Маккада нозил бўлган бу сура 206 оятдан ташкил топган.
У пайғамбарлар ҳақида батафсил ҳикоя қилган биринчи сурадир. Унда Нуҳ, Ҳуд, Солиҳ, Лут, Шуъайб ва Мусо пайғамбарларнинг қиссалари сўзланади. Аввало шайхул-анбиё - пайғамбарлар оқсоли Нуҳ қиссаси ҳикоя қилиниб, у зотга ўз қавмлари тарафидан бўлган қайсарлик ва исёнлар натижасида уларнинг тўфон балосига гирифтор этилганликлари эслатиб ўтилади.
Бу сурада пайғамбарлардан хусусан Мусо алайҳиссаломнинг қиссалари батафсил зикр қилиниб, у зот билан золим Фиръавн ўртасида бўлиб ўтган можароларга тўхтаб ўтилади ва бани Исроилга берилган ноз-неъматлар, Аллоҳнинг амр-фармонларидан бош тортганларидан кейин эса бошларига тушган бало-мусибатлар ҳикоя қилинади. Бу сурада ҳам бошқа Макка сураларида бўлгани каби сўз исломнинг асос-моҳияти бўлмиш Аллоҳнинг бирлиги, тирилиш ва жазо ҳақ экани ҳамда ваҳий ва пайғамбарлик ҳақиқати устида боради. Суранинг аввалида Муҳаммад алайҳиссаломга тушган буюк мўъжиза - Қуръон ҳақида сўзланиб, у бутун инсоният учун буюк илоҳий неъмат эканлиги, бинобарин, дунё ва охират саодатига эришиш учун унинг йўл-йўриқ ва панд-насиҳатларига амал қилиб бориш лозимлиги уқтирилади.
Яна бу сурада Аллоҳ берган илмни мол-дунё топиш учун, бировларга зиён етказиш йўлида суиистеъмол қилган олимлар қаттиқ қораланиб, улар тиллари осилиб, ҳансираб турадиган итларга ўхшатилади. Ва ниҳоят, бу сурада қиёмат кунидаги ҳолат тасвирланади. У куни кишилар уч тоифага бўлинадилар: ҳаётларини иймон ва яхши амаллар билан ўтказган кишилар аҳли жаннат; кофирлик ва ўзларига ҳам, ўзгаларга ҳам ёмонлик қилиш билан ўтган кимсалар дўзах эгалари бўладилар; қилган яхшиликлари билан ёмонликлари баробар кимсалар эса «Аъроф» эгалари бўладилар. Аъроф - жаннат билан дўзах ўртасини ажратиб турадиган девор бўлиб, учинчи тоифага мансуб одамлар унинг устида Аллоҳ ўзларини жаннатгами ёки дўзахгами ҳукм қилишини кутиб туради. Бу сурада мана шу ҳолатнинг тасвири ўз ифодасини топгани учун «Аъроф - жаннат билан дўзах ўртасини ажратиб турадиган девор» деб аталган.
Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)
1. Алиф, Лом, Мим, Сод.
2. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом, бу Қуръон) сизга унинг ёрдамида кофирларни (Аллоҳнинг азобидан) огоҳлантиришингиз учун ва мўъминлар учун бир эслатма бўлиб нозил қилинган китобдир - бас, кўнглингизда у сабабли танглик (шубҳаланиш) бўлмасин!
3. (Эй инсонлар), сизларга Парвардигорингиздан нозил қилинган нарсага (Китобга) эргашингиз, (Аллоҳни қўйиб ўзга) «дўстларга» эргашмангиз! Камдан-кам панд-насиҳат олурсизлар.
4. (Бизнинг амримизга итоат қилмаган) қанчадан қанча қишлоқни ҳалок қилдик - бас, уларга азобимиз тун уйқусида ёки туш уйқусида (яъни кундузи) келди.
5. Бизнинг азобимиз келган вақтида улар бирон даъво қила олмадилар. Магар «бизлар (ўзимизга) зулм қилдик» дея олдилар, холос.
6. Энди албатта биз ўзларига пайғамбар юборилган кишилар билан ҳам, (уларга) юборилган пайғамбарлар билан ҳам савол-жавоб қилурмиз.
7. Энди албатта уларга билган ҳолимизда, (қилиб ўтган ишлари ҳақида) сўйлаб берурмиз. (Зотан), биз ғойиб-йўқ эмас эдик, (балки барча нарсага гувоҳ бўлиб турган эдик).
8. (Амалларни) тўғри тортишлик ўша куни бўлур. Бас, кимнинг тортилган (яхши амаллари) оғир келса, ана ўшалар нажот топгувчилардир.
9. Кимнинг тортилган (яхши амаллари) енгил бўлса, бас, улар бизнинг оятларимизга (кофир бўлиш билан) зулм қилиб ўтганлари сабабли ўзларига зиён қилган кимсалардир.
10. (Эй инсонлар), аниқки, биз сизларга ерда имкониятлар бериб, сизлар учун унда тирикчилик воситаларини пайдо қилдик. Сизлар эса камдан-кам шукр қилурсизлар.
11. Аниқки, биз сизларни яратдик, сўнг сизларга сурат бердик, сўнгра фаришталарга: «Одамга сажда қилинглар», дедик, бас, улар сажда қилдилар. Магар Иблис сажда қилгувчилардан бўлмади.
12. (Аллоҳ) деди: «Мен сенга буюрган пайтимда сени сажда қилишдан нима тўсди?» «Мен ундан (Одамдан) яхшироқман. Мен оловдан яратгансан, уни эса лойдан яратдинг», деди у.
13. (Аллоҳ) деди: «У ҳолда ундан (жаннатдан) тушгин! Сен учун унда кибру ҳаво қилиб юриш жоиз эмас. Бас, чиқ! Албатта сен хор бўлгувчилардандирсан».
14. «Менга улар тириладиган кунгача (қиёматгача яшаш учун) муҳлат бер», деди у.
15. (Аллоҳ) деди: «Сен муҳлат берилганлардансан».
16. У айтди: «Қасамки, энди мени йўлдан озирганинг сабабли мудом сенинг туғри йўлинг устида уларни (Одам болаларини) кутиб ўтирурман.
17. Сўнгра уларга олдиларидан ва ортларидан, ўнгу сўлларидан келиб (тўғри йўлдан оздирурман) ва (оқибатда) уларнинг кўпларини (берган неъматларингга) шукр қилган ҳолларида топмайсан».
Изоҳ: Юқоридаги оятларда нима сабабдан Иблис жаннатдан маҳрум бўлгани зикр қилинди. У мутакаббирлиги сабабли улуғ даргоҳдан қувилди. Лекин унга то қиёматгача ўлмасдан яшаш имкони берилди ва у доимо Аллоҳнинг бандаларини тўрт тарафдан келиб адаштиришга қасам ичди. Демак, инсон бу ҳаёти дунёда тўғри йўлдан озмасдан яшаши учун тўрт томондан келган турли йўлларга - оқимларга эргашмасдан, фақат осмондан - Аллоҳ таъоло ҳузуридан тушган Қуръон йўлига юргандагина шайтоннинг васавасаларидан халос бўлади ва нажот топади.
18. (Аллоҳ) айтди: «Ундан (жаннатдан) жирканч ва мағлуб ҳолда чиқ! Қасамки, улардан кимда-ким сенга эргашса, албатта жаҳаннамни сизларнинг барчаларингиз (сен ва сенга эргашганлар) билан тўлдирурман.
19. Эй Одам, сен эса жуфтинг (Ҳавво) билан жаннатни маскан тутиб, хоҳлаган жойингиздан таомланинг. Фақат мана бу дарахтга яқинлашмангки, у ҳолда золимлардан бўлиб қолурсиз.
20. Сўнг шайтон уларга ўзларидан ҳам беркитилган авратларини ояиб юбориш учун васвасага солди ва: «Парвардигорингиз фақат фаришталарга айланмаслигингиз ёки (жаннатда) абадий яшаб қолмаслигингиз учунгина сизларни бу дарахтдан қайтарди», деди.
21. Ва уларга: «Албатта мен сизларга холисларданман», деб қасам ичди.
22. Бас, (шайтон) алдов билан уларни (тубан ҳолатга) тушириб қўйди. Ўша дарахтдан тотиб кўришган эди, (устларидаги либослари тушиб кетиб) авратлари очилиб қолди ва ўзларини жаннат япроқлари билан тўса бошладилар. (Шунда) уларга Парвардигорлари нидо қилди: «Мен сизларни бу дарахтдан қайтармаганмидим ва албатта шайтон сизларнинг очиқ душманингиз, демаганмидим?»
Изоҳ: Ушбу оятда авратларни очиб юриш Одат ота замонларидан бошлабоқ жирканч иш эканига ва бундай беҳаёлик жаннатдан маҳрум бўлишга сабабчи эканига очиқ далолат ва ақл эгалари учун ибрат бор.
23. Уларга: «Парвардигоро, бизлар ўз жонимизга жабр қилдик. Агар ўзинг бизларни мағфират қилмасанг ва бизларга раҳм-шафқат кўрсатмасанг шубҳасиз, зиён кўргувчилардан бўлиб қолурмиз», дедилар.
24. (Аллоҳ) айтди: «Бир-бирингизга (яъни шайтон инсонга, инсон шайтонга) душман бўлган ҳолингизда (жаннатдан) тушингиз. Энди сизлар учун маълум бир вақтгача (яъни ажалингиз етгунча) ерда қарор топиб ўрнашиш ва фойдаланиш бор».
25. (Аллоҳ) айтди: «Сизлар унда яшайсизлар ва унда ўлурсизлар ва ундан (қайта тирилиш кунида ҳисоб-китоб учун) чиқарилурсизлар».
26. Эй одам болалари, биз сизларга авратларингизни беркитадиган либосни ҳам ясан-тусан (либосни) ҳам туширдик. (Ҳаммасидан) яхшироқ либос тақво либосидир. Бу - Аллоҳнинг (фазлу марҳаматига далолат қилгувчи) оятларидандир. Шояд эслатма (панд-насиҳат) олсалар.
27. Эй одам болалари, шайтон оталарингизнинг авратларини ўзларига кўрсатиш (яъни уятли аҳволга солиб қўйиш) учун уларнинг либосларини ечиб, жаннатдан чиқаргани каби, сизларни ҳам алдаб қўймасин. Чунки у ва унинг малайлари сизларни ўзингиз билмайдиган тарафдан кўриб турадилар (яъни улар сизларни қандай алдаганини сезмай қолишларингиз мумкин). Албатта биз шайтонни иймонсиз кимсларга дўст қилиб қўйганмиз.
28. Улар қачон бирон бузуқ иш қилсалар (масалан, улар Каъбани яланғоч ҳолларида тавоф қилар эдилар): «Ота-боболаримизни шундай ҳолда топганмиз. Буни бизга Аллоҳ буюрган», дейдилар. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), айтинг: «Аллоҳ ҳеч қачон бундай бузуқ ишларга буюрмайди. Аллоҳ шаънига (ўзингиз) билмайдиган нарсаларни айтаверасизларми?!»
29. Айтинг: «Парвардигорим адолатга буюргандир. Ҳар сажда чоғида ўзларингизни тикиб қўйингиз (яъни бор вужудингиз билан сидқидилдан сажда қилингиз) ва У Зотга динингизни холс қилган ҳолда дуо-илтижо этингиз. Сизларни бошлаб яратган ҳолига қайтурсиз (яъни аввал сизларни йўқдан бор қилгани каби, қиёмат кунида яна ҳисоб-китоб учун қабрларингиздан чиқарур).
30. У Зот бир гуруҳни ҳидоят қилди, бошқа бир гуруҳга эса йўлдан озиш ҳақ бўлди. Чунки улар Аллоҳни қўйиб, шайтонларга дўст тутуниб олганлар-да, яна ўзларини ҳидоят топгувчилар, деб ҳисоблайдилар.
31. Эй одам болалари, ҳар бир сажда чоғида зийнатланингиз (яъни тоза либосда бўлингиз) ҳамда (хоҳлаганингизча) еб-ичаверинглар. Фақат исроф қилманглар. Зотан У исроф қилгувчи кимсаларни севмас.
32. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), айтинг: «Аллоҳ бандалари учун чиқарган безак (либосларни) ва ҳалол-пок ризқни ким ҳаром қилди?» Айтинг: «Улар (яъни безак ва ҳалол ризқлар) ҳаёти дунёда иймон эгалари учун (бўлиб, кофирлар ҳам уларга шерик бўлур), қиёмат кунида эса фақат (мўъминларнинг) ўзларига хосдир». Биз биладиган қавм учун оятларни мана шундай муфассал қилурмиз.
33. Айтинг: «Парвардигорим фақатгина ошкор ва яшириш бузуқликларни, (барча) гуноҳ ишларни, ноҳақ зулм қилишни ва Аллоҳга (шерик эканлигига) ҳеч қандай ҳужжат тушурмаган нарсаларни шерик қилиб олишингизни ҳамда Аллоҳ шаънига билмайдиган нарсаларни гапиришингизни ҳаром қилган холос».
34. Ҳар бир жамоат-қавм учун ажал бордир. Бас, қачон уларга ажаллари келса, уни бирон соатга кетга ҳам, илгарига ҳам сура олмайдилар.
35. Эй одам болалари, ҳар қачон сизларга ўзларингиздан бўлган пайғамбарлар менинг оятларимни сўзлаган ҳолларида келганларида, кимда-ким (ширкдан) сақланиб, (ўзини) ўнглаб олса, бас, уларга ҳеч қандай ҳавф-хатар йўқдир ва улар ғамгин бўлмайдилар.
36. Бизнинг оятларимизни ёлғон деган ва улардан кибру ҳаво билан (юз ўгирган) кимсалар эса дўзах эгаларидир. Улар у жойда (дўзахда) абадий қолгувчидирлар.
37. Аллоҳ шаънига ёлғон тўқиган, ёки унинг оятларини ёлғон деган кимсадан ҳам золимроқ ким бор?! Уларга китобдан (Лавҳул-маҳфуздан) бўлган ризқ-рўзлари етиб боргач, жонларини олгувчи элчиларимиз - ўлим фаришталари келиб: «Аллоҳни қўйиб илтижо қилиб ўтган бутларингиз қани (келиб сизларини ўлимдан қутқармайдиларми)?», деганларида, улар: «Улар биздан ғойиб бўлиб қолдилар», дейишади ва ўзларининг зиёнларига - кофир бўлганликларига ўзлари гувоҳлик беришади.
38. (Аллоҳ) айтур: «Сизлардан илгари ўтган жин ва инсдан иборат (кофир) миллатлар билан бирга дўзахга кирингиз! Қачон бир жамоат (ўша дўзахга) кирганида, шеригини (яъни ўзини йўлдан урганларни) лаънатлайди. Қачонки унда (дўзахда) ҳаммалари топишишгач, кейингилари (эргашганлар) аввалгилари (бошлиқлари) ҳақида: «Парвардигоро, ана ўшалар бизларни йўлдан оздирганлар, бас, уларга дўзах азобини икки баробар қилгин», дейдилар. (Аллоҳ) айтур: «Ҳар бирингиз учун икки баробар азоб бўлур, лекин сизлар билмайсизлар».
39. Аввалгилари эса кейингиларига: «Сизларнинг биздан бирон афзаллик томонингиз йўқдир, бас, қилиб ўтган (гуноҳларингизга) яраша азобингизни тотаверинглар», дейдилар.
40. Албатта бизнинг оятларимизни ёлғон деган ва улардан кибру ҳаво билан (юз ўгирган) кимсалар учун ҳаргиз само эшиклари очилмас ва токи туя игна тешигидан ўтмас экан, улар ҳам жаннатга кира олмаслар (яъни ҳеч қачон жаннатга кира олмаслар). Биз жинояткор-осийларни мана шундай жазолагаймиз.
41. Улар учун жаҳаннамдан тўшак, устларидан эса (оловдан бўлган) чойшаблар бўлур. Биз золимларни мана шундай жазолагаймиз.
42. Иймон келтириб, яхши амаллар қилган зотлар - биз ҳеч бир жонни тоқатидан ташқари нарсага таклиф қилмаймиз - улар жаннат эгалари бўлиб, унда абадий қолажаклар.
43. Уларнинг остларидан дарёлар оқиб турар экан, кўнгилларидан (бир-бирларига нисбатан бўлган) ғиллу-ғашликларни тортиб олурмиз ва улар: «Бизларни бу (неъматларга) йўллаган Зот - Аллоҳга ҳамду сано бўлгай. Агар бизни Аллоҳ ҳидоят қилмаганида, ҳаргиз йўл топа олмас эдик. Ҳақиқатдан Парвардигоримизнинг пайғамбарлари ҳақ динни келтирган эканлар», дейдилар ва уларга: «Қилиб ўтган (яхши) амалларингиз сабабли сизларга мерос қилиб берилган жаннат мана шудир», деб нидо қилинур.
44-45. (Шунда) жаннат эгалари дўзах эгаларига қараб: «Бизлар Парвардигоримиз берган ваъданинг (яъни жаннат ва ундаги неъматларнинг) ҳақ эканини кўрдик. Сизлар ҳам Парвардигорингиз ваъда қилган нарсанинг (яъни дўзах ва ундаги азоб-уқубатларнинг) ҳақ эканини кўрдингизми?!» деганларида, улар: «Ҳа», дейдилар. Бас, уларнинг ўрталарида бир жарчи: «Аллоҳнинг йўлидан тўсадиган ва уни бузишни истайдиган, ўзлари охиратга ишонмайдиган кимсалар бўлган золимларга Аллоҳнинг лаънати бўлгай», деб жар солур.
46. Уларнинг (жаннат эгалари билан дўзах эгаларининг) ўрталарида тўсиқ бўлиб, у деворлар устидан ҳаммани (яъни жаннатиларни ҳам, дўхзахиларни ҳам) сиймоларидан таниб оладиган кишилар бўлур. Улар жаннат эгаларига: «Сизлар тинчлик-омонлик бўлгай», дейдилар. Ўзлари эса таъма қилган - истаган ҳолларида унга (жаннатга) кира олмайдилар.
47. Қачон кўзлари дўзах эгалари тарафга бурилиб қолса: «Парвардигоро, бизларни бу золим қавм билан бирга қилиб қўймагайсан», дейдилар.
48-49. Аъроф эгалари (яъни қилган яхши амаллари билан ёмон амаллари баробар келиб, жаннати ҳам, дўзахи ҳам бўлмай, ўртаъда аъроф - деворлар устида турган кишилар) сиймоларидан таниб олган кишиларига (яъни дўзахиларга) нидо қилиб дедилар: «Тўплаган молу дунёингиз ва қилган кибру ҳавоингиз сизларга асқотмабди-ку! Сизлар: «Аллоҳ уларга бирон раҳмат-марҳамат етказмайди, деб қасам ичган кишилар ана у (ҳаёти дунёдан камбағал-бечоралик билан ўтган мўъмин-мусулмон)ларми». (Ахир уларга): «Жаннатга киринглар, сизлар учун ҳеч қандай ҳавф-хатар йўқ ва сизлар ҳеч ғамгин бўлмайсизлар» (дейилди-ку)?!
50-51. Дўзах эгалари жаннат эгаларига: «Бизларга ҳам сувдан ё Аллоҳ сизларни баҳраманд қилган нарсалардан тўкинглар», деб нидо қилганларида, улар: «Аллоҳ бу неъматларини динларини ҳазил-мазаҳ қилиб олган ва ҳаёти дунёга алданиб қолган кофирларга ҳаром қилгандир», дедилар. Бас, бу кун улар бугунги учрашувни унутиб қўйганлари ва бизнинг оятларимизни инкор қилувчи бўлганлари каби, биз ҳам уларни «унутиб қўярмиз».
52. Ҳақиқатан биз уларга (Макка аҳолисига) ўз билимимиз билан муфассал баён қилган бир китоб (Қуръон)ни келтирдикки, у (Қуръон) иймон келтиргувчи қавм учун ҳидоят ва раҳматдир.
53. Улар эса (бу китобнинг) таъвийл-оқибатини (яъни ундаги оятлар ҳақ эканлиги исботланишини) кутадилар, холос. Унинг таъвийли келадиган кунда илгари уни унутган (яъни ундан юз ўгирган) кимсалар: «Парвардигоримизнинг пайғамбарлари ҳақ динни келтирган эканлар, энди бизни қўллайдиган қўлловчилар бормикан ёки қилиб ўтган (ёмон) ишларимиздан бошқа (эзгу) амалларни қилиш учун (яна дунёга) қайтарилармиканмиз», деб қоладилар. Улар ҳақиқатан ўзларига зиён қилдилар ва ўзлари тўқиб олган бутлари улардан ғойиб бўлди.
54. (Эй инсонлар), албатта Парвардигорингиз - Аллоҳ шундай зотдирки, осмонлар ва ерни олти кунда яратиб, сўнгра ўз аршига ўрнашди. У кечани (қоронғуликни) кундузга ўрар (ва кеча-кундузни) шошилган ҳолда қувиб юрар. У қуёш, ой ва юлдузларни ўз амрига бўсунтирилган ҳолда (яратди). Огоҳ бўлингизким, яратиш ҳам, буюриш ҳам ёлғиз Уникидир. Барча оламлар Парвардигори - Аллоҳ баракотли - буюкдир.
55. (Эй мўъминлар), сизлар Парвардигорингизга тазарруъ билан ичингизда (махфий) дуо-илтижо қилингиз. Зотан У ҳаддан ошувчи кимсаларни (яъни эл кўзига кўрсатиш учун риёкорлик қилувчиларни) севмас.
56. Ва (Аллоҳнинг дини билан) ўнглаб қўйилганидан кейин ерда (куфр йўлини тутиб) бузғунчилик қилмангиз! Сизлар У Зотга (азобидан) қўрқиб, (раҳматидан) умидвор бўлган ҳолингизда дуо-илтижо қилингиз. Зеро Аллоҳнинг раҳмати чиройли амал қилувчиларга яқиндир.
57. У шундай Зотки, ўз раҳматининг (яъни ёмғирнинг) олдидан хушхабар қилиб шамолларни юборур. Қачонки улар вазмин булутларни кўтариб келгач, биз уни (булутни, чанқоқ) ўлик шаҳарга ҳайдаймиз. Бас унга сув-ёмғир ёғдириб, унинг ёрдамида ҳар турли мевалар чиқарурмиз. Биз ўликларни ҳам (ўз жойларидан) мана шундай чиқарурмиз. Шояд эслатма-ибрат олсангизлар.
58. Пок шаҳар - ернинг гиёҳи Парвардигорининг изни-иродаси билан (осон) униб чиқур. Нопок (яъни шўр, тошлоқ) ерники эса фақат қийинчилик-машаққат билангина чиқур. Биз шукр қиладиган қавм учун оят-аломатларимизни мана шундай баён қилиб берурмиз.
Изоҳ: Мазкур оят панд-насиҳатни олиб, унга амал қилгувчи иймонли киши билан насиҳатни олмайдиган ва эшитган гапидан таъсирланмайдиган диёнатсиз кимса ҳақидаги ибратли мисолдир.
59. Қасамки, биз Нуҳни ўз қавмига пайғамбар қилдик. Бас, у: «Эй қавмим, Аллоҳга ибодат қилинглар. Сизлар учун ундан ўзга бирон илоҳ йўқдир. Албатта мен сизларни буюк кун (қиёмат кунининг) азоби(га гирифтор бўлишингиз)дан қўрқаман», деди.
60. (Шунда) унинг қавмидан (зодагон) одамлар: «Биз сенинг очиқ залолатда эканлигингни кўрмоқдамиз», дейишди.
61. У айтди: «Эй қавмим, мен мутлақо залолатда эмасман. Балки мен барча оламларнинг Парвардигори тарафидан юборилган пайғамбарман.
62. Мен сизларга Парвардигоримнинг (менга буюрган) вазифаларини етказурман ва сизларга насиҳат қилурман ҳамда мен Аллоҳ тарафидан сизлар билмайдиган нарсаларни билурман.
63. Сизларни (охират азобидан) огоҳлантириш учун ва тақводор бўлишингиз ҳамда (Аллоҳнинг) раҳматига эришишингиз учун сизларга Парвардигорингиздан бўлган эслатма (огоҳлантириш) ўзингиздан бўлган бир киши зиммасида (яъни менинг зиммамда) келганидан ажабландингизми?»
64. Бас, уни ёлғончи қилдилар. Шунда биз уни ва у билан бирган бўлган (унга иймон келтирган) зотларни кемада қутқардик ва бизнинг оятларимизни ёлғон деган кимсаларни ғарқ қилиб юбордик. Чунки улар (кўнгиллари) кўр бўлган қавм эдилар.
65. Од қавмида ўз биродарлари Ҳудни (пайғамбар қилдик). У айтди: «Эй қавмим, Аллоҳга ибодат қилингиз. Сизлар учун ундан ўзга бирон илоҳ йўқдир. Ахир (унинг азобидан) қўрқмайсизларми?!»
66. (Шунда) унинг қавмидан кофир бўлган одамлар: «Биз сенинг нодон эканингни кўриб турибмиз ва албатта биз сени ёлғончилардан, деб ўйламоқдамиз», дейишди.
67. У айтди: «Эй қавмим, мен нодон эмасман, балки мен барча оламлар Парвардигори тарафидан (юборилган) пайғамбарман.
68. Мен сизларга Парвардигоримнинг вазифаларини (буюрганларини) етказурман ва мен сизлар учун ишончли насиҳат қилгувчиман».
69. Сизларга Парвардигорингиздан бўлган эслатма (сизларни охират азобидан) огоҳлантириши учун ўзингиздан бўлган бир киши зиммасида келганидан ажабландингизми? (Аллоҳ) сизларни Нуҳ қавмидан кейин халифа (ўринбосар) қилиб қўйганини ва куч қувватингизни зиёда қилиб яратганини эслангиз. Бас, Аллоҳнинг неъматларини эслангиз, шояд нажот топурсиз.
70. Улар: «Сен бизга, ёлғиз Аллоҳга ибодат қилишимиз ва ота-боболаримиз сиғиниб ўтган бутларни тарк қилишимиз учун келдингми? У ҳолда агар ростгўй кишилардан бўлсанг, бизга ваъда қилаётган нарсангни (яъни Аллоҳнинг азобини) келтиргин-чи», дедилар.
71. У айтди: «Энди устингизга Парвардигорингиз томонидан азоб ва ғазаб тушиши аниқ бўлди. Мен билан ўзингиз ва ота-боболарингиз қўйиб олган (бутларингизнинг) номлари ҳақида баҳслашмоқчисизлар? Ахир Аллоҳ (уларга ибодат қилиш жоиз экани ҳақида) бирон ҳужжат тушурмаган-ку! Энди (Аллоҳнинг азобига) кўз тутаверинглар. Мен ҳам сизлар билан бирга кутгувчиларданман».
72. Бас, унга (Ҳудга) ва у билан бирга бўлган (мўъмин) зотларга ўз раҳмат-марҳаматимиз билан нажот бердик ва бизнинг оятларимизни ёлғон деган кимсаларнинг думларини қирқдик (ҳалок қилдик). Улар мўъмин эмас эдилар.
73. Самуд (қавмига) ўз биродарлари Солиҳни (пайғамбар қилдик). У айтди: «Эй қавмим, Аллоҳга ибодат қилингиз. Сизлар учун ундан ўзга бирон илоҳ йўқдир. Сизларга Парвардигорингиз томонидан ҳужжат - мана бу Аллоҳ (юборган) туя сизлар учун оят-мўъжиза бўлиб келди. Бас, уни Аллоҳнинг ерида еб-ичиб юрган ҳолида қўйиб юборинглар ва унга бирон ёмонлик етказмангларки, у ҳолда сизларни аламли азоб ушлайди (азобга йўлиқасизлар)».
Изоҳ: Ривоят қилишларича, Солиҳ пайғамбарнинг қавми ундан ҳақ пайғамбар эканини тасдиқловчи бирон мўъжиза кўрсатишини талаб қилганларида, пайғамбар уларнинг кўз ўнгларида бир харсанг тошни тирик туяга айлантирадилар ва уни сўймай - ўлдирмай ўз ҳолига ташлаб қўйишларини буюрадилар. Акс ҳолда бошларига бало келиши ҳақида уларни огоҳлантирадилар.
74. «Сизларни Од (қавми)дан кейин халифа қилиб қўйганини ва сизларга ернинг текисликларига (ёзлик) қасрлар қуриб олишингиз, тоғлик жойларида (қишлик) бошпаналар йўниб (тиклаб) олишингиз учун маскан берганини эслангиз! Бас, Аллоҳнинг неъматларини эслангиз ва ерда бузғунчилик қилиб санқиб юрмангиз!»
75. (Шунда) унинг қавмидан бўлган мутакаббир кимсалар бечораларга - уларнинг ораларидаги мўъмин бўлган зотларга: «Сизлар Солиҳни Парвардигори тарафидан юборилган пайғамбар деб билурмисизлар?», дейишди. Улар айтдилар: «Албатта, биз унинг воситасида юборилган нарсага (динга) иймон келтиргувчимиз».
76-77. Мутакаббир кимсалар эса: «Биз сизлар иймон келтирган динга кофирмиз», дейишди-да, туяни сўйиб юборишди ва Парвардигорларининг амридан юз ўгиришди ҳамда: «Эй Солиҳ, агар сен ростдан ҳам пайғамбарлардан бўлсанг, бизга ваъда қилган нарсангни (яъни Аллоҳнинг азобини) келтир-чи?» дейишди.
78. Бас, уларни даҳшатли зилзила тутиб, турган жойларида тўкилдилар (ҳалок бўлдилар).
79. Кейин (Солиҳ) улардан юз ўгириб, (ўзича) деди: «Эй, қавмим, мана, ман сизларга Парвардигоримнинг вазифасини - динини етказдим ва сизларга насиҳатлар қилдим. Лекин сизлар холис насиҳат қилгувчиларни севмайсиз».
80-81. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), эсланг, Лут (пайғамбар) ўз қавмига: «Шудай бузуқлик қиласизларми? Ахир сизлардан илгари бутун оламлардан бирон кимса бундай қилмаган эди-ку?! (Наҳотки) сизлар хотинларингизни қўйиб, шаҳват билан (нафсингизни қондириш учун) эркакларга борсангиз?! Йўқ, сизлар ҳаддан ошувчи қавмдирсиз», деган эди.
82. Қавмнинг жавоби эса фақат мана бундай дейишлари бўлди: «Уларни (яъни Лут ва тобеларини) қишлоғингиздан чиқариб юборингиз. Чунки улар ҳаддан ортиқ покиза одамлар экан».
83. Бас, биз унга ва аҳлига (яъни Лут ва унга тобе бўлган зотларга) нажот бердик. Магар унинг хотини (нажот топмади, чунки у Аллоҳнинг азобида) қолиб ҳалок бўлгувчилардан эди.
84. Биз уларнинг устига даҳшатли ёмғир - тош ёғдирдик. Ана энди жиноятчи - осий қавмнинг оқибати (қисмати) қандай бўлганини кўринг.
85. Мадян қавмига ўз биродарлари Шуайбни (пайғамбар қилдик). У айтди: «Эй қавмим, Аллоҳга ибодат қилингиз. Сизлар учун Ундан ўзга бирон илоҳ йўқдир. Сизларга Парвардигорингиз тарафидан очиқ ҳужжат (яъни дин) келди. Бас, ўлчов ва тарозини тўла тортингиз ва одамларнинг нарсаларидан уриб қолмангиз ҳамда ер (пайғамбарлар юбориш билан) ўнглаб қўйилганидан кейин унда бўлсангизлар, мана шу ўзларингиз учун яхшироқдир.
86. Ҳар кўчада (кишиларни) қўрқитиб ва Аллоҳга иймон келтирган зотларни Унинг йўлидан тўсибҳамда у йўлни бузишга ҳаракат қилиб ўтирмангиз! Озчилик (яъни куч-қувватсиз, ночор) бўлган пайтингизда сизларни купайтирганини (яъни куч-қудратли, азиз қилганини) эслангиз ва бузғунчи кимсаларнинг оқибати (қисмати) қандай бўлганини кўрингиз.
87. Агар сизлардан бир тоифа менга юборилган динга иймон келтириб, бошқа бир тоифа эса иймон келтирмаса, у ҳолда то Аллоҳ ўртамизда ўз ҳукмини чиқаргунича (яъни ким ҳақ, ким ноҳақ эканлиги маълум бўлгунча) сабр қилингиз! У ҳукм қилгувчиларнинг яхшироғидир».
Тўққизинчи жузъ
88-89. (Шунда) унинг қавмидан бўлган мутакаббир кимсалар: «Эй Шуайб, ё сени ва сен билан иймон келтирган кишиларни қишлоғимиздан ҳайдаб чиқарамиз ёки сизлар бизнинг динимизга қайтасизлар», дейишди. У айтди: «Агар (динингизни) ёмон кўрсак ҳам-а? Агар Аллоҳ бизга ўша динингиздан нажот берганидан кейин яна унга қайтсак, Аллоҳ шаънига ёлғон тўқиган бўламиз-ку (яъни аслида бўлмаган нарсаларни Аллоҳга шерик қилган бўламиз-ку)! Биз учун у динга қайтиш жоиз эмас, магар Парвардигоримиз - Аллоҳ (бизни йўлдан оздиришни) хоҳласагина (қайтишимиз мумкин). Парвардигоримизнинг илми ҳамма нарсани қамраб олгандир. Биз Аллоҳнинг ўзига таваккул қилдик (суяндик). Парвардигоро, биз билан қавмимиз ўртасида ҳақ ҳукм қилгайсан. Ўзинг ҳукм қилгувчиларнинг яхшироғидирсан».
90. (Шунда) унинг қавмидан кофир бўлган кимсалар: «Қасамки, агар Шуайбга эргашсанглар, албатта зиён кўргувчи бўлурсизлар», дейишди.
91. Бас, уларни даҳшатли зилзила тутиб, турган жойларида тўкилдилар (ҳалок бўлдилар).
92. Шуайбни ёлғончи қилган кимсалар гўё у ерда яшамагандек бўлиб қолдилар. Шуайбни ёлғончи қилган кимсаларнинг ўзлари зиён кўргувчи бўлдилар.
93. Кейин (Шуайб) улардан юз ўгириб, (ўзича) деди: «Эй қавмим, мана мен Парвардигоримнинг вазифасини - динини сизларга етказдим ва насиҳатлар қилдим. Энди (шунда ваъз-насиҳатлардан кейин ҳам) кофир (бўлган) қавмга қандай қайғурай?!
94. Биз бирон қишлоққа (жойга) пайғамбар юборсак, (ва у ердаги одамлар биз юборган пайғамбарга иймон келтиришмаса), албатта унинг аҳлини тавба-тазарруъ қилишлари (ва ҳақ йўлга юришлари) учун қашшоқлик ва мусибатлар билан ушлаганмиз.
95. Сўнгра шукр қилармиканлар, деб, ўша ёмонлик ўрнига яхшиликни (бой-бадавлатлик ва хотиржамликни) алмаштириб қўйдик. Кейин улар кўпайишиб кетишгач ва «Бундай қийинчилик ва кенгчиликлар ота-боболаримизга ҳам етган (яъни бизнинг динсизлигимизнинг бу ишларга ҳеч қандай алоқаси йўқ, балки дунёнинг тартиби ўзи шунақа - бир танглик келса, бир мўл-кўлчилик бўлади)», дейишгач, уларни ўзлари сезмаган ҳолларида тўсатдан (бирон бало-ҳалокат билан) ушладик.
96. Агар у қишлоқларнинг (жойнинг) аҳли иймон келтириб, тақводор бўлганларида эди, албатта биз уларга осмону ердан баракот (дарвозаларини) очиб қўйган бўлур эдик. Лекин улар (пайғамбаримизни) ёлғончи қилдилар. Бас, уларни ўзлари қилган гуноҳлари сабабли ушладик.
97. У қишлоқларнинг аҳли бало-қазимиз тунда, ухлаётган ҳолларида келиб қолишидан хотиржаммилар? (Кутмаганмидилар?)
98. Ёки у қишлоқларнинг аҳли бало-қазоимиз чошгоҳ пайтида, улар ўйин-кулгу қилаётган ҳолларида келиб қолишидан хотиржаммилар?
99. Улар Аллоҳнинг «макри»дан хотиржам бўлиб қолдиларми? Бас, Аллоҳнинг «макри»дан фақат зиён кўргувчи қавмгина хотиржам бўлур.
100. Бу ерга (илгариги) эгаларидан кейин меросхўр бўлаётган кимсаларга агар биз хоҳласак уларнинг гуноҳлари сабабли мусибат етказиб қўйишимиз маълум эмасми? Биз уларнинг дилларини (ана шундай) муҳрлаб қўюрмиз. Сўнг улар (ҳеч қандай панд-насиҳатга) қулоқ солмай қўядилар.
101. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), биз сизга ўша қишлоқлар - уларнинг хабарларидан сўйлаётирмиз. Албатта уларга пайғамбарлари ҳужжат-мўжизалар келтирганлар, аммо улар илгари (яъни мўъжизалар келмай туриб пайғамбарларини) ёлғончи қилганлари сабабли (мўъжизалар келганидан кейин ҳам) иймон келтиргувчи бўлмадилар. Аллоҳ кофирларнинг кўнгилларини ана шундай муҳрлаб қўюр.
102. Уларнинг кўпларида бирон аҳдни (яъни аҳдга вафодорликни) топмадик ва мудом уларнинг кўнгилларини итоатсиз ҳолда топдик.
103. Сўнгра - улардан кейин Биз Мусони ўз оятларимиз билан Фиръавн ва унинг одамларига юборган эдик, улар (у оятларга) золим-кофир бўлдилар. Ана энди бузғунчиларнинг оқибатлари қандай бўлганини кўринг.
104. (Мусо) деди: «Эй Фиръавн, албатта мен барча оламларнинг Парвардигоридан элчиман.
105. Менинг зиммамда Аллоҳ шаънига фақат ҳақни айтиш бордир. Мана сизларга Парвардигорингиздан очиқ ҳужжат келтирдим. Бас, энди бани Исроилни мен билан бирга (ўз юртларига) жўнатгин».
Изоҳ: Муфассирларнинг ёзишларича, асли авлодлари муқаддас замин (Шом)дан бўлган бани Исроил қавмининг Мисрга ўрнашиб қолишларига сабаб - Юсуф алайҳиссаломнинг замонларида Яъқуб алайҳиссаломнинг уруғ-авлодлари Мисрга келишиб, шу ерда уй-жой, бола-чақа қилиб қолиб кетадилар. Қачонки давлат устига Фиръавн келгач, уларни қул қилиб, энг оғир ишларда ишлата бошлади. Шунда Мусо пайғамбар бани Исроилни бу асирликдан қутқариб, ота-боболарининг ватани муқаддас замин (Шом)га олиб келмоқчи бўлади. Энди қуйидаги оятларда Мусо келтирган мўъжизалар баён қилинади.
106. (Фиръавн): «Агар ростгўй кишилардан бўлиб, бирон оят-мўъжиза билан келган бўлсанг, қани уни келтир!»- деди.
107. Шунда (Мусо тутиб турган) асосини ташлаган эди, баногоҳ у асо очиқ-ростакам аждарга айланди.
108. Кейин қўлини чўнтагидан чиқарган эди, баногоҳ у қараб турганларга (кундан ҳам) оқ бўлиб кўринди. (Ҳолбуки Мусо қорамағиз одам эди).
109. Фиръавн қавмидан (яъни қибтийлардан) бўлган кимсалар (Мусо алайҳиссаломнинг бу мўъжизаларини кўргач:) «Шубҳасиз бу (Мусо ўткир сеҳргардир)», дедилар.
110. (Фиръавн айтди): «У сизларнинг ўз ерларингиздан чиқармоқчи. Нима дейсизлар?»
111-112. Улар дедилар: «Уни ва акаси (Ҳорун)ни қўйиб тургин-да, ҳамма шаҳарларга (сеҳргарларни) йиғиб келадиган кишиларни юборгин. Улар сенга жами ўткир сеҳргарларни келтирсинлар».
113. (Шундан кейин) сеҳргарлар Фиръавн олдига келишиб: «Агар биз ғолиб бўлсак, албатта (катта) мукофот (берурсан)», дейишди.
114. У: «Ҳа, (агар ғолиб бўлсангизлар), албатта сизлар менинг яқинларимдан бўлурсизлар», деди.
115. Улар айтдилар: «Эй Мусо, ё сен (қўлингдаги асони) ташла, ёки биз (ўзимизнинг қўлимиздаги нарсаларимизни) ташлаймиз».
116. (Мусо): «Сизлар ташланглар», деди. Бас, улар ташлаган эдилар, одамларни кўзларини даҳшатга солиб қўйдилар ва зўр сеҳр кўрсатдилар.
Изоҳ: Ҳикоя қилишларича, шаҳар четидаги бир водийга тўпланган халойиқ олдида минглаб сеҳргарлар қўлларидаги таёқча ва ипларини ташлаганларида, бутун водий устма-уст мингашиб, қоплашиб ётган илонларга тўлиб кетган экан. Одамлар бу ҳолдан даҳшатга тушиб қоладилар. Хатто Мусо пайғамбарни ҳам хавотир эгаллаб олади. Шунда…
117. Биз Мусога: «Асоингни ташлагин», деб ваҳий юбордик. Баногоҳ у (аждарга айланган ҳасса) уларнинг «уйдирма»ларини юта бошлади.
118. Бас, ҳақиқат (жойига) тушди, уларнинг қилган ҳаракатлари эса ботил бўлди.
119. Бас, у ерда (Фиръавн ва унинг тарафдорлари) мағлуб бўлишиб, беобрў бўлган ҳолларида (шаҳарга) қайтдилар.
120-121-122. (Шу пайт) у сеҳргарлар сажда қилган ҳолларида ерга ташланиб: «Бизлар барча оламларнинг Парвардигорига - Мусо ва Ҳоруннинг Парвардигорига иймон келтирдик», дедилар.
123-124. Фиръавн айтди: «Мен сизларга изн бермай туриб унга иймон келтирдингизми?! Шубҳасиз бу қилган найрангларингиз ушбу шаҳардан унинг аҳолисини чиқариш учун қилган макрингиздир. Энди яқинда билурсиз - албатта мен оёқ-қўлларингизни қарама-қаршисига (ўнг қўл, чап оёғингизни) кесурман. Сўнгра сизларнинг барчангизни дорга осурман».
125. Улар дедилар: «Албатта бизлар Парвардигоримизга қайтгувчимиз (бас, сен бизни ўлим билан қўрқита олмайсан).
126. Сен биздан фақатгина Парвардигоримизнинг оятлари келганда, уларга иймон келтирганимиз учунгина ўч олмоқдасан. Парвардигоро, устимиздан сабру тоқатни ёғдиргайсан ва бизларни фақат мусулмон бўлган ҳолимизда ўлдиргайсан!»
Изоҳ: Ислом таълимотига кўра, Одам Атодан тортиб то Муҳаммад алайҳиссаломгача барча пайғамбарлар мусулмонликка, яъни ягона Аллоҳнинг ўзига бандалик қилиб, бўйсунишга даъват қилганлар. Улар гўё бир занжир бўлиб, у занжирнинг биринчи ҳалқаси Одам алайҳиссалом бўлсалар, охирги ҳалқаси Муҳаммад алайҳиссаломдир. Шунинг учун Мусо пайғамбарга иймон келтирган кишилар ҳам Аллоҳ таъолодан фақат унинг ўзига бўйсунувчи, яъни, мусулмон бўлган ҳолларидан жонларини олишларини илтижо қилдилар.
127. (Шунда) Фиръавн қавмидан бўлган одамлар: «(Эй Фиръавн), Мусо ва қавмининг ерда бузғунчилик қилиб юришига ҳамда сени ва худоларингни тарк этишига қўйиб берасанми?» дейишганида, у деди: «Уларнинг ўғилларини ўлдириб, аёлларини тирик қолдиражкамиз. Албатта биз уларнинг устида ғолибдирмиз».
128. (Фиръавннинг сўзларидан даҳшатга тушиб кетганларида) Мусо қавмига деди: «Аллоҳдан мадад тилаб, сабр-тоқат қилингиз! Бу ер шак-шубҳасиз Аллоҳникидир. Уни ўзи хоҳлаган бандаларига мерос қилиб берур. Оқибат-натижа эса тақводорларники (Аллоҳдан қўрққанларники) бўлур».
129. Улар айтдилар: «Сен бизга (пайғамбар бўлиб) келишингдан илгари ҳам (яъни ўшанда ҳам Фиръавн ўғилларимизни ўлдириб, аёлларимизни тирик қолдириб, зулм қилган эди), сен келганингдан кейин ҳам озор кўрдик». У (Мусо) деди: «Шояд Парвардигорингиз душманларингизни ҳалок этиб, сизларни бу ерга халифа қилса ва қандай амаллар қилишингизни кўрса».
130-131. Дарҳақиқат биз Фиръавн одамларини панд-насиҳат олишлари учун (қаҳатчилик) йиллари билан ва мева-чеваларнинг ҳосилини камайтириш билан ушладик. Шундан кейин ҳам қачон уларга яхшилик (осойишта ҳаёт, унумдорлик) келса, улар: «Бунга ўзимиз ҳақдормиз», дейишди. Агар уларга бирон ёмонлик етиб қолса эса, Мусо ва у билан бирга бўлган (унга иймон келтирган) кишилардан бадгумон бўлдилар. Огоҳ бўлсинларки, албатта уларнинг кўргуликлари (яъни улар кўрадиган яхшиликлар ҳам, ёмонликлар ҳам) фақат Аллоҳнинг ҳузуридадир. Лекин уларнинг кўплари (буни) билмайдилар.
132. Улар (Мусога): «Сен бизларни сеҳрлаш учун қандай оят-мўжиза келтирсанг ҳам, биз сенга ҳаргиз иймон келтиргувчи эмасмиз», дедилар.
133. Бас, биз уларнинг устиларига тўфон (сел), чигиртка, бит, бақа ва қон (балоларини бизнинг қудратимизга далолат қиладиган) очиқ оят-мўъжизалар қилиб юбордик. (Лекин) улар кибр-ҳаво қилдилар ва жиноятчи - осий қавм бўлдилар.
Изоҳ: Дарҳақиқат, Фиръавн қавми ўзларининг кофирликларида оёқ тираб туриб олишгач, Аллоҳ таъоло уларга мисли кўрилмаган даҳшатли балоларни юборди: уларнинг барча экинзор-боғларини сел босиб, ҳалок қилди. чигирткалар уларнинг экин ва мева ҳосилларидан тортиб, уй-жой, кийим-бошларигача еб битиришди, уларнинг егулик ва жониворларини битлар босиб кетди; бақалар эса уларнинг таом ва қудуқларидан тортиб, ётоқхоналаригача тўлдириб юборишди; уларнинг ариқ ва булоқларидан сув ўрнига қон оқди, бир ютум тоза сув топа олмай қолдилар. Аммо шунча бало-мусибатларни кўриб ҳам, улар яна алдов йўлини тутдилар.
134. Қачонки уларнинг устига бу азоб тушгач, улар: «Эй Мусо, Парвардигорингга сенга берган ваъдаси ҳаққи-ҳурмати дуо қил! Қасамки, агар сен бизлардан бу азобни кўтарсанг, албатта сенга (пайғамбарлигингга) иймон келтирурмиз ва бани Исроилни сен билан бирга (ўз ватанларига) жўнатурмиз», дедилар.
135. Энди биз улардан бу азобимизни (улар) ўзлари етиб боргувчи бўлган муддатгача (яъни барча ишлар ҳисоб-китоб қилинадиган қиёмат кунигача) кўтарганимизда эса, баногоҳ (ичган қасамларини) бузиб турибдилар.
136. Бас, биз улардан интиқом олдик - оятларимизни ёлғон деганлари ва у (оят-мўъжизалардан) ғофил бўлиб олганликлари сабабли, биз уларни денгизга ғарқ қилдик.
137. (Миср ва Шомдаги) ўзимиз баракотли қилган ернинг машриқ ва мағрибларига бу бечора қавмни (яъни бани Исроилни) ворис қилиб қўйдик. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), сабр-тоқат қилганлари сабабли бани Исроилга Парвардигорингизнинг («Бу ердаги бечора бўлган зотларга инъом қилишни ва уларни одамларга етакчи қилиб қўйишни истаймиз», деган) гўзал сўзлари тўла-тўкис бўлди. Фиръавн ва қавми ясаб-қуриб олган иморатларни ва баланд қилиб кўтарган қасрларни эса вайрон қилдик.
138-139. Ва биз бани Исроилни (эсон-омон) денгиздан ўтказдик. Шунда улар бутларига сиғиниб турган бир қавм олдидан ўтдилар ва: «Эй Мусо, бизларга ҳам уларнинг илоҳлари каби худо қилиб (ясаб) бер», дедилар. У айтди: «Албатта сизлар билмайдиган қавмдирсизлар. Ахир уларнинг (ибодат қилиб) турган нарсалари йўқ бўлгувчи, қилиб турган амаллари эса ботил-ку?!»
Изоҳ: Ривоят қилишларича, Фиръавн денгизга ғарқ қилиниб, Мусо алайҳиссалом бани Исроил қавми билан эсон-омон денгиздан ўтиб олган кун муҳаррам ойининг ўнинчиси - ашура куни эди. Шунинг учун улар ўша куни шукрона рўза тутишни одат қилганлар.
140. (Яна) айтди: «Мен сизларни бутун оламлардан афзал қилиб қўйган Аллоҳдан ўзгани (яъни жонсиз бутни) сизларга худо қилиб бераманми?!»
141. (Эй бани Исроил), сизларни ёмон азоб билан қийнаётган, ўғилларингизни ўлдириб, аёлларингизни тирик қолдираётган Фиръавн одамларидан қутқарганимизни эслангиз. Бу ишларда (яъни бу азоб ва нажотда) Парвардигорингиз тарафидан улуғ имтиҳон бордир.
142. Биз Мусо билан ўттиз кечага ваъдалашган эдик. Сўнгра уни яна ўн (кеча) билан тўлдирдик. Бас, Парвардигорининг (унинг учун белгилаган) вақти комил қирқ кеча бўлди (яъни Аллоҳ Тур тоғида Мусога шунча муддат танҳо ибодат қилишни буюрди. Аллоҳ таъолога муножот қилиш учун кетар экан) Мусо акаси Ҳорунга деди: «Қавмим устида менинг ўринбосарим бўлгин ва (агар улар ёмон амал қилсалар) тузатгин. Бузғунчи кимсаларнинг йўлига эргашмагин».
143. Қачонки Мусо ваъдалашган вақтимизда (Тур тоғига) келиб, Парвардигори унга (бевосита) сўзлагач, у: «Парвардигорим, менга (жамолингни) кўрсатгин, сенга бир қарай», деди. (Аллоҳ) айтди: «Сен мени (бу дунёда) ҳаргиз кўра олмайсан. Аммо мана бу тоққа боқ (Мен унга кўринурман). Бас, агар у (мен кўринганимда) ўрнашган жойидан тура олса, сен ҳам мени кўражаксан». Қачоки Парвардигори у тоққа кўринган эди, уни майда-майда қилиб ташлади ва (бу ҳолни кўрган) Мусо хушсиз ҳолда йиқилди. Ўзига келганидан кейин эса деди: «Пок Парвардигор, (ноўрин савол сўрашдан) ўзингга тавба қилдим. Энди мен (сенинг нақадар буюк зот эканингга) иймон келтирувчиларнинг аввали-пешқадамиман».
144. (Аллоҳ) айтди: «Эй, Мусо, ҳақиқатан мен сени одамлар устида пайғамбарим бўлишга ва (бевосита) каломимни эшитишга танлаб олдим. Бас, сенга ато этган нарсамни (яъни пайғамбарликни) олгин ва шукр қилгувчилардан булгин!»
145. Унинг учун лавҳларга (яъни Таврот варақларига) ҳамма нарсани - панд-насиҳат ва барча нарсаларнинг тафсилотини ёзиб қўйдик ва: «Уларни маҳкам ушлагин ҳамда қавмингни у панд насиҳатларнинг энг гўзалларини олишга буюргин», (дедик). Энди мен сизларга итоатсиз кимсаларнинг диёрини (яъни улар охират диёрида топадиган оқибатларни) кўрсатурман.
146. Мен ерда ноҳақ кибру ҳаво қилиб юрадиган, агар барча оят-мўъжизаларни кўрсалар ҳам, уларга иймон келтирмайдиган, тўғри йўлни кўрсалар, уни (ўзлари учун) йўл қилиб олмайдиган, агар залолат - нотўғри йўлни кўрсалар, уни йўл қилиб оладиган кимсаларни ўз оят-мўжизаларимдан буриб юборурман (яъни англаб етмайдиган қилиб қўюрман). Бунга сабаб улар бизнинг оятларимизни ёлғон деганлари ва у оятлардан ғофил бўлиб олганлдаридир.
147. Бизнинг оятларимизни ва охиратдаги мулоқот (қиёмат)ни ёлғон деган кимсаларнинг қилган амаллари бехуда кетар. Улар фақат ўзларининг амаллари (яъни куфру исёнлари) сабабли жазоланурлар.
148. Мусонинг қавми ундан кейин (яъни у Тур тоғига Аллоҳга муножат қилиш учун кетганидан кейин) ўзларининг безак-буюмларидан овоз чиқарадиган бир бузоқ - шаклни (ясаб) олдилар (ва унга ибодат қила бошладилар) - ахир улар ўша (бузоқ) ўзларига сўзлай олмаслигини ва ҳидоят ҳам қила олмаслигини билмадиларми?! - улар ўшани (ибодат қилиш учун) ушлаб, (ўзларига) зулм қилгувчи бўлдилар.
149. Қачонки қўлга тушишгач (яъни бизоқ худо эмаслигини билишиб, хафсалалари совугач) ва ўзларининг йўлдан озганликларини билишгач, айтдилар: «Қасамки, агар Парвардигоримиз бизга раҳм этмаса ва (бу гуноҳимизни) мағфират қилмаса, албатта зиён кўргувчилардан бўлиб қолурмиз».
150. Қачонки Мусо қавмига (уларнинг бузоққа сиғинганликларидан) ғазабланган ва хафа ҳолда қайтгач: «Менинг ортимдан нақадар ёмон (ишлар қилиб) қолгувчи (халифа) бўлдингизлар. Парвардигорингизнинг амр-фармони (етиб келгунича сабр қилмай) шошиб кетдингизми?», деб, (ғазабланганидан қўлидаги) лавҳларини ташлаб юборди ва акасининг бошидан (сочидан) ушлаб ўзига торта бошлади. (Ҳорун) деди: «Эй онамнинг боласи - биродарим, бу қавм мени ҳўрлаб, ўлдиришларига оз қолди. Энди сен ҳам бу душманларни менинг устимдан кулдирмагин ва мени бу золим қавм билан бирга деб билмагин».
151. (Мусо) деди: «Парвардигорим, мени ва биродаримни ўзинг мағфират қилгайсан ва бизни ўз раҳматингга дохил қилгайсан, ўзин раҳм қилгувчиларнинг раҳмлироғисан!»
152. Шубҳасиз, бузоқни («Худо» қилиб) ушлаб олган кимсаларга Парвардигорлари тарафидан ғазаб ва ҳаёти дунёда хор-зорлик етар. (Аллоҳ шаънига) ёлғон тўқувчи кимсаларни мана шундай жазолаймиз.
153. Гуноҳ ишларни қилиб, кейин уларнинг ортидан тавба қилган ва иймон келтирган кишилар учун эса албатта Парвардигорингиз ўшандан кейин ҳам мағфират қилгувчи, меҳрибондир.
154. Қачонки Мусонинг ғазаби босилгач, ҳалиги лавҳларни (ердан) олди - унда: Парвардигоридан қўрқадиган кишилар учун ҳидоят ва раҳмат бўлур, деб битилган эди.
155. Мусо бизнинг белгилаган вақтимиз(га - ҳузуримизга олиб келиш) учун ўз қавмидан (бузоққа сиғинмаган) етмиш кишини танлаб олди. Шу пайт уларни даҳшатли зилзила тутган эди, айтди: «Парвардигорим, агар хоҳласанг, уларни ҳам, мени ҳам илгари (яъни улар бузоққа сиғинаётган пайтларида) ҳалок қилсанг бўлур эди. Орамиздаги ақлсиз кимсаларнинг қилмишлари сабабли (энди) бизларни ҳалок қиласанми? Ахир бу (яъни уларнинг бузоққа сиғинишлари) фақатгина ўзинг хоҳлаган кишингни у сабабли адшштирадиган, хоҳлаган кишингни ҳидоят қиладиган бир имтиҳонинг эди-ку! Ўзинг Ҳожамизсан, бас, бизни мағфират қил, бизларга раҳм айла. Ўзинг мағфират қигувчиларнинг энг яхшисидирсан.
156-157. Бизлар учун бу дунёда ҳам, охиратда ҳам яхшилик ёзгин. Ўзингга тавба қилдик». (Аллоҳ) айтди: «Азобимни ўзим хоҳлаган кимсага етказурман. Раҳматим - меҳрибонлигим эса ҳамма нарсадан кенгдир. Мен уни (раҳматимни) тақво қиладиган, закотни берадиган зотларга ва бизнинг оятларимизга иймон келтиргувчи бўлган кишиларга ёзурман. Улар шундай кишилардирки, уммий (саводсиз) пайғамбарга - номини ўз олдиларидаги Таврот ва Инжилда ёзиладиган ҳолда топишадиган - элчимизга (Ҳазрати Муҳаммад алайҳиссаломга) эргашадилар. У (пайғамбар) уларни яхшиликка буюради, ёмонликдан қайтаради ва пок нарсаларни улар учун ҳалол қилиб, нопок нарсаларни уларга ҳаром қилади ҳамда улардан юкларини ва устларини кишанларини олиб ташлайди (яъни ислом динидан аввалги динларда бўлган оғир, машаққатли ибодатларни олиб ташлаб, уларнинг ўрнига осон ва енгилларини келтиради). Бас, унга иймон келтирган, уни улуғлаб, унга ёрдам қилган ҳамда унинг (келиши) билан нозил қилинган нурга (яъни Қуръонга) эргашган зотлар - ана ўшаларгина нажот топгувчилардир.
158. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), айтинг: «Эй инсонлар, албатта мен сизларнинг барчангизга (юборилган) Аллоҳнинг элчисиман. У шундай зотки, самовот ва ер унинг мулкидир. Ҳеч қандай илоҳ йўқ, фақат унинг ўзи бордир. Ҳаёт ва ўлим берадиган ҳам унинг Ўзидир. Бас, Аллоҳга ва унинг элчисига - Аллоҳга ва унинг сўзларига ишонадиган уммий пайғамбарга иймон келтирингиз ва унга эргашингиз - шояд ҳидоят топурсиз».
159. Мусонинг қавми орасида шундай жамоат ҳам борки, улар ҳақ (сўз) билан (одамларни) тўғри йўлга бошларлар ва ҳақ (ҳукмлар) билан адолат қилурлар.
160. Уларни (яъни Мусо қавмини) жамоа-жамоа қилиб, ўн икки уруғ, авлодга бўлиб юбордик ва қавми Мусодан сув сўраган пайтида унга: «Асоинг билан тошни ургин!»деб ваҳий юбордик. Бас, (тошдан) ўн икки чашма отилиб чиқди - ҳамма одамлар ўз сувларини билдилар. Уларга (саҳрода) булутни соябон қилдик ва устларидан ширинлик ва беданалар ёғдириб: «Сизларни баҳраманд қилган пок нарсаларимиздан енглар», (дедик). Улар (берган неъматларимизга ношукр бўлишлари билан) бизга жабр қилмадилар, балки ўзларига жабр қилгувчи бўлдилар.
161. Уларга: «Мана шу қишлоқни (Байтул-Муқаддасни) маскан тутингиз ва ундан хоҳлаган жойингизда таомланингиз ҳамда «Кечиргин» деб шаҳарга дарвозадан сажда қилган ҳолингизда кирингиз! (Шунда) гуноҳларингизни мағфират қилурмиз, чиройли амал қилгувчиларга эса (марҳаматимизни) зиёда қилурмиз», деган пайтимизни эсланг!
162. Ўшанда улардан золим бўлган кимсалар ўзларига айтилган («Кечиргин») сўзини бутунлай бошқа бир сўзга алмаштирдилар. (Шундан кейин) биз уларга золим бўлганлари сабабли осмондан азоб юбордик.
163. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), улардан (яҳудийлардан) денгиз олдидаги қишлоқ ҳақида - шанба куни ҳаддан ошганлари ҳақида (яъни ман қилинганига қарамасдан шанба куни балиқ овлаганлари ҳақида) сўранг! Ўшанда шанбалик қилган (яъни балиқ овламаган) кунларида балиқлар (сув юзида) очиқ келар эди, шанбалик қилмаган кунларида (яъни шанбадан бошқа кунларда) эса келмас эди. Уларни итоатсиз бўлганлари сабабли мана шундай имтиҳон қилурмиз.
Изоҳ: Муфассирлардан Қуртубийнинг ёзишларича, бу воқеа Довуд алайҳиссалом замонларидан бўлган экан. Ўшанда шанба кунлари балиқлар сон-саноқсиз бўлиб, сув юзида оқиб келар, эртасига эса дарёда биронта балиқ қолмас экан. Бу фурсатдан фойдаланган иблис яҳудийларни васвасага солиб, улар дарё четларида саёз ҳовузлар ковлашиб, шанба кунлари балиқларни қамаб олишадиган, эртасига эса ўша ҳовузлардан уттиб кетадиган бўлган эдилар. Бу қилмишлари оқибатида улар Аллоҳ таъолонинг имтиҳонидан ўта олмаган эканлар. Юқоридаги оятда фосиқ-итоатсиз кимсаларни Аллоҳ ўтиб бўлмайдиган бало-имтиҳонларга гирифтор қилишига ҳам ишора бордир. Ўшанда яҳудийлар уч тоифага бўлиниб қолган эканлар: Бир тоифа юқорида айтилган шанба кунлари балиқ овлайверадиган итоатсизлар, иккинчи тоифа ўзларини бу жиноятдан сақлаб, ўзгаларни ҳам ундан қайтарадиган, учинчи тоифа эса ўзлари у кунда балиқ тутмай, ўзгаларни ҳам ундан қайтармайдиганлар эди. Қуйидаги оятда мана шу учинчи ва иккинчи тоифа ўртасида бўлиб ўтган савол-жавоб зикр этилади.
164. Ўшанда улардан бир жамоат: «Не сабабдан Аллоҳнинг Ўзи (бу дунёда) ҳалок этадиган ёки (Охиратда) қаттиқ азоблайдиган қавмга панд-насиҳат қилурсизлар!» деганларида, улар (яъни иккинчи тоифадаги одамлар) айтдилар: «Парвардигорингизга (қиёмат кунида) узримизни айтиш учун ва шояд (улар Аллоҳдан) қўрқсалар, деб (насиҳат қилмоқдамиз)».
165. Бас, қачон улар (яъни итоатсиз кишилар) ўзларига эслатма қилиб берилган нарсани унутишгач, биз бу гуноҳ ишдан қайтарган зотларга нажот бердик ва золим кимсаларни итоатсиз бўлганлари сабабли қаттиқ азоб билан ушладик.
166. Энди қачонки ўзлари қайтарилган ишдан (қайтмасдан) кибру ҳаво қилганлуридан кейин уларга: «Бадбахт маймунларга айланингиз», дедик.
167. Ўшанда Парвардигорингиз албатта уларнинг устига Қиёмат кунигача ёмон азоб билан азоблайдиган зотларни юборишини билдирган эди. Шубҳасиз, Парвардигорингиз (кофирлар учун) азоби қаттиқ, (мўъминларни эса) мағфират қилувчи, меҳрибондир.
168. Биз уларни (яҳудийларни) бутун ер юзига жамоа-жамоа қилиб бўлиб юбордик. Уларнинг ораларида яхшилари (иймонга келганлари) ҳам, ундай эмаслари (иймонсизлари) ҳам бордир. Уларни (куфр ва исёндан) қайтишлари учун кўп яхшилик (неъматлар) ва ёмонликлар (Балолар) билан синаб кўрдик.
169. Улардан сўнг Китобга (Тавротга) меросхўр бўлган бир авлод келдики, улар бу тубан (дунё) нарсаларини (ҳалол, ҳаромлигига қарамай) оладилар ва «Албатта бизлар мағфират қилинурмиз», дейдилар. Ҳолбуки, агар яна ўшанга ўхшаган нарса келиб қолса, уни ҳам олаверадилар. Ахир улардан китобда (Тавротда) Аллоҳ шаънига фақат ҳақни айтишлари борасида аҳд-паймон олинмаганмиди? Ундаги оятларни ўқиб-ўрганган эдилар-ку! Аллоҳдан қўрқадиган зотлар учун (бу дунё матоларидан) охират диёри яхшироқ-ку! Ақл юргизмайсизларми?!
170. (уларнинг ораларида) Китобни маҳкам ушлаган ва намозни тўкис адо қилган зотлар ҳам борки, албатта биз ўзларини тузатгувчи кишиларнинг ажр-мукофотини зое қилмагаймиз.
171. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом, Тур) тоғини кўчириб олиб, уларнинг устларида гўё бир соябондек (кўтариб туриб) улар уни устларига қулаб тушади, деб гумон қилган ҳолларида: «Биз сиҳларга ато этган нарсани (Тавротни) маҳкам ушлангиз ва ундаги оятларни ёдда тутингиз. Шояд тақводор бўлсаларингиз?» деган пайтимизни эсланг.
172. Парвардигорингиз одам болаларининг белларидан (яъни пушти камаридан то қиёмат кунигача дунёга келадиган барча) зурриётларини олиб: «Мен Парвардигорингиз эмасманми?», деб ўзларига қарши гувоҳ қилганида, улар: «Ҳақиқатан сен Парвардигоримизсан. Бизлар бунга шоҳидмиз», деганларини эсланг. (Сизлардан бундай гувоҳлик - аҳду паймон олишимиз) қиёмат кунида: «Бизлар бундан бехабар эдик», демасликларингиз учундир.
173. Ёки: «Ахир илгари ота-боболаримиз мушрик бўлган эсалар, бизлар улардан кейин келган (ва уларнинг ўргатган йўлларига эргашган) авлод бўлсак, ўша ноҳақ йўлда ўтган кимсаларнинг қилмишлари сабабли бизларни ҳалок қилурмисан?» демасликларингиз учундир.
Изоҳ: Халқ орасида машхур бўлган «алмисоқ, алмисоқдан қолган», деган ибораларнинг асл мазмуни юқоридаги икки оятда мазкур бўлди. Қуръон бизга уқтиришича, Аллоҳ таъоло ўз қудрати билан одам алайҳиссаломнинг белидан ундан тарқайдиган барча зурриётларни чиқариб, уларга ўзининг мўъжизаларини кўрсатгач, «Айтинглар-чи, мен сизларнинг роббингиз эмасманми?» деганида, улар «Парвардигоро, ўзинг барчамизнинг роббимизсан. Бизлар бунга гувоҳ бўлдик», деб Аллоҳга аҳду паймон, яъни «мисоқ« берган эканлар. Шунинг учун ислом уламолари «Кимда-ким кофир бўлса, ёки динидан қайтса, ўзининг Аллоҳ таъолога берган мисоқидан қайтган бўлади», дейдилар. Муҳаммад алайҳиссаломнинг «Ҳар бир туғилган бола тоза ҳолда - исломда туғилади, кейин ота-онаси уни ё яҳудий, ё насроний, ё мажусий қилиб бузуқ тарибя беришади» деган ҳадисларининг мазмуни юқоридаги оятлар мазмунига ҳамоҳангдир.
174. Шояд улар (куфрларидан) қайтсалар, деб биз оятларни мана шундай муфассал баён қилурмиз.
175. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), уларга (яҳудийларга) бир кимсанинг хабарини тиловат қилинг - у кимсага оятларимизни билдирган эдик. Бас, у ўша оятларимиздан четлангач (яъни уларга амал қилмагач), уни шайтон эргаштириб кетиб, йўлдан озгувчилардан бўлиб қолди.
176. Агар Биз хоҳласак уни ўша оятлар сабабли (юқори даражаларга) кўтарган бўлур эдик. Лекин у ерга (яъни молу дунёга) берилди ва ҳавойи нафсига эргашди. Бас, унинг мисоли худди бир итга ўхшайдики, уни ҳайдасанг ҳам тилини осилтириб тураверади ёки (ўз ҳолига) қўйсанг ҳам тилини осилтириб тураверади. Бу бизнинг оятларимизни ёлғон деган кимсаларнинг мисолидир. Улар тафаккур қилсинлар учун Сиз бу қиссаларни сўйланг.
Изоҳ: Ушбу икки оят гарчи Мусо пайғамбар давридаги мол-дунёга берилган бир яҳудий «олим» ҳақида нозил бўлган эса-да, бу оятларнинг ҳукми билган илмига амал қилмай динфурушлик билан кун ўтказадиган «уламолар»нинг барчасига тааллуқлидир. Зотан, илм кишининг диёнат ва эътиқодини зиёда қилиш ўрнига аҳли давлат, аҳли дунёларга қул қилиб қўйса, у илм эмас, балки жаҳолат - илмсизликдир. Аллоҳ таъоло бундай «олим»ларни доим таъмагирлик билан тилини осилтириб, думини ликиллатиб турадиган итга тенглаштиради. Яратган барча мусулмонларга мана шундай «итларнинг» ёмонлигидан паноҳ берсин.
177. Бизнинг оятларимизни ёлғон деган кимсаларнинг мисоли (топган оқибати) нақадар ёмон бўлди ва улар фақат ўзларига зулм қилгувчи бўлдилар.
178. Аллоҳ кимни ҳидоят қилса, ана ўша ҳидоят топгувчидир. У Зот кимни йўлдан оздирса, ана ўшалар зиён кўргувчидирлар.
179. Аниқки, Биз жин ва инсдан кўпларини жаҳаннам учун яратганмиз. Уларнинг диллари бору англай олмайдилар, кўзлари бору кўра олмайдилар, қулоқлари бору эшитмайдилар. Улар чорвалар кабидирлар, йўқ, улар (беақл, бефаҳмликда чорвалардан ҳам) адашганроқдирлар. Ана ўшалар ғафлатда қолган кимсалардир.
180. Аллоҳнинг гўзал исмлари бордир. Бас, Уни ўша исмлар билан чорланглар (ёд этинглар). Унинг исмларида ҳақдан оғиб (ноўрин жойларда уларни қўллайдиган мушрик) кимсаларни тарк қилинглар. Улар яқинда қилиб ўтган амалларига яраша жазоланурлар.
181. Биз яратган зотлар орасида шундай жамоат ҳам борки, улар ҳақ (сўз) билан (одамларни) Тўғри Йўлга бошларлар ва ҳақ (ҳукмлар) билан адолат қилурлар.
182. Оятларимизни ёлғон деган кимсаларни эса Биз ўзлари билмай қоладиган тарафдан секин-аста (ҳалокатга) олиб борурмиз.
183. (Ҳозирча) уларга муҳлат бериб қўюрман. Албатта, Менинг «макрим» қаттиқдир.
184. Улар ҳамроҳларида (яъни, Муҳаммад алайҳиссаломда) ҳеч қандай жунун йўқлигини ўйламайдиларми?! У фақат (Аллоҳнинг азобидан) ошкора огоҳлантирувчи зотдир.
185. Ахир улар самовот ва ер мамлакатлари ҳақида, Аллоҳ яратган нарсалар тўғрисида ва ажаллари яқинлашиб қолган бўлиши мумкинлиги хусусида ўйламайдиларми?! Ундан (Қуръондан) сўнг (яъни унга ишонмаганларидан кейин) яна қандай гапга ишонадилар-а?!
186. Кимни Аллоҳ адаштириб қўйса, унинг учун бирон ҳидоят қилгувчи бўлмас. (Аллоҳ) ундайларни ўз туғёнларида адашиб-улоқиб юрган ҳолларида тарк қилур.
187. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), сиздан соат (яъни Қиёмат) қачон воқеъ бўлади, деб сўрайдилар. Айтинг: «Унинг билими фақатгина Парвардигорим даргоҳидадир. Вақти-соати келганида ҳам фақат Ўзи ошкор қилур. У (яъни Қиёмат) самовот ва ер учун жуда оғир (даҳшатли бир ишдир). У сизларга фақат тўсатдан - кутилмаганда келур». Гўё сиз у ҳақда яхши биладигандек сўрайдилар. Айтинг: «(Қиёмат соати қачон қоим бўлиши ҳақидаги) билим фақатгина Аллоҳ даргоҳидадир. Лекин жуда кўп одамлар (буни) билмайдилар».
188. Айтинг: «Мен ўзимга ҳам бирон фойда ёки зиён етказишга эга эмасман. Магар Аллоҳ хоҳлаган ишгина бўлур. Агар ғайбни билганимда эди, яхши амалларни кўпайтирган бўлур эдим ва менга бирон ёмонлик - зиён етмаган бўлур эди. Мен фақат иймон келтирадиган қавм учун (дўзах азобидан) огоҳлантиргувчи ва (жаннат неъматлари ҳақида) хушхабар бергувчиман, холос».
189. (Аллоҳ) шундай зотдирки, сизларни бир жондан (Одамдан) яратди ва у ором-осойиш топсин, деб унинг ўзидан жуфтини вужудга келтирди. (Одам) унга қўшилганидан кейин у (Ҳавво) енгил-пок (ҳомила) билан юклик бўлиб, ўша (юк) билан юрди. Бас, қачонки оғирлашганида, (улар) Парвардигорлари - Аллоҳга дуо қилдилар: «Қасамки, агар бизга солиҳ фарзанд ато қилсанг, албатта шукр қилгувчилардан бўлурмиз».
190. Энди (Аллоҳ) уларга солиҳ (фарзанд) ато этганидан кейин, унга (унинг) ўзи ато этган нарсада (яъни болага ном қўйишда) ширк келтира бошладилар. Бас, Аллоҳ уларнинг ширк келтирган нарсаларидан юксакдир.
Изоҳ: Ривоят қилишларича, Ҳавво фарзанд кўрганида, Иблик келиб уни йўлдан оздириб, боласига Абдулҳарс, яъни ҳарс - ернинг бандаси деб ном қўйди. Аллоҳдан ўзгага бандалик қилиш жоиз бўлмагани учун Қуръон Ҳаввонинг бу қилмишини ширк, деб атайди.
191. Ҳеч нарсани ярата олмайдиган, балки ўзи яратилувчи бўлган нарсаларни (Аллоҳга) шерик қиладиларми?!
192. Улар учун бирон ёрдам қилишга қодир бўлмайдиган, ҳатто ўзига-ўзи ёрдам қила олмайдиган (нарсаларни Аллоҳга шерик қиладиларми?!)
193. (Эй мушриклар), агар сизлар уларни (яъни бутларни) ҳидоятга чақирсангизлар, сизларга эргашмайдилар (яъни улар жонсиздирлар). Сизлар учун уларни чақиришингиз ёки сукут қииб туришингиз баробардир (яъни барибир улар жавоб бера олмайдилар).
194. Шубҳасиз, Аллоҳдан ўзга сизлар илтижо қилаётган нарсалар худди (сизларнинг) ўзларингиз каби бандадирлар. Бас, агар ростгўй бўлсангизлар, сизлар уларни чақиринглар, улар сизларга жавоб қилсинлар-чи?!
195. Уларнинг оёқлари бормики, юрсалар, ё қўллари бормики, тутсалар, ё кўзлари бормики, кўрсалар, ёҳуд қулоқлари бормики, эшитсалар?! (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), айтинг: «Сизлар (Аллоҳга) шерик деб билган ўша бутларингизни чақиринглар-да, сўнгра менга (бир лаҳза) муҳлат бермай бор ҳийла найрангингизни қилаверинглар». (Қандай ҳунар кўрсатманглар, натижаси ҳечдир).
196. Зотан, менинг (ёрдам берувчи ва сақловчи) эгам шу китобни нозил қилган Аллоҳдир. У солиҳ бандаларга ёр бўлур.
197. Ундан ўзга сизлар илтижо қилаётган нарсалар сизларга ёрдам қилишга қодир эмаслар ва улар ўзларига ҳам ёрдам қила олмаслар.
198. Агар сизлар уларни ҳидоятга чорласангиз, эшитмайдилар. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), улар ўзлари кўрмаган ҳолларида сизга «боқиб» турганларини кўрурсиз.
199. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), афв-марҳаматли бўлинг, яхшиликка буюринг ва жоҳиллардан юз ўгиринг!
200. Агар сизни шайтон томонидан бўлган васваса йўлдан урмоқчи бўлса, Аллоҳдан паноҳ сўранг. Албатта у эшитгувчи, билгувчидир.
201. Тақво қилгувчи зотларни қачон шайтон томонидан бирон васваса ушласа, (Аллоҳни) эслайдилар-да, бас (Тўғри йўлни) кўра бошлайдилар.
202. (Шайтонларнинг) дўстлари эса йўлдан оздиришда уларга (шайтонларга) ёрдам берадилар, сўнг (бу иғволарини) тўхтатмайдилар.
203. Уларга бирон оят келтирмаган вақтингизда улар: «Ўзинг тўқий қолмайсанми?»- дейишади. Айтинг: «Мен фақат Парвардигоримдан келган ваҳийгагина эргашурман. Бу (Қуръон) иймон келтирадиган қавм учун Парвардигорингиз томонидан кўрсатма, ҳидоят ва раҳматдир.
204. Қачонки Қуръон қироат қилинса, унга қулоқ тутингиз ва жим турингиз - шояд (Аллоҳ тарафидан) раҳматга сазовор бўлсангизлар.
205. Парвардигорингизни ичингизда ёлвориб, қўрқиб, ошкор бўлмаган сўзлар билан (яъни дилдан) эрта-ю кеч ёд қилинг ва ғофил кимсалардан бўлманг!
206. Албатта Парвардигорингизнинг ҳузуридаги зотлар (яъни фаришталар) унга ибодат қилишдан ор қилмайдилар. Уни поклайдилар ва унгагина сажда қиладилар».
Изоҳ: Қуръонда бир неча сураларда сажда оятлари мавжуд бўлиб, мазкур суранинг сўнгги ояти ўша сажда оятларининг аввалгисидир. Бундай оят ўқилганда, ўқувчига ҳам, тингловчига ҳам бир марта Аллоҳга сажда қилиш вожиб бўлади.
