Бундан роппа-роса 40 йил олдин, 1979 йил 1 апрелда, умумхалқ референдумидан сўнг, Эрон расман Ислом Республикасига айланди. Бир неча ҳафта олдин инқилобчилар ниҳоят шоҳ ҳукмронлигини ағдаришди. Жаҳон тарихи учун кўлами ва аҳамияти жиҳатидан бу воқеалар 1789 йилдаги Франция инқилоби ва 1917 йилдаги Россия большевиклар инқилоби билан бир қаторга қўйилган.
«islamonline.uz» социалистик кун тартибига эга бўлган Оятуллоҳ режими монархияни қандай мағлуб этгани ва нима учун Ғарб Эроннинг асосий иттифоқчисидан ашаддий душманга айлангани ҳақида ҳикоя қилади.
ЖАРАНГДОР "ЧАККИ ЭМАС"
Париж-Теҳрон рейси бортида ўнлаб хорижий ва эронлик журналистлар иштирокида Оятуллоҳ Руҳуллоҳ Хомейни одатдаги хотиржамлиги билан кийимларининг чеккаларини бармоқлари билан силаб, вақти-вақти билан деразага қарайди. Бир неча дақиқадан сўнг, ўзини қандай ҳис қилаётганини сўрашганда, илоҳиётчи ўзининг машҳур "ЧАККИ ЭМАС" деган жавобини беради. У таржимасиз жимжитликда ноқулай жаранглаб қолаверади. 1979 йил 1 февралда Хомейни 14 йил ичида биринчи марта Эрон ҳавосидан нафас олади ва ўн кундан кейин шоҳ Муҳаммад Ризо Паҳлавий режими ниҳоят қулайди.
Илоҳиётчининг қарийб уч миллион тарафдорлари - имомлардан тортиб то мини юбка кийган қизларгача - унинг портретлари Pepsi рекламалари билан аралашган Теҳрон кўчаларида Ҳумайнийни кутишмоқда. Бу хиёбонларда бир неча кун давом этган қонли тўқнашувлардан сўнг "Шоҳга ўлим", "Америкага ўлим" шиорлари "Шоҳ кетди, имом келди", "Аллоҳ акбар" шиорлари билан алмаштирилади. Эроннинг Ислом Республикасига айланишига бир неча ҳафта қолганди.
Эронда норозилик ҳаракати шу ўн кун ичида туғилмади: Хомейни келганида, шоҳ режимидан норозилар аллақачон бир ярим йил давомида кўплаб иш ташлашлар ва намойишлар уюштирган эди. Биринчи норозилик намойишлари бундан олдинроқ, 1963 йилда бошланган. САВАК армияси ва агентлари - Паҳлавийга содиқ Эрон Давлат Хавфсизлик Вазирлиги уларни ўта шафқатсизлик билан бостирган. Тўқнашувлар пайтида қанча одам ҳалок бўлгани аниқ маълум эмас. Турли ҳисоб-китобларга кўра, 1963 йилдан бери - 60 минг кишигача, 1977 йилдан - 3,7 минггача.
Инқилобни суратга олган Time журнали фотографи Девид Барнет «Настоящее время»га берган интервьюсида "Кўчадаги одамлар содир бўлаётган воқеани сиёсий ҳаракатга айлантириш учун барча имкониятлардан фойдаланишди. У ерда ҳамма бор эди: монархияни ислоҳ қилмоқчи бўлган монархистлар, социалистлар ва коммунистлар", деди.
Ҳатто шеърият кечалари ҳам норозилик намойишига айланиб кетди. Ёзувчилар уюшмалари, ҳуқуқшунослар уюшмалари ва марксистик гуруҳларнинг мактублари ва манифестлари бутун мамлакат бўйлаб тарқалди. Улар остида юзлаб нуфузли шахслар имзо қўйишган.
Деҳқонлар ҳам, ярим ҳарбий исёнчи гуруҳлар ҳам норозилик билдиришди. Тинч намойишлар тобора қирғинларга ва армия билан қарама-қаршиликка айланиб борди. Шоҳ ҳукмронлигининг охирига келиб, стратегияни ўзгартиришни таклиф қилган кўчаларнинг овозига ҳам, маслаҳатчиларга ҳам тоқат қилмади.
Инқилоб ниҳоят ғалаба қозонган куни миллий телевидение диктори ва намойишчилардан бири Мирали Ҳусайний бутун мамлакатга "деспотик режимнинг сўнгги устунлари қулагани" ҳақида эълон қилади. Аммо тез орада унинг қувончи умидсизликка ўтади.
«Босқичма-босқич, йилдан-йилга одамлар, ҳатто ҳаракатнинг бошида бўлганлар ҳам иллюзиялардан халос бўлдилар, - деди Ҳусайний 2017 йилда Настоящее Время нашрига. -Уларнинг баъзилари ўлдирилди, баъзилари қамоққа олинди, баъзилари эса мамлакатдан қочиб кетди. Агар ҳаммаси қандай тугашини билганимда, мен бу ҳаракатда ҳеч қачон қатнашмаган бўлардим».
Эрон учун Даллес режаси
Кўпчилик шарқшунослар ва эронликларнинг ўзлари шоҳ ҳукмронлигидан оммавий норозилик ва Америкага қарши кайфиятнинг кучайишига туртки бўлган турткилардан бири 1953 йилги давлат тўнтариши бўлганига қўшиладилар. Кейин Марказий разведка бошқармаси Британия разведка хизматлари ва монарх билан биргаликдаги фитна асосида Эроннинг биринчи сайланган Бош вазири Муҳаммад Моссаддиқни ҳокимиятдан четлатди. Америка дипломатлари, ака-ука Джон Фостер ва Аллен Даллес давлат тўнтаришини батафсил режалаштиришда муҳим роль ўйнаган деб ишонилади.
1950-йилларнинг бошларида Моссадиқ Эрон Миллий фронти мухолифат коалициясини бошқарган, парламентнинг нуфузли аъзоси бўлган ва нефть саноатини, хусусан, Англия-Форс нефть компаниясини давлат тасарруфига ўтказишда иштирок этган. Бугунги кунда у British Petroleum деб аталади. Буюк Британия бошчилигидаги компания узоқ йиллар давомида нефть концессияси остида Эрондан нефть маҳсулотларини арзимаган нархда экспорт қилган, шунингдек, даромад солиғи ва божхона тўловларидан озод қилинган.
Ўша пайтдаги бош вазир генерал Ҳаж Али Размар ва шоҳ Моссадиқнинг нефть ва газ соҳасини давлт тасарруфига ўтказиш ташаббусига қарши чиқди, бироқ ҳукумат ён беришга мажбур бўлди. Моссадиқнинг режаси жамоатчилик томонидан кескин танқид қилинганидан сўнг, оддий эронликлар уни қўллаб-қувватлаш учун оммавий норозилик билдира бошладилар ва "Исломнинг ҳарбийлаштирилган Фидоийлари" аъзолари Размарни ўлдиришди. Унинг ўрнини Мосаддиқ эгаллади. Британия Теҳронни босқинчи мулкни тортиб олишда айблаб, халқаро суд ва БМТга таҳдид солди, кейин эса бутунлай нефть эмбаргосини жорий қилди, бу эса Эрон иқтисодиётига катта зарар етказди.
Аммо Мосаддиқ миллий қаҳрамон бўлиб қолди ва ишчилар синфи ва интеллектуал доиралар орасида кенг шуҳрат қозонди. Ҳар йили у билан шоҳ тарафдорлари ўртасидаги кескинлик кучайиб борди. Моссаддиқни олиб ташлаш учун бир нечта муваффақиятсиз уринишлардан сўнг, шоҳ Паҳлавий АҚШ президенти Дуайт Эйзенхауэр ва Буюк Британия Бош вазири Уинстон Черчилл ўртасидаги фитнада иштирок этишга рози бўлди. Бу сафар режа амалга ошди. Операция Марказий разведка бошқармаси томонидан "Аякс" ва МИ6 томонидан "Boot" код номини олди. Фитначилар орасида тўнтаришнинг норасмий мадҳияси Бродвейдаги Guys and Dolls мусиқий фильмидаги "Luck Be A Lady Tonight" қўшиғи бўлди.
Америкалик журналист ва тадқиқотчи Стивен Кинцер операцияни "Шоҳнинг барча одамлари. Америка тўнтариши ва Яқин Шарқдаги террор учун дастлабки шартлар" китобида тасвирлаб берди. Бош вазирга қарши кампания доирасида хорижий разведка хизматлари маҳаллий оммавий ахборот воситаларида қораланган мақолалар ва йирик шаҳарлардаги митинглар учун пул тўлаган. Марказий разведка бошқармасининг хорижий ташвиқот бўйича собиқ мутахассиси Ричард Коттэмнинг сўзларига кўра, Теҳрондаги барча газеталарнинг 4/5 қисми разведка хизматида ишлаган ва Вашингтонда ёзилган мақолаларни чоп этган. Оммавий ахборот воситаларида, Коттэмнинг сўзларига кўра, Моссаддиқ анти-монархистик ва исломга қарши қарашларга эга "фанат ва коммунистлар билан ҳамкорлик қилувчи" сифатида тасвирланган. Шу билан бирга, Буюк Британия ва Қўшма Штатлар шимолда Совет республикалари билан чегарадош Эроннинг СССР қўлига тушиши мумкин бўлган таҳдид ҳақида кўп гапирди.
Марказий разведка бошқармасининг 2013-йилда махфийлигини очиб берган ҳисоботига кўра, Эрон Коммунистик «Туде» партияси номидан агентлар Теҳрон диний етакчиларига хат йўллаб, агар имомлар Моссаддиқни қўллаб-қувватламаса, ўлим билан таҳдид қилган. Келажакда тўнтаришда дин арбоблари муҳим роль ўйнайди. Парламент аъзолари сингари улар ҳам АҚШ ва Британия разведка хизматлари томонидан пора олишган. Хавфсизлик хизматлари, шунингдек, кўп йўналишли намойишлар уюштирдилар: "шоҳпараст" ва "Масаддиқ тарафдори", уларда коммунистик шиорлар ва социалистик инқилобга чақириқлар эшитилди.
Намойишлар фонида Теҳронда қуролли тўқнашувлар бошланди. Бош вазирнинг уйи ўққа тутилди ва талон-тарож қилинди. Кўп ўтмай, Моссаддиқ бош вазирликдан четлатиш тўғрисидаги шоҳ фармони билан ҳибсга олинди. У умрининг охиригача уй қамоғида қолди.
ЎТА ШИДДАТЛИ ЎЗГАРИШЛАР
1953 йилги давлат тўнтаришидан кўп ўтмай Эрон Британия билан дипломатик муносабатларни тиклади, эмбаргодан халос бўлди ва АҚШдан юзлаб миллион доллар инвестиция ва кредитлар олди. Нефть даромадлари кейинги ўн йил ичида кескин иқтисодий ўсишни таъминлади. Пул инфратузилмани, таълимни, тиббиётни яхшилаш, Ғарб қуролларини сотиб олиш ва разведка хизматларининг таъсирини кучайтириш учун сарфланган. Айни пайтда Эронга Ақ , Исроил ва Европанинг алоҳида давлатларидан сармоядорлар келаяпти – 2019 йилда режим ўз душманлари деб атаганларнинг ҳаммаси.
Аммо 1960-йилларнинг ўрталарига келиб, инфляция туфайли Эрон риалининг қиймати кескин пасая бошлади, банклар кредит бериш ва чет эл валютаси муомаласини чеклаб қўйди. Шу билан бирга, юқори сиёсий доираларда коррупция гуллаб-яшнади ва ҳокимият ҳар доим ҳам эҳтиёткорлик билан режалаштирилмаган ва қурилиши йиллар давомида музлатилган кўплаб қиммат инфратузилма лойиҳаларига инвестиция киритишда давом этди.
Эрон аҳолиси орасида аллақачон очилган саноат тармоқларида ишлаш учун малакали ишчилар етарли эмас эди, шунинг учун мамлакатга кўпроқ ўқитилган экспатлар кўчиб ўтди. Аксарият ҳолларда улар алоҳида яшаб, чет элликлар бошқарадиган жойларга боришди, болалари учун мактаблар очишди ва жамиятга қўшилишга интилмадилар. Эрондаги АҚШ қўшинлари дипломатик иммунитет олди ва солиқ тўламади.
Мамлакатда йирик халқаро компаниялар ва корхоналар пайдо бўлди, улар бир кечада Эроннинг иқтисодиёти ва сиёсий ҳаётида асрлар давомида ҳукмронлик қилган Эрон жамияти учун муҳим бўлган савдогарларнинг "бозори" синфининг таъсирини минималлаштирди.
Эрон иқтисодига борган сари чуқурроқ кириб борган АҚШ ва Англия шоҳдан ижтимоий соҳа ва инсон ҳуқуқлари соҳасида ислоҳотлар ўтказишни талаб қилди. 1960-йилларнинг охирида ҳукумат оила муносабатларини тартибга солувчи янги қонунни қабул қилди, авваллари бу қонун фақат имомларнинг Қуръон тафсирига асосланган эди. Янги қонун аёлларга тенг шартлар асосида ажрашиш ҳуқуқини берди, ерларнинг бир томонлама ажрашишини тақиқлади, эркакларнинг биринчисининг ёзма розилигисиз иккинчи хотин олишини тақиқлади, шунингдек, ажрашгандан кейин болаларни васийлик қилиш масалаларида жинслар учун тенг ҳуқуқларни белгилади.
Аҳолининг аксарияти бундай тез "ғарблашув"га на маънавий, на амалий жиҳатдан тайёр эмас эди ва ҳар қандай либерал ислоҳотларни Ғарбнинг форс маданияти ва унинг қадриятларини йўқ қилишга уриниши сифатида қабул қилди, деб ёзади Эрон тарихи бўйича америкалик олим Никки Кидди «Замонавий Эрон: инқилоб манбалари ва оқибатлари» китобида. Бу омилларнинг уйғунлиги шоҳдан норозиликни ва ўрта ва ишчи синфларнинг мунтазам намойишларини, шунингдек, уламолар (ислом илоҳиётчилари синфи) ва бозорчиларнинг фитналарини уйғотди. 1978 йил охирига келиб, мамлакат иш ташлашлар, бойкотлар ва намойишлар ботқоғига тушиб қолди.
СОЦИАЛИСТИК КЎРИНИШДАГИ ШИАЛИК
1979 йилги инқилобнинг асосий парадоксларидан бири ўз ваъзларида дунёвий ва ҳатто "янги сўллар" тилида гапирган ислом уламоларининг ҳокимият тепасига келиши эди. Тарихчиларнинг таъкидлашича, мафкураларнинг бир-бирига зид бўлган синтези уламоларнинг қўллаб-қувватланишига ва диний ва дунёвий эронликларни бирлаштиришига ёрдам берган. Бундан ташқари, Эронда анъанавий равишда масжид сиёсий элита таъсиридан ташқарида мавжуд бўлиб, бу дин арбобларининг келажак давлат ҳақидаги тасаввурларини оммага етказиш қобилиятини сезиларли даражада кенгайтирди. Инқилобнинг асосий мафкурачиларидан бири шиалар учун муқаддас Машҳад шаҳридан келган илоҳиёт олими Али Шариатий эди. Унинг уйида Артур Шопенгауэр ва Франц Кафканинг китоблари жавонларда турарди. У диний таълимни Эронда олган, аммо кейинчалик Париждаги Сорбоннада социология фанлари доктори даражасини олган. У ерда Шариатий марксист профессорларнинг маърузаларида қатнашди, кубалик инқилобчи Че Гевара, француз экзистенциалисти Жан-Поль Сартрнинг асарларини ўқиди, шунингдек, сиёсий фаол ва мустамлакачиликка қарши назария асосчиларидан бири Франц Фанон билан суҳбатлашди, унинг асарларини форс тилига таржима қилди.
1960-йилларнинг ўрталарида Шариатий Эронга қайтиб келгач, САВАК агентлари уни кузатишда давом этишди. Илоҳиётчининг жорий ҳукуматни ва шиаликнинг анъанавий шаклларини мунтазам танқид қилган университетлардаги маърузалари залларни тўлдирди. Бу маърузаларда вақти-вақти билан ўша пайтдаги диний талаба, ҳозирда Эрон олий раҳбари Али Хоменеи қатнашган.
Шариатий фаол равишда мақола ва очеркларни нашр эттирди - инқилоб даврида улардан парчалар шоҳга қарши кўчаларга чиқадиган шиорларга айланади. Шариатий ўз матнларида шиа исломининг ҳозирги шакли - илоҳиётшунос уни "қора шиалик" деб атаган - монархия тузумини қўллаб-қувватлайди, хурофот ва инсонни бостиришга асосланган, ҳақиқий - "қизил" - шиалик тарафдорлари эса сиёсий ҳаётда иштирок этиш ва репрессив ҳукмдорларга қарши туришда фаол бўлиши кераклигини таъкидлади. Британиялик-эронлик тарихчи Майкл Аксворси ўзининг "Инқилобий Эрон" китобида Шариатий шиаликнинг ўзига хос Маркси бўлиб, бу диний ҳаракатга инқилобий социалистик лаззат беришга муваффақ бўлганлигини таъкидлайди.
Шариатийнинг ўзи қисман Жалол Але Аҳмад таълимотига ва унинг форсча "Ғарбдан чарчаган" деб таржима қилинган "Ғарбзодеги" китобига таянган. Аммо Але Аҳмад Аҳмад ўз асарларида Ғарб маданиятини унчалик танқид қилмади, балки Эрон сиёсий элитаси бу қадриятларни танқидий таҳлил қилмасдан ва уларни чуқур тушунмасдан ўз фуқароларига қандай сингдиришга ҳаракат қилмоқда. На Ғарб, на форс маданиятига мансуб бўлмаган Эронда мана шундай адашган авлод етишиб чиқди, деб ёзади илоҳиёт олими. Шоҳнинг ички сиёсати ҳақида гапирар экан, Але Аҳмад тез-тез қарғанинг кеклик юришига тақлид қилишга уриниб, қарғалар қандай юришини унутиши ҳақидаги масални тез-тез эсларди. Илоҳиётчининг ўзи Сартрни ва яна бир француз экзистенциалисти Албер Камюни ўқишни яхши кўрарди.
Аммо Ислом Республикасининг шаклланишида асосий ролни ҳатто Але Амад ғояларига таянган машҳур Шариатий ҳам эмас, балки Оятуллоҳ Руҳуллоҳ Ҳумайний ўйнади. У 1960-йилларнинг бошларида шоҳга қарши ҳаракат ва унинг сиёсатида нуфузли шахсга айланди. Икки машҳур имом ўлдирилгач, Ҳумайний уламолар орасида энг ашаддий танқидчига айланди. 1963 йилда у тўғридан-тўғри Паҳлавийга мурожаат қилиб, Ғарб билан яқин ҳамкорликдан воз кечишга чақирди: "Отангизнинг рофайзали оёғингизга жуда катта". Бу нутқдан кўп ўтмай, Оятуллоҳ ҳибсга олинди ва норозилик етакчиси образи узоқ йиллар давомида унга ёпишиб қолди.
Ҳумайнийни озод қилгандан сўнг, разведка хизматлари у шоҳга қарши гапирмасликка ваъда берганини айтишди. Аммо илоҳиётчи танқидни баттар кучайтирди. эронлик олимларнинг таъкидлашича, Ҳумайний таниқли сиёсатчи бўлган: у жамиятнинг турли қатламларини ажратиб қўйиши мумкин бўлган баҳсли мавзулардан қочиш орқали уларнинг ишончини қозонишга муваффақ бўлган. 1963-1964 йиллардаги оммавий намойишлардан кўп ўтмай, Оятуллоҳ ўн тўрт йил давомида Туркияда, кейинроқ Ироқ ва Францияда ўзини ўзи сургун қилди. Хорижда илоҳиёт олими ўз маърузаларини кассетага, босма рисола ва мақолаларга ёзиб олган, шериклари эса уларни яширинча Эронга олиб кириб, масжидларга тарқатган. У сионистлар ва империалистларнинг Эронга қарши фитналари ҳақида гапириб, тез "ғарблашув" туфайли ислом йўқ бўлиб кетиш хавфи остида эканини таъкидлади. Ҳумайний ўз издошларига шоҳ ҳокимиятдан ағдарилганидан кейин диний етакчилар ҳокимиятни ўз қўлларига олмасликларига ваъда берди.
Ҳумайний ва унинг тарафдорлари Францияда бўлганларидаёқ ёш инқилобчиларни тайёрлаганлар, деди Олий раҳбарнинг собиқ қуролдоши Моҳсен Сазегара Озодлик радиосининг Эрон хизматига берган интервьюсида. Унинг таъкидлашича, 1979 йил яқинлашар экан, Ҳумайний АҚШ билан шоҳ ҳокимиятдан ағдарилганидан кейинги келажак ҳақида музокаралар олиб борган.
"Биз АҚШ Давлат департаменти директорларидан бири билан Нофле-ле-Шато шаҳридаги Ҳумайний қароргоҳи яқинидаги кичик мотелда тўрт-бешта махфий учрашув ўтказдик. У Эроннинг келажагига қизиқарди: коммунистлар ҳокимиятни эгаллаб оладими, кейинги режим Ғарбга қарши бўладими ва ҳоказо. Биз унга бу сценарийларнинг ҳеч бири инқилобчиларнинг режаларига тўғри келмаслигига ишонтирдик", деди Сазегара.
Шариати ва Але Аҳмаднинг ғоялари Ҳумайнийни қўллаб-қувватлаш билан бирга 1970-йилларнинг боши ва ўрталарида ўнлаб исёнчи гуруҳларнинг пайдо бўлишида муҳим омил бўлди. Ҳудудлардаги мухолифат фаоллигига жавобан Ризо Паҳлавий режими суддан ташқари қатл ва қийноқлардан фойдаланган ҳолда репрессияларни кучайтирди ва бу шоҳнинг тўлиқ мағлубияти ва сургун қилиниши билан якунланди.
ЎҚЛАР ЎРНИГА ГУЛЛАР ИТТИФОҚЧИЛАР ЎРНИГА ДУШМАНЛАР
Инқилоб ғалаба қозонди, аммо намойишчиларнинг либерал ривожланишга бўлган умидлари тезда пучга чиқди. Ҳумайний ҳокимият дастакларини дунёвий инқилобчилар ўзига келганидан тезроқ қўлга киритишга муваффақ бўлди, деб ёзади тарихчи Аксворси. Дунёвий норозилик етакчилари ҳукуматни шоҳсиз қандай қуриш ва кўринишини олдиндан режалаштира олмадилар. Оятуллоҳ Хомейний 1970-йилларнинг бошларида Ироқдаги сургун пайтида 2019-йилда ўзгармаган янги Эрон ҳақидаги тасаввурини "Ислом ҳукумати" деб таржима қилинган "Ҳокумате Эслами" китобида тасвирлаб берган.
Қисқа муддат ичида унинг тарафдорлари референдум уюштирдилар, унда кўпчилик диншуноснинг режасини қўллаб-қувватлади. Ҳокимият олий раҳбар лавозими билан чегараланган эди - Хомейни 1989 йилда вафотигача бу курсида ўтирди. Унинг ўрнига мамлакатни шу кунгача бошқариб келаётган Оятуллоҳ Али Хоманаий эгаллади.
1979-йилда фақат битта сўл ҳаракат исломий тузумни – Эрон Коммунистик партияси «Туде»ни қўллаб-қувватлади. Бунинг ёрдамида у бир мунча вақт соядан чиқишга муваффақ бўлди: парламентда бир нечта ўринларни қўлга киритди ва деярли барча сиёсий маҳбусларни озод қилишга эришди. Аммо тез орада Хомейнининг ҳаддан ташқари шубҳаси бир неча сўлчиларни ҳокимиятдан сиқиб чиқаради.
Инқилоб пайтида ҳарбийлар ўқ отишдан бош тортган ҳолда, милтиқларининг тумшуғига гул тиққан бўлсада, тез орада улар шоҳнинг мағлубиятга учраган генералларини ва Олий раҳбарнинг рақибларини отиб ташлашлари керак бўлади. Тизимни мувозанатлаш учун тайинланган дунёвий сиёсатчилар, масалан, Моссаддиқнинг собиқ иттифоқчиси бўлган биринчи Бош вазир Меҳди Бозорган ёки Оятуллоҳ билан тўқнаш келган биринчи президент Абулҳасан Банисадр бир йилдан камроқ вақт ичида ўз лавозимларини ва Эронни тарк этадилар.
Шоҳнинг разведка хизматлари тезда Эрон Ҳизбуллоҳи, инқилобий трибуналлар ва Ислом инқилоби қўриқчилари корпусига алмаштирилади. Бугунги кунда ИИҚК Эроннинг энг нуфузли разведка хизматидир; у ва тегишли хайрия ташкилотлари тармоғи орқали, кўплаб терговларга кўра, режим миллионлаб долларларни ювади ва иқтисодиётнинг 30 фоизини назорат қилади.
Вашингтонга берилган ваъдаларга қарамай, Ҳумайний ҳукмронлигининг дастлабки ойларида Америкага қарши кескин сиёсат олиб борди. 1979 йил ноябр ойида ғазабланган талабалар оломони Хомейнийга яқин бўлган Оятуллоҳ билан келишиб, Теҳрондаги АҚШ элчихонасига бостириб киришди ва 66 кишини гаровга олдилар - фаоллар шу тариқа штатларга қочиб кетган шоҳни экстрадиция қилишни талаб қилишди. Аввалига олий раҳнамо бўлган воқеаларга муносабат билдирмади, лекин тез орада босқинчиларнинг ҳаракатларини "иккинчи инқилоб", элчихонани еса "жосуслар уяси" деб атади. Шундан сўнг АҚШ президенти Жимми Картер воқеани террорчилик акти деб эълон қилди, аммо барибир Теҳрон билан музокара столига ўтиришга мажбур бўлди. Инқироз 444 кун давом этди.
Узоқ кутилган инқилоб ғалабасидан сўнг, турли ҳисоб-китобларга кўра, икки миллиондан тўрт миллионгача эронлик мамлакатни тарк этган. Юзлаб одамлар жосуслик ва давлатга хиёнатда айбланиб қамоққа тиқилди. Ҳар йили ўнлаб одамлар "Худога адоват учун" ўлимга ҳукм қилинади. Халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари ҳисоботларига кўра, Эрон Шимолий Корея ва Покистон билан қўшни.
Одамларга эркинлик ваъда қилган янги режим аёлларни паранжига тиқди, кўпхотинлиликни қайтарди ва алоҳида ва диний таълимни жорий қилди. Ахлоқ полицияси эронликларнинг тартиби ва ташқи кўринишини кузатиб боради. Йиллар давомида оммавий ахборот воситалари устидан назорат кучайди: бунинг учун улар ҳатто алоҳида цензура бўлимини ҳам туздилар, энди 40 йил ўтиб, Интернетни тартибга солади. Расмийлар «бузғунчи» хорижий поп-маданиятга мораторий киритди ва маҳаллий поп маданияти устидан назорат ҳар қачонгидан ҳам кучлироқ бўлди. Бу қисман замонавий, акс эттирувчи саҳнанинг пайдо бўлишига сабаб бўлди - саҳродаги яширин техно равелардан Канндаги қизил гиламлар ва кўчаларда кўтарилган рўмолгача. Бугун эронликларнинг овози қалин цензура пардаси ортидан мессенжерлар ва "контрабанда" флешкалар орқали зўрға ўтиб кетмоқда, худди бир вақтлар Хомейнийнинг овози мамлакатга яширинча олиб кирилаётган шахссиз кассеталарда ўз йўлига ўтганидек.
Абу Муслим тайёрлади
