Энг яхшиси – душман батальонини дахлсиз сақлаш, иккинчи ўринда – уни йўқ қилиш. Энг яхшиси – душман ротасини дахлсиз сақлаш, иккинчи ўринда – уни йўқ қилиш. Энг яхшиси – душман взводини дахлсиз сақлаш, иккинчи ўринда – уни йўқ қилиш {15}. Шунинг учун, юз марта жанг қилиш ва юз марта ғалаба қозониш - энг яхшиларнинг энг яхшиси эмас; энг яхшининг энг яхшиси - ўзганинг қўшинини жангсиз бўйсундиришдир.



2. Шунинг учун энг яхши уруш душманнинг режаларини бузишдир; кейинги ўринда - иттифоқларини бузиш; ундан кейинги ўринда - қўшинларини йўқ қилиш. Энг ёмони, қалъаларни қамал қилиш. Қалъаларни қамал қилиш қоидаларига кўра, бундай қамал фақат муқаррар бўлгандагина амалга оширилиши керак. Катта қалқонларни, қамал араваларини тайёрлаш, тупроқдан тепаликлар кўтариш, жиҳозларни харид қилиш уч ой вақт талаб қилади; бироқ саркарда сабрсизлигини енгиб ўта олмай, аскарларини чумолилардек ҳужумга жўнатади; шу билан бирга, офицерлар ва аскарларнинг учдан бир қисми ҳалок бўлди ва қалъа олинмайди. Қамалнинг ҳалокатли оқибатлари шундай.



3. Бинобарин, уруш қилишни билган бошқанинг қўшинини жангсиз бўйсундиради; бошқа одамларнинг қалъаларини қамал қилмасдан олади; қўшинини узоқ ушлаб турмасдан бегона давлатни тор-мор қилади. У, албатта, ҳамма нарсани бузилмаган ҳолда сақлайди ва шу билан у Осмон империясидаги ҳокимиятга даъво қилади. Шунинг учун, қуролни ўтмаслаштирмасдан фойда олиш мумкин: бу стратегик ҳужум қоидаси.



4. Уруш қоидаси шундай: агар сенда душмандан ўн баробар кўп куч бўлса, уни ҳар томондан қуршаб ол; агар беш баробар кўп кучинг бўлса, унга ҳужум қил; агар сенда икки баробар кўп куч бўлса, уни қисмларга бўл; агар кучлар тенг бўлса, у билан курашишга муваффақ бўл; агар кучинг кам бўлса, ўзингни ундан ҳимоя қилишга муваффақ бўл; агар сенда нимадир ёмонроқ бўлса, ундан қочишга ҳаракат қил. Шунинг учун, оз куч билан қайсар бўлганлар кучли душманнинг асирига айланади.



5. Давлат учун саркарда аравани маҳкамлайдиган восита билан бир хил: агар бу восита маҳкам ўрнатилган бўлса, давлат албатта кучли бўлади; акс ҳолда давлат заиф бўлади.



6. Шу сабабли армия уч ҳолатда ўз ҳукмдоридан азият чекади {16}:

У қўшиннинг юриш қилмаслиги кераклигини билмай, уларга юришни буюрганда; қўшин чекинмаслиги кераклигини билмай, орқага чекинишни буюрганда; бу унинг қўшинни боғлаб қўйишини англатади.

У армия нималигини билмай, уни бошқаришга давлатни бошқарадиган тамойилларни қўлласа; шунда қўшиндаги қўмондонлар саросимага тушиб қолишади{17}.

У армиянинг тактикаси нима еканлигини билмаган ҳолда, саркардани тайинлашда давлатдаги каби тамойилларга амал қилганда; шунда қўшиндаги қўмондонлар саросимага тушади {18}.



7. Қўшин саросимага тушиб, эсанкираб қолса, беклардан бахтсизлик келади. Бу қуйидагини англатади: қўшинни пароканда қилиш ва ғалабани душманга бериш.



8. Шундай қилиб, улар беш ҳолатда ғалаба қозонишларини билишади: қачон жанг қилиш мумкинлиги ва қачон жанг қилиш мумкин эмаслигини билганда ғалаба қозонадилар; катта ва кичик кучлардан қандай фойдаланишни билганда ғалаба қозонадилар; юқори ва паст поғоналар бир хил истакларга эга бўлганда ғалаба қозонадилар; ўзлари эҳтиёткор бўлиб, рақибнинг эҳиётсизлигини кутганда ғалаба қозонадилар; саркардаси истеъдодли бўлган ва ҳукмдор уни бошқармайдиганлар ғалаба қозонадилар. Бу беш қоида ғалабани билиш йўлидир.



9. Шунинг учун ҳам айтилади: уни ҳам, ўзингни ҳам билсанг, юз марта жанг қилсанг ҳа , ҳеч қандай хавф бўлмайди; агар ўзингни билсангу, лекин уни билмасанг, бир марта ғалаба қозонасиз, бошқа сафар мағлуб бўласиз; агар ўзингни ёки уни билмасанг, ҳар сафар жанг қилганингда мағлуб бўласан.

----- Изоҳлар -----

15.  Мен русча "взвод", "баталон" ва бошқалар номларини беришни мумкин деб ҳисоблайман, чунки ҳарбий қисмларнинг кетма-кетлиги нуқтаи назаридан нисбатан бу номлар хитойчага мос келади. Хитой армиясида – Чжоу Ли маълумотларига кўра – Чжоу даврида энг кичик бўлинма бешлик деб аталган (хитойча «У»), унга нисбатан мен русча «взвод» сўзини қўллайман; 5 взводдан, яъни 25 кишидан иборат бўлинма «рота» (хитойча «лян») деб аталади, ундан кейин батальон – тўртта рота, 100 киши (хитойча.«цзу»); сўнгра бригада (хитойча «люй») – бешта батальон, яъни 500 кишидан иборат; ундан кейин дивизия (хитойча «си») – бешта бригада бирлашуви, яъни 2500 киши; ҳар бири 12500 кишидан иборат бўлган бешта дивизия, яъни 12 500 киши армияни ташкил қилади, хитойча цзюн. Бироқ юриш даврида энг катта бирикма «учта армия», яъни 37500 кишидан иборат бўлган, унда олдиндаги армия авангард деб аталган, марказда жойлашган ва унда бош қўмондон бўлган марказий армия ҳамда орқа томонни ёпиб турадиган армия арьергард деб аталган. Таржимада мен русча "армия" сўзини ҳам шундай гуруҳга қўллайман, чунки, шубҳасиз, хитойлик " сань цзюн " - учта армия - бу сўзнинг кенг маъносида армия сифатида тушунилган. Булар, Чжоу қонунига кўра, "катта давлат" деб аталган, яъни "гун" ёки "хоу" унвонига эга бўлган ҳукмдорга эга бўлиши мумкин бўлган кучлар эди; "бо" унвонли ҳукмдори бўлган "ўрта давлатлар" фақат иккита қўшин, яъни 25000 кишига эга эди; ҳукмдори "цзи" ёки "нань" унвонига ега бўлиб, фақат битта армияга, яъни 12 минг кишига эга бўлиши мумкин эди. Чжоу ваннинг ўзида олтита қўшин, яъни 75 минг киши бор эди. Бинобарин, бу номларнинг барчаси – «лю цзюн», «сан цзюн», «лян цзюн» и «цзюн» сўзнинг кенг маъносида "қўшин" маъносини англатганлиги шубҳасиз.

Ўз ўрнида таъкидлаб ўтамизки, қўшинлар тўғрисидаги ушбу қоида катта алоҳида шартларни талаб қилади. Биз, масалан, гун ва хоу мингта жанг аравасига эга бўлиши мумкинлигини биламиз. Ҳар бир аравага жанговар ва жанговар бўлмаган жамоадан юз киши берилганини ҳисобга олсак, бундай ҳукмдорнинг юз минг кишилик армияга эга бўлиши мумкин экан. Бундан ташқари, ҳарбий санъатга оид бошқа рисолалардан биз ҳарбий қисмларнинг бироз бошқача тизими ҳақида билиб оламиз (масалан, Вэй Ляо цзи, Лю тао, Ли Вей Гуннинг "Диалоглар"ида). Шубҳасиз, Чоу низоми нафақат турли хил ўзгаришларга дуч келди, балки Чоу уйидан бутунлай мустақил бўлган турли йирик беклик ёки қиролликларда ўз қоидалари ишлаб чиқилган.

16. Катта грамматик қийинчиликларни келтириб чиқарадиган ибора. Кўринишидан, Сун Цзининг эски хитойлик ўқувчилари ҳам буни ҳис қилишган, чунки баъзи нашрларда «государь» (цзюн) ва «армия» (цзюн)  сўзлари бир-бирининг ўрнини алмаштирган (қаранг. Сораи, с. s., п. 59) . Шубҳасиз, бундай қайта тартибга солиш билан ушбу иборани тушуниш осонлашади, бу фикрни ифодалашнинг кўпроқ таниш грамматик шакли - "учта шундай нарса борки, уларда армияда ҳукмроннинг айби билан фалокат намоён бўлади". Бироқ, бу ўринда хитойча грамматик шаклнинг ўзига хослиги муҳим эмас: иккала ҳолатда ҳам маъно бир хил бўлади.

17. Сорай бу иборани бутунлай бошқача талқин қилади. Унинг фикрича, бу ерда гап армияни бошқаришга армияни назорат қилиш ва айниқса қўмондонга юкланган "қўшин инспектори" (цзянцзюн) қўмондони билан тенг ҳуқуқли равишда жорий этиш ҳақида кетмоқда. Сорайнинг таъкидлашича, ҳукмдорлар кўпинча саркардаларга ишонмай, улар томонидан кутилмаган ҳодисалардан қўрқишган, шунинг учун ҳам улар тўлиқ ишончга эга бўлган яқин шериклари орасидан махсус инспекторлар тайинлаганлар. Сорайнинг сўзларига кўра, бундай инспекторнинг мавжудлиги туфайли армияга олиб келадиган қўшҳокимиятчиликдан ташқари, бундай инспекторнинг, қоида тариқасида, ҳарбий ишларни билмаслиги ва раҳбарликда иштирок эта олмаслиги оқибатида зарар ҳам бор. армиянинг. "Армиядаги саросималик" шундан келиб чиқади (Сораи, с. s., 60-61-бетлар).

Менимча, бу талқин ниҳоятда сунъий. Матн маълумотларига асосланмаган, ташқаридан қанчалик кўп олинганлиги, Чжан Ю ушбу иборага нисбатан мутлақо бошқача нарса ҳақида гапирадиган матннинг кейинги иборасига айнан бир хил талқинни беришидан далолат беради. Менимча, соф луғавий нуқтаи назардан ҳам, рисоланинг бутун бўлимининг умумий контексти нуқтаи назаридан ҳам, [...] сўзлари Цао Гонг ва Ду Ю томонидан тушунилгандек тушунилиши керак.

18.  Чжан Юй бу жойни бошқача тушунади. Унинг назарида Сун цзи бу ерда қўшинга қўмондондан ташқари, махсус "армия инспектори" (цзянцзюн), тайинланишини назарда тутганга ўхшайди, чунки бу унвон кейинги даврларда маълум бўлган. Хулоса қилиб айтганда, Чжан Ю бу жойни Сорай аввалгисини қандай тушунса, худди шундай тушунади. Унинг баъзи асослари бор: бу "жэн" - "тайинлаш" сўзининг мавжудлиги, шундан келиб чиқиб, агар хоҳласангиз, бундай тушунишга келишингиз мумкин, айниқса инспекторларни тайинлаш, афтидан, кенг тарқалган.

Албатта, Чжан Ю адашганини аниқ айтиш қийин; Сун Цзининг формулалари жуда қисқа ва умумийдир. Аммо барибир, назаримда, агар Чжан Ю Сун Цзининг олдинги позициясини Цао Гун ва Ду Ю тушунганидек тушунган бўлса, бу позицияни улар каби тушуниши керак эди. Иккала ҳолат берилган шакл мутлақо бир хил бўлиб, ягона фарқ шундаки, биринчи позицияда "армияни бошқариш", иккинчисида - "армияга тайинлаш" сўзи мавжуд. Бинобарин, агар Чжан Ю биринчи қоидани армияни давлат билан бир хил тамойиллар асосида бошқаришга йўл қўйилмаслигининг белгиси сифатида тушунган бўлса, иккинчи қоидани худди шу асосда армияга тайинлашнинг йўл қўйилмаслигининг белгиси сифатида қабул қилиши керак. Ушбу тушунча билан, ушбу қоида олдинги тамойилда баён қилинган бир хил принципнинг мантиқий ривожланиши бўлади.