Харрадаги жанг

683 йил бўлиб ўтган Умавийлар кучлари ва Мадина ўртасидаги жанг

Жанг Мадинанинг шимолида, шаҳар яқинидаги тошли базалт чўлининг ушбу қисмига ўхшаш ҳудудда бўлиб ўтди

Харра жанги Муслим ибн Уқба қўмондонлигида халифа Язид I (680-683) Уммавий Сурия қўшини билан Мадинанинг маҳаллий ҳимоячилари, яъни халифага қарши исён кўтарган ансорлар ва муҳожирлар гуруҳлари ўртасида бўлиб ўтган. Жанг 683 йил 26 августда Мадинанинг шимоли-шарқий чеккасидаги Ҳаррат Ваким лава даласида бўлган.

Халифанинг нопок турмуш тарзи ва Умавийларнинг иқтисодий сиёсатидан ғазабланган Мадинанинг элита гуруҳлари Язиднинг ислом тарихида мисли кўрилмаган меросхўрлигини маъқулламадилар ва ундан норози бўлдилар. Улар қўзғолон кўтариб, Мадинада яшовчи Умавийлар уруғини қамалга олдилар ва шаҳар атрофида мудофаа хандақи қаздилар. Язид томонидан юборилган қўшин қамалдан озод бўлган маҳаллий уммавийлар билан бирга Ҳаррат-Вакимда қароргоҳ тузиб, қўзғолончилар билан тўқнаш келишади. Дастлабки устунликларига қарамай, Мадиналиклар гуруҳларидан бирининг четга чиқиши ва бу Марвон ибн ал-Ҳакам бошчилигидаги Умавий отлиқларига уларга орқа томондан ҳужум қилишларига имкон бергани сабабли мағлубиятга учрадилар.

Шундан сўнг, қўшин Мадинани уч кун талон-тарож қилди, лекин талончилик ҳақидаги маълумотлар жуда хилма-хил. Сурия армияси Маккада исёнчилар етакчиси Абдуллоҳ ибн аз-Зубайрни қамал қилишга киришди, аммо анъанавий мусулмон манбаларида Мадинани талон-тарож қилишдаги роли учун қораланган ибн Уқба йўлда ҳалок бўлди. Харра жанги анъанавий манбаларда Умавийларнинг "катта" жиноятларидан бири сифатида тасвирланган.

Жанг бўлиб ўтган жой

Ҳозирги Урдуннинг шарқий чўлининг базалт тошли ерлари, Хаурандан Ғарбий Арабистонгача чўзилган катта Гаррас ҳудудига хосдир.

Жанг Мадинанинг шарқий чеккасида, Ҳижозда (Арабистоннинг ғарбий қисмида) жойлашган Ҳаррат Ваким деб номланувчи лава даласида бўлиб ўтди. У исломдан олдинги даврда бу ҳудудда яшаган ва Ҳаррат Бани Қурайза ёки Ҳаррат Зуҳра номи билан ҳам машҳур бўлган Бану Қурайза қабиласининг Ваим қалъаси шарафига номланган. У Суриядаги Хаурандан шарқда, жанубдан Мадинагача бўлган ҳудудни қамраб олган Ҳаррас (базалт чўллари) кенг геологик тизимнинг бир қисмини ташкил этган. Жангнинг машҳурлиги туфайли Ҳаррат Ваким мусулмон манбаларида "Ҳарра" номи билан аталган.

Масаланинг тарихи

Умавийлар халифалари Муовия I нинг ўғли Язид I нинг 680-йилда меросхўрлиги ислом тарихида мисли кўрилмаган иш бўлиб, Мадина аҳли, айниқса Ҳижознинг таниқли мусулмон раҳбарлари ўртасида баҳс-мунозараларга сабаб бўлган. Улардан бири, халифа Алининг ўғли (656-661 йиллар ҳукмронлиги) ва ислом пайғамбари Муҳаммаднинг набираси Ҳусайн Ироқда Язидга қарши қўзғолон кўтариш учун Мадинани тарк этди, бироқ етмиш нафарга яқин издошлари билан бирга ўзининг бутун гуруҳи Умавий ноиби Убайд Аллоҳ ибн Зиёднинг кучлари томонидан Карбало жангида ўлдирилди; Язид эса Ҳусайннинг бошини Дамашқда кўргазмага қўйди. Язиднинг нопок хулқ-атвори, жумладан, қўшиқ куйлаётган қизлар ва уй ҳайвонлари маймунлари кўринишидаги ўйин-кулгилар ҳақидаги хабарлар Мадинада унинг халифа сифатида номувофиқлиги ҳақидаги фикрнинг ҳукмрон бўлишига ёрдам берди. Мадиналиклар билан ярашиш учун Язид улардан Дамашққа делегация юборишни сўради. Мадиналиклар ансорлар ва муҳожирлардан иборат эди. Муҳожирларда Муҳаммад, Али ва Умавийлар мансуб бўлган Қурайш қабиласи ҳукмронлик қилган. Язидга мухолифат даврида Мадиналиклар асосан икки гуруҳнинг фарзандлари, яъни Исломнинг биринчи ҳарбий авлоди эдилар ва Умавийларнинг молиявий ислоҳотлари туфайли мерос қолган ҳарбий нафақаларни йўқотиш хавфи борлигини ҳис қилишган; ислоҳотлар тўғридан-тўғри ҳарбий хизмат эвазига нафақа тўлашни назарда тутган.

Мадиналиклар билан ярашиш учун Язид улардан Дамашқдаги саройига бир делегация юборишни сўради. Мадина ҳокими, Язиднинг амакиваччаси Усмон ибн Муҳаммад ибн Абу Суфён Дамашқда Мадина элчихонасини ташкил қилди. Язид делегатларга совға ва пул бериб, уларни ўзига жалб қилишга ҳаракат қилди. Вакиллар қайтиб келиб, Мадина аҳлини Язиднинг шов-шувли ҳаёт тарзи ҳақида ҳикоя қилувчи ҳикоялар билан гижгижлашлари билан натижа бермади. Делегатлар орасида энг асосий танқидчи Абдуллоҳ ибн Ҳанзала эди. Агар бошқалар ёрдам бермаса, ўзи ва ўғиллари Язидга қарши жанг қилишини эълон қилди ва Язидни ҳурмат қилса-да, унга берган совғаларини халифага қарши ишлатди. Бу орада биринчи халифа Абу Бакрнинг (632-634 йиллар ҳукмронлиги) набираси Абдуллоҳ ибн Зубайр 683-йил сентябрида Маккани назорат остига олди, Каъбада ўз қароргоҳини ташкил қилди ва Язидга қарши Ибн Ҳанзала билан иттифоқ тузди.

Усмон ибн Муҳаммад ибн Абу Суфён Умавийлар ҳукмронлигига қарши кучайиб бораётган қаршиликни назорат қила олмади. Илк мусулмон тарихчиси ал-Мадайинийнинг (843 йилда вафот этган) ёзишича, Мадиналик қўзғолоннинг бошланиши масжиддаги йиғилиш пайтида содир бўлган, унда иштирокчиларнинг ҳар бири салла ёки поябзал каби кийим-кечакларни ташлаган, бу Язидга байъатдан воз кечиш учун ришталарни узишни англатарди. Бошқа бир илк мусулмон тарихчиси Абу Михнаф (774 йилда вафот этган) фикрича, Мадиналик қўзғолоннинг биринчи ҳаракати Ибн Ҳанзалга байъат қилиш эди. Шундан сўнг улар Умавийлар ва уларнинг шаҳардаги ўзларининг катта оқсоқоллари Марвон ибн ал-Ҳакамнинг қароргоҳига қочиб кетган 1000 га яқин тарафдорларига ҳужум қилишди.

Марвон Язиддан шошилинч ёрдам сўраб илтимос қилди ва у Бану Калб устунлик қилган суриялик араб қабилаларидан 4000-12000 кишилик яхши қуролланган қўшин юборди. Қўшин мадиналикларнинг ҳам, Ибн аз-Зубайрнинг ҳам қаршилигини бостириш учун юборилди. Оғир юришни кутаётган қўшинлар учун рағбат сифатида ҳар бир аскарга одатдаги маоши устига 100 дирҳам тўланган. Язиднинг бу қўшин қўмондони сифатида биринчи танлаган Уммавий Амр ибн Саид ибн ал-Ос ўз ватандоши Қурайшнинг қонини тўкмаслик учун лавозимдан воз кечди, Убайд Аллоҳ эса Ҳусайннинг ўлимидаги ролининг оқибатларидан ҳалигача ўзини тута олмаган бўлиб, у ҳам рад этди. Унинг ўрнига содиқ, кекса, қурайшлик бўлмаган фахрий Муслим ибн Уқба қўмондонликни қўлга киритди. Тарихчи ал-Якубий (897 йилда вафот этган) маълумотларига кўра, Ибн Уқба қўшинлари Суриянинг беш жунд (қўшинлари)дан тенг миқдордаги қўшиндан иборат бўлган: Раух ибн Зинба ал-Жудҳамий Фаластин халқига, Хубайш ибн Дулжа Иордания аҳлига, Абдуллоҳ ибн Масада ал-Фазорий Дамашқ аҳлига, Ҳусайн ибн Нумайр ал-Сакуний Ҳумс аҳлига, Зуфар ибн ал-Ҳорис ал-Килобий Қиннасрин аҳлига бошчилик қилган.

Сурияликларнинг юришга чиққанини эшитган Мадиналиклар, олдинга бораётган қўшинга ёрдам бермасликка қасамёд қилганларидан кейин чекинишга рухсат беришдан олдин, Мадинани қамал қилишни кучайтирдилар. Сурияга кетаётиб, сургун қилинган Умавийлар Сурия ва Мадина ўртасидаги Води ал-Қурода Ибн Уқба қўшини билан тўқнаш келишди. Ибн Уқбанинг Мадинани ҳимоя қилиш ҳақидаги илтимослари Умавийларнинг аксарияти томонидан рад этилди, уларнинг баъзилари шимол томон йўлини давом эттирди, лекин Марвоннинг ўғли Абдулмалик ҳамкорлик қилди ва қимматли маълумотларни тақдим этди. Сургун қилинганларнинг аксарияти Марвон бошчилигида экспедицияга қўшилди. Мадинада 2000 га яқин кишидан иборат ҳимоячилар шаҳарнинг заиф шимолий бурчагини ҳимоя қилиш учун хандақ қаздилар ва тўрт гуруҳга бўлиндилар, улардан иккитасига Қурайш аъзолари, учинчисига Бану Ашё аъзолари, тўртинчисига эса ансорий Ибн Ҳанзалой қўмондонлик қилди. Ибн Уқба 23 августдан бошлаб уч кун давомида Мадина етакчилари билан музокаралар олиб боришга ҳаракат қилди. У бирдамликка чақирди ва Мадиналикларга Язиддан икки йиллик тўлов ва маккажўхори нархини сезиларли даражада туширишни ваъда қилди. Тарихчи Лаура Веччиа Валиерининг сўзларига кўра, бу иқтисодий мулоҳазалар Мадиналикларнинг Умавийларга қаршилик кўрсатишига ёрдам берганлигини кўрсатади.

Жанг

Ибн Уқба билан Мадиналиклар ўртасидаги музокаралар тўхтаб қолди ва тўқнашувлар бошланди. Мадиналик отлиқлар Ҳаррада Ибн Уқбага қарши юришди ва у ўз қўшинларига қўмондонлик қилган жойдан Ибн Уқбанинг қароргоҳига етиб келган бўлиши мумкин. Улар яқинлашганда, Ибн Уқба уларни отда кутиб олди ва жангда фаол қатнашди. Мадиналиклар бошида устунликка эришдилар, аммо охир-оқибат сурияликлар томонидан мағлубиятга учрадилар ва бир қанча таниқли ансорийлар ва қурайшлар, жумладан Ибн Ҳанзалу, унинг саккиз ўғли ва Мадиналик элитанинг бир қанча бошқа одамлари ўлдирилди.

Ўрта аср араб тарихчилари Ваҳб ибн Жарир (822 йилда вафот этган) ва ас-Самхудий (1533 йилда вафот этган) Бану Ҳоритнинг Марвон ва унинг отлиқларига Мадинадаги маҳалласидан ўтишини берганлиги, бу эса уларга ал-Ҳаррада мадиналикларга орқа томондан ҳужум қилишларига имкон бергани сабабли Мадина чизиғи бузилган, деб ҳисоблашган. Абдуллоҳ ибн Мути ал-Адавий бошчилигидаги қурайшийлар жанг майдонини тарк этиб, Маккадаги Ибн аз-Зубайрга хавфсиз жойга йўл олди. Илк мусулмон манбаси ал-Воқидий (747 йилда вафот этган) маълумотларига кўра, жанг 683 йил 26 августда тугаган.

Оқибатлар

Сурияликлар ғалабасининг оқибатлари ҳақида кўплаб қарама-қарши далиллар мавжуд. Абу Михнаф ва ас-Самхудийнинг ёзишича, Ибн Уқба ўз қўшинларига Мадинани уч кун талон-тарож қилишга рухсат берган. Жанг пайтида ва ундан кейин жабр кўрган мадиналикларнинг сони 180 дан 700 гача ансорлар ва Қурайш аъзоларидан ва 4000 дан 10 000 гача бошқа мадиналиклардан иборат.

Ал-Самҳудий яна таъкидлашича, Ибн Уқбанинг аскарлари томонидан мадиналик аёлларни зўрлаганликлари натижасида улар кейинчалик 1000 нафар ноқонуний фарзандли бўлишган. Илк араб тарихчиси Аван ибн ал-Ҳакам (764 йилда вафот этган) ёзган қайдларга кўра, Ибн Уқба Мадина зодагонларини Қуба масжидида Язидга чақириб, мухолифатнинг бир қанча таниқли ҳаракат етакчиларини, жумладан, бир қатор Қурайш ва Мақил Ибн Синон ал-Ашжоийни қатл этиш имкониятидан фойдаланган ҳолда янада уюшган бошқарувни тасвирлайди. Ал-Ашжоий Ибн Уқбанинг яқин дўст эди ва у билан бирга Ғатафоний қабила гуруҳига мансуб эди, аммо шунга қарамай Язидни инкор этгани учун қатл қилинган. Умавийлар уруғидан бўлган халифа Усмоннинг ўғли (ҳукмронлиги 644-656) Мадиналиклар билан тил бириктирганликда гумон қилингани учун жазо сифатида соқоли кесиб ташланган, халифа Алининг набираси Али ибн ал-Ҳусайнга Язиднинг шахсий кўрсатмаси билан нисбатан яхши муносабатда бўлинган.

Худди шундай, Ваҳб ибн Жарир Мадинанинг уч кунлик талон-тарож қилинишига эътибор бермади, Веллхаузен эса бу содир бўлганига шубҳа қилади. Абу Михнаф ва Авон Ибн Уқба Мадинадаги ишларни тартибга солиб, Маккага Ибн Зубайрни бўйсундириш учун жўнаб кетган, аммо касал бўлиб, ал-Мушаллол йўлида вафот этгани ҳақида маълумотларга қўшилади. Язиднинг буйруғига кўра, у сентябр ойида Маккани қамал қилишга киришган Ҳусайн ибн Нумайр ас-Сакунийга қўмондон ўринбосари сифатида тайинланган.

Умавийлар армиясининг Мадина фуқароларига нисбатан шафқатсизлиги келажак авлодлар томонидан кўтарилган шов-шувга сабаб бўлди. Ибн Уқба ўшандан бери "Мусриф", яъни "одоб чегарасидан ташқарига чиққан" номи билан машҳур бўлди. Тарихчи Майкл Лекер Сурияликларнинг Мадинадаги ваҳшийликлари ҳақидаги хабарларни "Умавийларга қарши инкор этиб бўлмайдиган ва эҳтимол бўрттирилган" деб ҳисоблайди.

Бундан ташқари, Веллхаузен кейинги мусулмон ва Ғарб манбаларининг Ибн Уқбани зўравон бутпараст бўлиб, умуман исломга ва хусусан Мадина аҳлига қаттиқ нафрат билан қараган эканлиги ҳақида вақт ўтиши билан ривожланиб борган ва аввалги ишончлироқ мусулмон манбалари ва Ғарб томонидан қўллаб-қувватланмаган таърифини ёлғон деб рад этади.

Веллхаузеннинг баҳосига кўра, Мадина қўзғолонини бостириш шаҳарнинг сиёсий мавқеи сезиларли даражада пасайишига олиб келмади; бу аллақачон халифа Усмоннинг ўлдирилиши билан қўзғатилган бўлиб, унинг оқибатлари Мадинанинг пайдо бўлаётган мусулмон давлатининг пойтахти сифатида тугашини кўрсатди. Шаҳар диний тадқиқотлар, арабларнинг юксак маданияти маркази, шоир ва қўшиқчиларнинг таянчи бўлиб қолаверди. Вальери Велхаузеннинг армия талон-тарож қилиш даражаси ҳақидаги шубҳаларини рад етиб, "[анъанавий мусулмонлар] манбалари бу борада якдил" деб таъкидлайди.

Манбалар

    Энтони, Шон У. (2016). «Мекканская тюрьма Абдаллаха бен аль-Зубайра и заточение Мухаммада бен аль-Ханафийи». In Pomerantz, Maurice A.; Шахин, Арам А. (ред.). Наследие арабо-исламского образования: исследования, представленные Вададу Кади. Лейден и Бостон: Брилл. С. 3–27. ISBN 978-90-04-30590-8 . CS1 maint: ref = harv

    Бистерфельдт, Хинрих; Гюнтер, Себастьян (2018) Труды Ибн Ватих аль-Якуби (том 3): английский перевод. Лейден: Brill. ISBN 978-90-04-35621-4 . CS1 maint: ref = harv

    Бьюли, Аиша (2000). Люди Медины, Мухаммад ибн Саад, том 2. Издательство Ta-Ha. ISBN 9781897940907 . CS1 maint: ref = harv

    Editors (1971). "arra". В Льюис, Б. ; Ménage, VL ; Pellat, Ch. Schacht, J. (ред.). Энциклопедия ислама, новое издание, том III: H – Iram. Лейден: EJ Brill. Стр. 226. OCLC 495469525. CS1 maint: дополнительный текст: список авторов

    Gibb, HAR (1960). "Абд Аллах ибн аз-Зубайр". В Гибб, HAR ; Крамерс, Дж. Х. ; Леви-Провансал, E. ; Schacht, J. ; Lewis, B. Pellat, Ch. (ред.). Энциклопедия o f Ислам, новое издание, том I: A – B. Лейден: Э. Дж. Брилл. С. 54–55. OCLC 495469456.

    Хоутинг, Джеральд Р. (2000). Первая династия ислама: Омейядский халифат 661–750 гг. Н. Э. (Второе изд.). Лондон и Нью-Йорк: Рутледж. ISBN 0-415-24072-7 .

    Ховард, И.К.А., изд. (1990). История аль-Табари, Том XIX: Халифат Язида ибн Мухавии, 680–683 гг. От Р. Х. 60–64. Серия SUNY в ближневосточных исследованиях. Олбани, Нью-Йорк: Государственный университет Нью-Йорка. ISBN 978-0-7914-0040-1 .

    Ласснер, Джейкоб (1986). Исламская революция и историческая память: исследование искусства апологетики Аббасидов. Американское восточное общество. CS1 maint: ref = harv (ссылка )

    Майкл Леккер (1985). «Мухаммед в Медине - географический подход». Иерусалимские исследования арабского языка и ислама. 6 : 29–62. CS1 maint: ref = harv

    Майкл Лекер (2011). «Реакция евреев на исламские завоевания». В Крече, Фольхард; Стейнике, Марион ( ред.). Динамика в истории религий между Азией и Европой: встречи, представления и сравнительные перспективы. Brill. ISBN 978-90-04-18500-5 . CS1 maint: ref = harv

    Смит, Дж. Рекс, изд. (1994). История аль-Табари, Том XIV: Завоевание Ирана, AD 641–643 / AH 21–23. Серия SUNY в ближневосточных исследованиях. Олбани, Нью-Йорк: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-1293 -0 .

    Вальери, Л. Веччиа (1971). "Аль-Тарра". В Льюис, Б. ; Менаж, ВЛ ; Pellat, Ch. Schacht, J. (ред.). Энциклопедия ислама, новое издание, Volu я III: Х – Ирам. Лейден: Э. Дж. Брилл. С. 226–227. OCLC 495469525.

    Велльхаузен, Юлиус (1927). Арабское королевство и его падение. Перевод Маргарет Грэм Вейр. Калькутта: Университет Калькутты. OCLC 752790641.