Биринчи тоифага Михей (Мика) ва Еремиё каби ҳақиқий пайғамбарларнинг замондошлари, иккинчи тоифага эса Ахав ва унинг рафиқаси Изабел ҳукмронлиги даврида Илёс пайғамбарга кўп муаммо туғдирган ва ҳақиқий пайғамбарлар ва имонлиларни таъқиб қилганлар кирган. Ҳақиқий имон ва динга нисбатан энг хавфлиси сохта пайғамбарлар бўлиб, улар маъбадда ҳам, мисфаларда ҳам илоҳий хизматларни ўтардилар ва Худонинг каломини одамларга етказишни даъво қилардилар. Эҳтимол, ҳеч бир пайғамбар Еремиё пайғамбардан кўра бу ёлғончилардан кўпроқ қувғин ва қийинчиликларга дуч келмаган бўлса керак.
Еремиё ўзининг башоратли миссиясини ёшлик пайтида, милоддан аввалги 7-асрнинг охирги чорагида, яъни Яҳудо шоҳлигига Оссурия-Халдейлар қўшини томонидан босқинчилик хавфи катта бўлган бир пайтда бошлаган. Яҳудийлар Миср фиръавни билан иттифоқ туздилар, аммо у Навуходоносор қўшинлари томонидан жиддий мағлубиятга учраганлиги сабабли, Қуддуснинг қулаши вақт масаласи эди.
Худонинг қолган халқининг тақдирини ҳал қилиш зарур бўлган ўша оғир кунларда, Еремиё пайғамбар яҳудийларнинг шоҳи ва ҳукмдорларига Қуддусни ёниб кетишдан ва одамларни асирга олишдан қутқариш учун Бобил шоҳига бўйсунишни ва унга хизмат қилишни ўжарлик билан маслаҳат берди. У шоҳлар, руҳонийлар ва оқсоқолларнинг қулоғига бу чуқур сўзларни қуйди, аммо барчаси фойда бермади. У Худодан келган хабарни юбориб, мамлакатни ва халқни яқинлашиб келаётган ҳалокатдан қутқаришнинг ягона йўли оссурияликларга бўйсуниш эканлигини айтди; аммо бу огоҳлантиришларга ҳеч ким қулоқ солмади.
Навуходоносор келиб, шаҳарни эгаллаб олади, шоҳни ва унинг аъёнларини, шунингдек, кўплаб асирларни, маъбаднинг барча хазиналарини, жумладан, олтин ва кумуш идишларни ҳам олиб кетади. Қуддусга маҳаллий зодагонлардан вассал ҳукмдорлар тайинланган, улар Бобил шоҳининг ҳокимлари бўлиши керак эди. Бироқ, улар Бобил ҳомийсига садоқат кўрсатиш ўрнига, унга қарши исён кўтаришди.
Еремиё доимий равишда шоҳга Оссурияга содиқ қолишни ва Мисрпараст сиёсатдан воз кечишни маслаҳат берди. Сохта пайғамбарлар ҳалигача маъбадда гапириб: "Исроилнинг Худоси Сарвари Олам шундай дейди: Мен Бобил шоҳининг бўйинтуруғини синдираман. Икки йилдан кейин барча асирга олинган яҳудийларни ва Эгамизнинг уйидаги идишларни Қуддусга қайтараман”.
Кейин Еремиё ёғочдан бўйинтуруғ ясайди, уни бўйнига илиб, Идага маъбадга одамларга қуйидаги гапларни хабар қилишга боради "Бобил шоҳининг бўйинтуруғи остида бўйнини эгиб, унга хизмат қила бошлаган одамларни Мен ўз еримда қолдираман, - дейди Раббий, - ва У уни екиб, унда яшайди" (Иер. 29:11). Бир сохта пайғамбар унинг юзига уриб, Еремиёнинг бўйнидаги ёғоч бўйинтуруғини ечиб ташлади-да, бидирлашни давом эттирди.
Еремиё лойга тўла чуқур зиндонига ташланди ва у ерда оссурияликлар томонидан қуршаб олинган шаҳарда очарчилик ҳукмрон бўлган бир пайтда, кунига битта қуруқ арпа нони билан озиқлантирилди. Еремиёнинг башоратига кўра, сохта пайғамбар Анания вафот этган. Қаердадир шаҳар девори бузилиб, ғолиб Оссурия қўшини шаҳарга бостириб кирди, қочиб кетган шоҳ Зедекия ва унинг мулозимлари қўлга олиниб, Бобил шоҳи ҳузурига жўнатилди. Талон-тарождан сўнг, шаҳар ва маъбад ёқиб юборилди ва Қуддуснинг барча аҳолиси Бобилга жойлаштирилди, ерга ишлов берадиган одам бўлиши учун энг камбағал одамлар қолди.
Навуходоносорнинг амри билан Иеремие Қуддусда қолишига ижозат берилди, янги тайинланган ҳоким Гедалиёга пайғамбарни ҳимоя қилиш ва унга ғамхўрлик қилиш ишониб топширилди. Бироқ, Гедалиё исёнкор яҳудийлар томонидан ўлдирилди ва улар Еремиёни ўзлари билан олиб, Мисрга қочиб кетишди. Ҳатто Мисрда ҳам у ўз башоратини яҳудий ва мисрлик қочқинларга қарши йўналтиришда давом этди. У ўша ерда вафот этгани тахмин қилинади.
Энди аниқланганидек, Еремиёнинг китоблари Септуагинта матнидан аниқ фарқ қилади. Шубҳасиз, искандариялик таржимонлар томонидан юнонча матн ёзилган нусхада бобларнинг тартиби бошқача эди.
Библия танқидчилари Еремиё Тавротнинг Қонунлар деб номланган бешинчи китобининг муаллифи ёки ҳар қандай ҳолатда ҳам тузувчиси бўлган деб ҳисоблашади. Мен ҳам худди шундай фикрдаман. Еремиё левит ва руҳоний, шунингдек, пайғамбар эди. Қонунлар китобида Еремиёнинг таълимотига мос келадиган кўплаб жойлар мавжуд бўлиб, уларни "Эски Аҳд" нинг бошқа китобларида топа олмайсиз. Мен ушбу таълимотлардан бирини кейинги мавзу учун оламан.
Биз асосий саволни кўриб чиқишга шошиламиз: ҳақиқий пайғамбарни сохта пайғамбардан қандай ажратиш мумкин? Еремиё бизга жуда қониқарли жавоб берди, яъни:
"Ҳақиқий пайғамбар Исломга даъват қилувчидир".
Қонунлар китобида (13:1-5; 18:20-22) Қодир Тангри Раббининг номидан шундай айёрлик билан башорат қила оладиган, улар Унинг халқини йўлдан оздиришга қодир бўлган сохта пайғамбарлар ҳақида баъзи кўрсатмалар беради. Унда айтилишича, ёлғончининг ёлғонини тан олишнинг энг яхши йўли - унинг башорати амалга ошишини кутиш, сўнгра ёлғон аниқланганда, уни қатл этишдир.
Бироқ, маълумки, оми одамлар ҳақиқий пайғамбарни ёлғончидан ажрата олмайдилар, худди бугунги кунда улар иккаласининг қайси бири - католик руҳонийси ёки протестант руҳонийси – Исо Масиҳнинг ҳақиқий издоши эканлигини аниқ аниқлай олмагани каби.! Сохта пайғамбар воқеаларни башорат қилиши, мўъжизалар яратиши ва ҳатто ташқи кўринишидан ҳақиқий пайғамбарнинг қилган ишларига ўхшаш бошқа нарсаларни ҳам қилиши мумкин. Мусо пайғамбар ва мисрлик сеҳргарлар ўртасидаги рақобат яхши мисолдир.
Демак, Еремиё бизга пайғамбарнинг ишончлилиги ва ҳақиқийлигини аниқлашда тўғри йўлни кўрсатади - бу Ислом рамзи бўлган йўлдир. Илтимос, Еремиё 28-бобини тўлиқ ўқинг ва тўққизинчи оят устида мулоҳаза юритинг:
"Тинчликни (Шалом, Исломни) башорат қилган пайғамбарнинг башорати бажо бўлганидан кейингина, халқ уни “ҳақиқатан ҳам Эгамизнинг элчиси”, деб тан олар эди" (Иер. 28: 9).
Ушбу таржима сўзма-сўз қилинган таржимадир. "Наба" феълининг асл нусхаси одатда "башорат қилиш" ёки "олдиндан айтиб бериш" деб таржима қилинган бўлса, "наби" – "пайғамбар" от сўз туркуми пайғамбар деганда илоҳий ваҳий орқали келажакни башорат қилувчи шахс деган фикрни беради. Аммо бу таъриф фақат қисман, тўлиқ эмас. "Пайғамбар" сўзининг тўлиқ таърифи эса қуйидагича:
«Худодан башорат ёки хабарларни олган ва уларни танланган кишига ёки одамларга ўзгартирмасдан етказиб берадиган киши». Шубҳасиз, илоҳий хабар ҳар доим ҳам ўтмиш ва келажакдаги воқеалар ҳақида ваҳий эмас. Шундай қилиб, "башорат" феъли "ўтмишдаги ёки келажакдаги воқеаларни очиб бериш" деган маънони англатмайди, балки "Худонинг хабарини ваъз қилиш ёки эълон қилиш" деган маънони англатади. Бинобарин, "башорат қилиш" янги хабарни етказиш ва сўз билан ифодалаш, унинг табиати ва характери дунёлар узрадир.
Аллоҳ таоло Қуръони каримда ўзининг севимли бандаси Муҳаммадга шундай эълон қилишни амр этади:
«(Эй Муҳаммад алайҳиссалом, уларга) айтинг: «Ҳеч шак-шубҳа йўқки, мен ҳам сизлар каби бир одамдирман. Менга Тангрингиз Ёлғиз Аллоҳнинг Ўзи экани ваҳий этилмоқда...» ва ҳк. (Қаҳф сураси, 110).
Шундай экан, пайғамбарларнинг ҳеч бирига ваҳий учун ҳар нарсани билиш ва айтиш қобилиятини ҳадя этмасликдан эҳтиёт бўлишимиз керак. Илоҳий ваҳий, қоидага кўра, вақти-вақти билан келади, пайғамбарлар шахсий ҳаётларида, мулоқотда ва дунёни билишда хато ва оғишларга йўл қўйишлари мумкин эди. Пайғамбар Худо томонидан инсониятга физика, математика ёки бирон бир табиий фанни ўргатиш учун тайинланмаган. Пайғамбарни тилидаги ноаниқлик ёки инсон сифатида қилган хатоси учун айблаш биз учун жуда адолатсизлик бўлади.
Демак, инсон Парвардигоридан олган хабарни тўғридан-тўғри ва ошкора эълон қилгандагина пайғамбар сифатида ҳукм қилиниши мумкин. Унинг шахсий ишлари, оилавий муносабатлари ва эришган ютуқлари бизни қизиқтирмайди, бизни фақат унинг вазифаси ва функцияси қизиқтириши керак. Пайғамбарни тан олишда, у ҳақиқий пайғамбар ёки ёлғончи эканлигини аниқлашда фақат онасига нисбатан бироз қўпол ёки шафқатсиз муносабатда бўлганлиги ёки Тавротнинг замонавий талқини Худодан илҳомлангани ва бу китобнинг муаллифи Мусо эканлигига ишонганлиги учунгина унинг пайғамбарлик фазилатларини инкор этиш нотўғридир. Бу фикрни айтиш билан мен Исроил тарихидаги Исо Масиҳ ва бошқа кўплаб пайғамбарлар билан боғлиқ вазиятни назарда тутяпман. Пайғамбарларни эҳтиросда, қўполликда, илмлардан бехабарликда ва бошқа инсоний камчиликларда айблаш аҳмоқлик ва бадхоҳликдир, чунки улар ҳам биз каби одамлар бўлиб, худди шундай табиий майл ва туйғуларга берилиб кетганлар. Улар фақат Худонинг қонунини очиқдан-очиқ бузишдан ва бошқа гуноҳи кабиралардан, энг муҳими, етказишлари керак бўлган Худонинг хабарини бузишдан ҳимояланган. Тасаввуримизда Аллоҳнинг пайғамбарларини жуда юқори кўтаришдан ниҳоятда эҳтиёт бўлишимиз керак, акс ҳолда Аллоҳ биздан норози бўлади. Уларнинг барчаси Унинг махлуқлари ва бандаларидир ва ўз мақсадини амалга ошириб, Унга қайтадилар. Агар биз Худони унутиб, севгимиз ва ҳайратимизни Худонинг элчиларидан бирининг шахсига қаратсак, биз кўплаб ширк гуноҳига учраш хавфига дуч келамиз.
Энди мен пайғамбар ва пайғамбарликнинг моҳияти ва мақсадини тушунтириб, бу ҳақида Еремиё айтганидек, ҳеч бир пайғамбар Ислом динини тарғиб қилмаса ва тарқатмаса, ҳақ бўла олмаслигини исботлашга ҳаракат қиламан. Биз кўриб чиқаётган иборанинг маъноси ва аҳамиятини яхшироқ тушуниш учун уни Еремиё рақиби Ананияга хабар берган жойда кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлади: "Мендан ва сендан олдинги пайғамбарлар кўплаб мамлакатларда ва буюк қиролликларда уруш ҳақида, фалокат ва ўлатлар ҳақида башорат қилганлар", кейин у яна шундай дейди: "Агар пайғамбар тинчликни башорат қилган бўлса, у пайғамбарнинг сўзи рўёбга чиққанда, Рабб уни ҳақиқатан ҳам юборган пайғамбар деб тан олинган".
Ширк - ўз тасаввурингизда кимгадир Худога "шерик", "маслаҳатчи", "ёрдамчи", "ҳамкор" каби хусусиятларни бериш, шунда ҳар қандай илтимос билан нафақат Худога, балки Унинг "шериги", "маслаҳатчиси", "ёрдамчиси"га ҳам мурожаат қилиш мумкин, ва у гўёки ўзи қарор қабул қилиши мумкин ёки ҳамма нарсани билувчи ва қудратли Худонинг қарорига таъсир қилиши мумкин. Исломдан ташқари кўплаб динларда буюк маънавият пешволари илоҳийлаштирилган, улар учун ибодат илтижолари ўқиш, ўзларига маъқул келадиган маросимларни бажариш ва ҳоказолар билан сиғиниш амалга оширилган, бу эса ширкдир. - таҳр. изоҳи.
Ушбу иборанинг таржимаси жуда тўғри, "тинчлик" деб таржима қилинган "ил шалом" ибораси бундан мустасно. Бироқ, ҳақиқатда ер юзида ижтимоий-сиёсий маънода тинчлик йўқ ва бўлмаган ҳам, шунинг учун Еремиёни ҳақиқий пайғамбар деб тан олган ҳолда, руҳий дунё ҳақида, яъни Худо билан тинчлик ҳақида гапириш тўғрироқдир. Ва шунинг учун бу иборани инсоннинг Худо билан муносабати сифатида яъни дин сифатида талқин қилиш ва бу бирикмани "Ислом" деб таржима қилиш тўғрироқдир:
«Агар қайсидир пайғамбар тинчлик ва Худога бўйсунишни (яъни Исломни) башорат қилган бўлса, унда фақат у Раббий томонидан юборилган пайғамбар сифатида тан олинади»
Маълумки, яҳудийларнинг "шалом", оромий-сурияча "шлама", шунингдек, арабча "салом" ва "ислом" сўзлари бир хил "шалом" ўзаги ва бир хил маънога эга, буни барча семитшунос олимлар эътироф этадилар. "Шалом" феълининг энг тўғри маъноси "бўйсунмоқ", "бировга итоат этмоқ", шунингдек, "тан бермоқ", шунинг учун "хавфсиз, кучли ва хотиржам бўлмоқ". Дунёда ҳеч бир диний тизим "Ислом"дан яхшироқ, кенг қамровли, муносиб ва улуғвор ном билан аталмаган.
Ҳақиқий Худонинг ҳақиқий динини Унинг бирон бир хизматкорининг номи билан, ҳатто бирор халқ ёки мамлакат номи билан ҳам аталиши мумкин эмас. "Ислом" сўзининг муқаддаслиги ва дахлсизлиги – мана шу мусулмонлар бошига мусибатлар тушган бир пайтда ҳам душманлар орасида ҳайрат, қўрқув ва ҳурматга сабаб бўлади. Диннинг номининг ўзи мўминларга узил-кесил тан беришни, ўз иродасини ва қалбини Қодир Тангрига топширишни ва шу билан бизга таҳдид қилиши мумкин бўлган ҳар қандай бахтсизлик ёки ўткинчи муваффақиятсизликларга қарамай, қалбда ва уйда тинчлик ва осойишталикка эришишни айтади. Буларнинг барчаси унинг душманларида қўрқувни келтириб чиқаради.
Аллоҳнинг бирлигига қатъий ва бузилмас эътиқод ҳамда Унинг раҳмати ва адолатига чин дилдан ишонч - мусулмонни мусулмон бўлмаганлар орасида фарқ қиладиган ва улуғвор қиладиган нарса шудир. Айнан мана шу Аллоҳга бўлган кучли имон ва Унинг муқаддас Қуръони ва Унинг Расулига бўлган сидқидилдан содиқлик насроний миссионерлари томонидан доимо ҳужумга учраган, аммо муваффақиятга эришмаган. Шу боис Еремиёнинг сўзлари ҳақиқатдирки, Исломни ўз дини сифатида тарғиб қилган ва гапирган киши дарҳол Раббий томонидан юборилган пайғамбар сифатида тан олинади. Шундай қилиб, келинг, қуйидагиларни муҳокама қилайлик:
1. Еремиё "шалом" сўзини дин маъносида ишлатган Исо Масиҳдан олдинги ягона пайғамбар. У мазкур сўзни Раббийнинг элчиси ҳақиқатини аниқлаш ёки тасдиқлаш мақсадида ишлатган ягона пайғамбардир. Қуръон ваҳийларига кўра, Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Ёқуб, Мусо ва бошқа барча пайғамбарлар мусулмон бўлган, яъни исломни ўз дини деб эътироф етганлар. "Ислом" ва унга тенглаштирилган "шалом" ва "шлама" атамалари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Ислом динини бутун дунёга ёйиш ва тарқатиш учун келганларида Макка ва Мадинадаги яҳудий ва насронийларга маълум бўлган. "Тинчлик"ни мавҳум, ноаниқ ва вақтинчалик шарт деб башорат қилган пайғамбар эса ҳеч қачон ўз нуфузини айнан шу нарса билан тасдиқлай олмайди ва умуман ёлғончи бўлиб чиқади.
Оссурияликларга қарши курашиш ёки уларга сўзсиз бўйсуниш ҳақидаги ўша пайтдаги яҳудийларнинг асосий саволини (Ер. 28) фақат бир пайғамбар томонидан тасдиқлаш ва бошқа пайғамбар томонидан яқинлашиб келаётган фалокатни инкор этиш орқали ҳал қилиш мумкин эмасди. Еремиёнинг "тинчлик" ҳақидаги башорати, бундан олдин у миллий фалокатни башорат қилганида, яъни Подшоҳ Зидқиёнинг Бобил шоҳига бўйсуниши ёки унга қаршилик кўрсатиши аввалига муваффақиятсизликка маҳкум бўлади, бу пайғамбарнинг ҳақиқатини аниқ исботламаслиги ва уни шунчаки кулгига айлантириши ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Ва ҳар қандай ҳолатда, тахмин қилинган "тинчлик" ҳеч қачон ҳақиқий тинчликка айланмайди.
Агар яҳудийлар Оссурия қўшинига қаршилик кўрсатганларида, бу миллий қирғин билан якунланган бўлар эди ва агар улар бўйсунганларида, улар сўзсиз қулликка тушган бўлар эди. Демак, Еремиё "шалом" атамасини аниқ, тушунарли ва ҳақиқий диний тизим, яъни ислом маъносида қўллагани аниқ. Аниқроқ бўлиши учун биз икки рақиб пайғамбарнинг мунозараларини диққат билан тинглашимиз керак, улар ахлоқсиз подшоҳ ва унинг саройи ҳузурида, қабиҳ хушомадгўйлар ва бузуқ мунофиқлардан иборат бўлган одамларнинг тақдири ҳақида баҳслашадилар.
Еремиё қалбида Худо ва Унинг дини ишини элтар экан, дунё дини ёки Исломнинг ҳаётий манфаатлари йўлида, ахлоқсиз шоҳ ва унинг саройига омон қолиш учун Бобил истибдодига бўйсунишни ва босқинчиларга тартиб билан хизмат қилишни маслаҳат беради, чунки уларнинг бошқа йўли йўқ эди. Яҳудийлар ота-боболарининг Худосидан воз кечдилар, Унинг маъбадини ҳаром қилдилар, пайғамбарларини масхара қилдилар ва уларни ҳақорат қилдилар, ёвузлик ва хиёнат қилдилар (2 Пар. 36). Бунинг учун Худо уларни Навуходоносорнинг қўлига берди ва уларни қутқармади.
Аллоҳнинг ҳақиқий ва самимий бандасига келсак, унинг учун биринчи ўринда дин, кейин эса халқнинг сиёсий тақдири туриши керак. Қолаверса, шоҳ хонадони ҳам, халқ ҳам Худодан юз ўгирган, шундай экан, муртадлар учун ҳақиқатни қурбон қилиш маъносиздир. Анания исмли бошқа бир "пайғамбар" ўз хўжайини шоҳни рози қилишга интилди; у саройнинг севимлиси, бой ва машҳур эди, унинг рақиби Еремиё эса доимо оч-наҳор бўлиб, қамоқ ва зиндонлардан чиқмай юрган.
Анания одамларнинг маънавий ва моддий аҳволи билан умуман қизиқмасди, лекин у Еремиё китобида айтиб ўтилганидек, пайғамбар ҳисобланарди, гарчи у одамлар учун Худони бузуқ шоҳ билан алмаштирган ярамас бўлсада! У Еремиё сингари Худонинг ўзи номидан "башорат қилди" ва икки йил ичида Бобилдан асирлар қайтишини эълон қилди.
Энди пайғамбарлар ҳақидаги бу қисқача таърифдан сўнг, сиз икки кишидан қайси бирини Аллоҳнинг содиқ бандаси ва Аллоҳ динининг холис ҳимоячиси деб биласиз? Шубҳасиз, сиз танловни дарҳол Еремиёда тўхтатасиз.
2. Ҳақиқий пайғамбар, имом ёки Аллоҳнинг ер юзидаги бирон бир бандасининг феъл-атвори ва вазифаларига фақат Ислом дини гувоҳлик беради. Аллоҳ битта ва Унинг дини битта. Дунёда илоҳийликнинг мутлақ бирлигини эътироф этувчи ва ҳимоя қилувчи исломдек бошқа дин йўқ. Бинобарин, кимки ўзининг муқаддас дини йўлида бошқа манфаат, шаън ва муҳаббатни қурбон қилса, у Аллоҳнинг ҳақиқий пайғамбари ва бандасидир.
Бироқ, эътиборимизни тортадиган яна бир масала бор, яъни: Ислом дини бирор бир пайғамбар ёки Аллоҳнинг бандасининг саҳиҳлиги имтиҳон қилинадиган мезон ва ўлчов бўлмаса, яна қандай мезон бу талабни қондира олади? "Мўъжиза ҳар доим ҳам етарли далил эмас, чунки сеҳргарлар ҳам мўъжизалар қиладилар. Башорат ёки кароматнинг амалга ошиши ўз-ўзидан етарли далил эмас; чунки муқаддас руҳ ҳақиқий пайғамбарга келажакдаги воқеани очиб берганидек, баъзида ёвуз руҳ сохта пайғамбарга ҳам худди шундай қилади.
Бундан маълум бўладики, "Ислом ҳақида башорат қилган", яъни ҳақиқий эътиқод ва ҳаёт тарзини билдирувчи пайғамбаргина Рабий томонидан юборилган пайғамбар деб тан олинади. Бу Еремиё мурожаат қилган ва унинг ёрдамида тингловчиларини Ананиянинг сохта пайғамбарлигига ишонтиришга ҳаракат қилган далил эди.
3. Юқорида таъкидлаганимиздек, пайғамбарнинг ҳақиқий хислатини аниқлаш учун на башоратнинг амалга ошиши, на мўжиза кўрсатилиши етарли асос бўла олмайди; фақат ихлос ва динга қаттиқ итоат қилиш бунинг энг яхши ва ишончли далилидир; "шалом" эса тинчлик динини ифодалаш учун ишлатилган.
"Шалом" исломдан бошқа нарса эмас, деган гапни яна бир бор такрорлаймиз. Бу талқинга эътироз билдирганлардан "Ислом" ва "садам"дан ташқари "шалом" сўзининг бошқа арабча муқобили, шунингдек, Ислом билан бир хил маънони англатадиган ибронийча "шалом"дан ташқари бошқа сўз топишларини сўраймиз. Бундай эквивалентни топиш мумкин эмас. Бинобарин, "шалом" бу "садам" ёки мавҳум маънода тинчлик, ислом дини эса аниқ маънода дин ва эътиқод билан бир хил эканлигини тан олишга мажбурмиз.
4. Қуръон (3:67) Иброҳим, унинг ўғиллари ва набиралари Ислом динига эргашганликларини, улар на яҳудий, на насроний бўлганликларини, улар ўзлари яшаган ёки бўлган барча халқлар орасида ягона Аллоҳга сиғиниш ва эътиқодни тарғиб қилганликларини ва ёйганликларини қатъий эслатиб туриши сабабли, тан олишимиз керакки, нафақат яҳудийлар, балки Иброҳим алайҳиссаломнинг бошқа ўғилларидан бўлган бошқа кўплаб халқлар ва динга кирган бошқа кўплаб қабилалар ҳам мусулмонлар – Аллоҳга иймон келтирган ва Унинг иродасига таслим бўлганлардир.
Арабистонда яшовчи исова халқи, эдомликлар, мидияликлар ва бошқа кўплаб халқлар, Исроил халқи каби, Худони таниган ва Унга сажда қилганлар эди. Шунингдек, уларнинг ўз пайғамбарлари ва дин пешволари бор эди, масалан: Аюб, Шоул (Мусо пайғамбарнинг қайнотаси), Балом, Ҳуд ва бошқалар. Бироқ, кейин улар худди яҳудийлар каби бутларга сиғинишни бошладилар ва хотамул анбиё келиб, бутпарастликни йўқ қилгунча шундай қилдилар. Тахминан Исо Масиҳдан олдин 5-асрда яҳудийлар ўзларининг Муқаддас Ёзувларининг кўпгина каноник китобларини ("Танак", насронийлар орасида "Эски Аҳд" деб аталади) ёздилар, ўшанда Сулаймон ибодатхонаси ва Исо Навин томонидан Ханаан ерини забт етгани ҳақидаги хотиралар уларнинг ажойиб тарихидаги ўтган кунлардаги воқеаларга айланган.
Ўша пайтда Исроил халқи орасида яҳудийпараст миллатчилик туйғулари ҳукмрон эди, улар Исроилга Довуд тахти ва тожини қайтарадиган буюк қутқарувчини кутиш билан яшадилар. "Шалом" тушунчаси ундан келиб чиққан барча халқлар учун умумий бўлган Иброҳим динининг белгиси сифатида, деярли бутунлай унутилди. Шунинг учун мен Еремиёнинг "шалом"ни тарғиб қилиш ҳақидаги сўзларини Иброний Ёзувларининг олтин саҳифаларидан бири деб биламан.
Абдул Аҳад Довуднинг "Библияда Муҳаммад" китобидан
Абу Муслим таржимаси
