  420-бет). Хань даврида бошқача тизим бўлган; у ҳақида Чжан Юй ўз шарҳларида эслатиб ўтади: дастлаб бешлик (ле) бўлган, кейин ўнлик (хо), ундан кейин – элликталик (дуй); икки элликталик юзталикни ташкил қилади (гуань), икки юзталик батальон (цюй), икки батальон, яъни 400 киши полк (бу), икки полк, яъни 800 киши бригада (цзяо), икки бригада, яъни 1600 киши – дивизия (бэй), икки дивизия, яъни 3200 киши – армия (цзюнь).

21.  «Син мин» ифодасини «тузилма» сифатида тушуниш, таклиф этилган нарҳда бўлгани каби Ду Му талқинига асосланади. Ду Муга кўра, «син» – «шакл» сўзи «жойлашув шакли»ни англатади, «мин» сўзи – «нишонлар ва байроқлар», ъни жойлашувнинг белгиланиши. Маълумки, Хитой армиясида жанг тартибининг умумий тизимидаги ҳар бир бирлик шу тарзда белгиланганки, авангард ўзининг махсус байроғига, ўнг қанот ўз байроғига эга эди ва ҳоказо. Шунинг учун байроқларнинг номлари бирликларнинг номлари ҳам эди. Ву Цзининг рисоласида авангард қизил калхат тасвири туширилган байроқ билан, арьергард қора тошбақа тасвири туширилган байроқ билан, чап қанот қисмлари кўк аждаҳо тасвири туширилган байроқ билан, ўнг қанот қисмлари оқ йўлбарс тасвири туширилган байроқ билан белгиланганлиги кўрсатилган.  (У цзи, III, 7).

Цао Гун «син» ва «мин» сўзларини бошқача талқин қилади. Унинг ҳисоблашича, «шакл» сўзи остида Сун Цзи нишон ва байроқларни, яъни тузилмани назарда тутади, «ном» сўзи остида эса – бонг ва барабанларни, яъни буйруқ сигналларини, чунки қадимги Хитой армиясида буйруқлар овоз билан эмас, балки айнан ушбу воситалар ёрдамида берилган. Мен Ду Му вариантига тўхталдим, чунки у, менимча, Сун Цзининг фикрлаш тарзига аниқроқ мос келади. Ушбу ибора аввалгисининг аниқ грамматик такрорланишидир, шунинг учун бу икки иборада тўлиқ параллелизм ва атамалар бўлиши керак. Бинобарин, агар биринчи иборада «фынь шу» атамасида икки белгида – қисм ва сонда олинган битта «бўлинма» тушунчаси бўлса, иккичи иборада ҳам «син мин» атамаси худди шу турда, яъни  икки белги ёрдамида очиб берилган битта тушунча бўлиши керак. Cао Гонг ҳам бу ерда гап тузилма ҳақида кетаётганини тан олади, аммо бу уни иккала атамани ҳам ушбу ягона тушунча доирасида талқин қилишга мажбур қилади. Бироқ, агар "син" бу атаманинг тўлиқлигида тузилма белгиси сифатида тушунилса, "мин" бу соҳадан бутунлай чиқиб кетади ва бошқа тоифани белгилаши керак. Бу ерда икки хил тоифа ҳақида гап бўлиши мумкин эмас, шунинг учун менимча, бу ҳолатда Сун цзини Цао Гун эмас, балки Ду Му тўғрироқ тушунади.

22. Сунь Цзи иборасини шундай тушунишга тўхталаман, чунки у олдинги фикр билан бевосита боғлиқ бўлиши лозим деб ҳисоблайман. Шу сабабли «юань» - «думалоқ» сўзини Ли Цюань ва Хэ Ян си тушунадиган маънода талқин қиламан. Ли Цюан фикрига кўра, «думалоқ» сўзи Сунь Цзида «на олд, на орқа томони бор», яъни ҳуқуқий шаклдан маҳрум маъносида қўлланган. Хэ Янь си ҳам «думалоқ» сўзи «тўғри қаторлар йўқ», яъни жанговар тартиб йўқ маъносига эга деб ҳисоблайди. Ўйлайманки, бу талқин бошқалардан кўра тўғрироқ, чунки қадимги Хитой армиясида жанговар тартибга нисбатан «думалоқ» тушунчаси, шубҳасизки, «пароканда» синоними бўлиши мумкин. Дастлабки бўғин – взводдан бошлаб ва умуман армия билан тугайдиган барча тузилма шакллари тўртбурчак эди. Аскарлар қаторларда, яъни тўғри чизиқларда саф тортишган, бу сафлар бирин-кетин жойлашган, шунинг учун ҳамма нарса тўртбурчак принципига асосланган эди. Шундай қилиб, тузилманинг "думалоқланиши" бу тўртбурчак шаклнинг бузилишини, яъни жанг тартибининг бузилишини англатарди. Шунинг учун мен бу ҳолда "думалоқ" сўзи Сун Цзи томонидан "ҳаракатчан" маъносида қўлланган деб ҳисоблаган Мэи Яо чен, Сорай ва бошқа баъзи шарҳловчиларнинг фикрига қўшила олмайман. Бундай тушунишда «хунхунь хунхун» образли иборасини ҳам худди шу тарзда талқин қилиш муқаррар. Ду Ю шундай қилади, униг фикрига кўра, шиддат билан оқаётган сувнинг бу образлари жанг араваларининг тез ва шиддатли ҳаракати ҳақида гапиради. Бу талқинга қўшила олмайман, чунки менимча, бу образли ибора биринчи иборадаги  «фыньфынь юньюнь» га параллел ҳисобланади. Агар бу ибора, барча шарҳловчилар бир овоздан тушунганидек, "аралашмоқ", "қоришмоқ" маъносига эга бўлса, иккала иборанинг параллеллиги ва барча элементларининг тўлиқ мос келиши шароитида бу образли ибора "ижобий" маънога эга бўла олмайди, худди биринчиси каби, у ҳам қандайдир тартибсизлик белгисини кўрсатиши керак. Ҳеч кимда шубҳа уйғотмайдиган биринчи ибора қуйидаги тузилиши керак: уюшмаганликни тасвирлайдиган образли ифода, кейин бу уюшмаганликни аниқ ибораларда таърифлайдиган сўзлар, кейин ўтимли қарама-қарши ёрдамчи сўзлар ва ниҳоят, инкор шаклидаги асосий кесим: «бундай армияни пароканда қилиб бўлмайди». Иборанинг иккинчи шакли ҳам шундай; шу сабабли, агар сўнгги кесим «уни яксон қилиш мумкин эмас» бўлса ва ундан олдин худди шу ёрдамчи сўз турадиган бўлса, муқаррар равишда келиб чиқадики, иборанинг икки атама ва образли иборадан иборат бўлган биринчи қисми иккинчи қисмига қарши қўйиладиган бўлиши керак, яъни биринчи иборанинг биринчи қисми иккинчи қисмига нисбатан қандай бўлса, худди шундай. Бу менинг таржимам учун расмий асослардир. Ҳақиқий сабаблар ушбу бобнинг умумий контекстидан олинган ва шарҳлардан кўринади.