Маккада нозил бўлган бу сура бир юз тўққиз оятдан иборат. Унда Исломий ақиданинг асл моҳияти: Аллоҳга иймон келтириш, Унинг Китобларига, пайғамбарига, қайта тирилтиришга ва Қиёмат Кунидаги жазо-мукофотга ишониш ҳақида сўз боради. У Илоҳий китобларга, хусусан Қуръони каримга иймон келтиришга қизғин даъват қилиши билан бошқа суралардан ажралиб туради.
Бу сура бошлаб пайғамбарлик ва пайғамбарлар ҳақида сўзлаб, Аллоҳ аввалу охир ҳамма бандаларга Ўз пайғамбарларини юборганини, бинобарин, охирги Пайғамбар Мухаммад алайҳиссаломнинг келишларидан ажабланишга ўрин йўқлигини уқтиради. Кейин Аллоҳ таоло банданинг ҳақиқати баён қилиниб, Яратган билан яралган ўртасидаги алоқа қандай бўлиши лозимлиги айтилади ва одамларга Ҳақиқий Парвардигорлари қандай Зот эканлиги танитилиб, фақат Унгагина ибодат қилишлари дуруст ва зарур эканлиги таъкидланади. Яна бу сурада мушрикларнинг Қуръонга бўлган муносабатлари ҳақида ҳикоя қилиниб, бу Китоб ҳақиқий Илоҳий мўъжиза экани айтилади. Ва уни Муҳаммад ўзи тўқиб ёзган, деб ўйлайдиган кимсалар унга ўхшаш биргина сура ёзиб берсинлар, деб уларнинг даъволари асоссиз эканлиги ошкор этилади.
Сурада Нуҳ, Мусо, Юнус каби пайғамбарларнинг қиссалари зикр қилинадики, суранинг номи ҳам улардан бири - Юнус пайғамбар исмлари билан аталгандир. Сура ниҳоясида эса Пайғамбар алайҳиссаломга фақат Аллоҳнинг кўрсатма-ваҳийларга амал қилиш ва Аллоҳ Йўлида чекланадиган озор-машаққатларга сабру тоқат қилиш амр этилади.
Меҳрибон ва Раҳимли Аллоҳ номи билан
1. Алиф, Лом, Ро. Булар ҳикматли Китоб оятларидир.
2. Бу одамлар учун ўзларидан бўлган бир кишига (яъни, Муҳаммад алайҳиссаломга, кофир) кимсаларни (Аллоҳнинг азобидан) огоҳлантиринг, иймон келтирган зотларга эса албатта улар учун Парвардигорлари ҳузурида азалий рост мартаба борлиги ҳақида ҳушҳабар етказинг, деб ваҳий юборганимиз қизиқ туюлдими?! Кофирлар: «Дарҳақиқат, бу (яъни,Муҳаммад) зўр сеҳргардир»,-дедилар.
3. (Эй инсонлар), албатта Парвардигорингиз осмонлар ва Ерни олти кунда яратиб, сўнгра Ўз Аршига ўрнашган Аллоҳдир. У (ҳар бир) ишнинг тадбирини қилур. (Қиёмат Кунида) бирон қўлловчи бўлмас, магар Унинг изни-иродасидан сўнгра (қўллай олур). Ана Ўша Аллоҳ Парвардигорингиздир, бас, унга ибодат қилингиз! Ахир эслатма-ибрат олмайсизларми?!
4. (Қиёмат Кунида) барчангиз Унга қайтишингиз бордир. (Бу) Аллоҳнинг ҳаққирост ваъдасидир. Албатта аввал-бошда барча нарсани Унинг Ўзи яратур. Сўнгра иймон келтириб, яхши амаллар қилиб ўтган зотларни адолат билан мукофотлаш учун (Қиёмат Куни) яна қайта яратур. Куфр йўлини тутган кимсалар учун эса қайноқ сувдан иборат ичимлик ва кофир бўлганлари сабабли аламли азоб бўлур.
5. У (Аллоҳ) қуёшни (кундузлари) зиё сочгувчи, ойни эса (кечалари) нур-ёруғлик қилган ва сизлар йилларнинг саноғини ҳамда (вақтларнинг) ҳисобини билишларингиз учун уни (яъни, ойни бир қанча) манзил-буржларга бўлиб қўйган Зотдир. Ҳеч шак-шубҳасиз, Аллоҳ буни (яъни, қуёш ва ойнинг ҳар бирини) Ҳақ (қонун ва ҳикмат) билан яратди. У Зот биладиган қавм учун Ўз оятларини муфассал баён қилур.
6. Албатта кеча ва кундузнинг алмашиб туришида ҳамда Аллоҳ осмонлар ва Ерда яратиб қўйган нарсаларда Аллоҳдан қўрқадиган қавм учун оят-аломатлар бордир.
7-8. Албатта Бизга рўбарў бўлишини умид қилмайдиган, ҳаёти дунёнинг ўзигагина рози бўлиб, ўша билан хотирлари жам бўлган кимсалар ҳамда Бизнинг оятларимиздан ғофил қолган кимсалар - ана ўшаларнинг жойлари, касб қилиб ўтган гуноҳлари сабабли дўзахдир.
9. Иймон келтириб, яхши амаллар қилган зотларни эса иймон-эътиқотлари сабабли Парвардигорлари (жаннат йўлларига) ҳидоят қилур — ноз-неъмат боғларида остларидан дарёлар оқиб турур.
10. Уларнинг (жаннатларга қиладиган) дуолари: «Аллоҳим, Ўзингни поклаймиз», дейиш, у жойдаги ўзаро саломлари (бир-бирларига) тинчлик тилашдир. Охирги тилаклари эса барча оламлар Парвардигори - Аллоҳга ҳамду сано айтишдир.
11. Агар Аллоҳ бу одамларга (яъни, мушрикларга) яхшиликни тез келтиргани каби ёмонликни ҳам нақд қилса эди, албатта уларнинг ажаллари етган бўлур эди. Бас. (Биз уларга ёмонликни нақд қилмаймиз, балки) Бизга рўбарў бўлишни умид қилмайдиган кимсаларни ўз туғёнларида адашиб-улоқиб юрган ҳолларида ташлаб қўюрмиз.
Изоҳ: Ушбу оят Маккалик мушриклар Пайғамбар алайҳиссаломнинг даъватларига қулоқ солмай: «Ё Аллоҳ, агар Муҳаммаднинг дини ҳақ дин бўлса, бошимизга осмондан тош ёғдиргин»,- деб ўзлари учун ёмонлик тилаб дуои бад қилганларида нозил бўлган. Бу оятдан икки маънони уқиш мумкин: биринчиси, мушрик кимсаларнинг нақадар нодон эканликлари. Чунки улар доно ва тадбиркор бўлганларида: «Агар шу дин ҳақ дин бўлса, бизларни ҳам шу динга, йўллагин», деб илтижо қилган бўлур эдилар. Иккинчи маъно, айрим золим ва тажовузкор кимсаларнинг бемалол ҳаром-ҳариш йўлларда айш-ишрат қилиб юришлари уларнинг тутган йўллари тўғри эканлигини билдирмайди, билъакс, Аллоҳнинг ғазабига дучор бўлганлари учун Ҳақ Йўлни топа олмай туғён ва исёнларда адашиб-улоқиб юрганларини билдиради.
12. Қачон инсон зотига бирон зиён-мусибат етса, ётган ҳолида ҳам, ўтириб ҳам, туриб ҳам Бизга дуо-илтижо қилур. Энди қачонки Биз ундан зиён-мусибатини кеткизсак, гўё (ҳеч қачон) ўзига етган бало-мусибатдан Бизга дуо-илтижо қилмагандек (юз ўгириб) кетур. Ҳаддан ошувчи кимсаларга ўз қилмишлари мана шундай чиройли қилиб қўйилди.
13. Аниқки, Биз сизлардан аввалги асрлардаги миллатларни ўзларига зулм қилганлари ва пайғамбари очиқ-равшан ҳужжат-мўъжизалар келтирган пайтларида, иймон келтирмаганлари учун ҳалок қилганмиз. Биз жиноятчи қавни мана шундай жазолаймиз.
14. Сўнгра қандай амаллар қилишингизни кўрайлик, деб Биз сизларни уларнинг ортидан Ерга халифа (ўринбосар) қилиб қўйдик.
15. Қачон уларга (мушрикларга) Бизнинг очиқ-равшан оятларимиз тиловат қилинса, Бизга рўбарў бўлишни умид қилмайдиган кимсалар: «Бу Қуръондан бошқа бир Қуръон келтиргин ёки буни ўзгартиргин», дедилар. Айтинг: «Мен учун уни ўз томонимдан ўзгартириш дуруст эмасдир. Мен фақат ўзимга ваҳий қилинган оятларгагина эргашурман. Чунки мен агар Парвардигоримга исён қилсам, улуғ Куннинг (Қиёматнинг) азобидан қўрқурман».
16. Айтинг: «Агар Аллоҳ хоҳлаганида, мен уни (Қуръонни) тиловат қилмаган бўлур эдим ва (мен орқали Аллоҳ) уни сизларга билдирмаган бўлур эди. Ахир ундан (Қуръон нозил бўлишидан) илгари ҳам бир умр сизларнинг орангизда яшаб турдим-ку! Ахир ақл юргизмайсизларми?
Изоҳ: Дарҳақиқат, Муҳаммад алайҳиссаломнинг Пайғамбар бўлишларидан аввалги қирқ йиллик умрлари Маккалик араблар кўз ўнгида ўтган бўлиб, бу давр мобайнида. У зот на бир устоз кўрган эдилар ва на бир китоб мутолаа қилган эдилар. Бу ҳол у кишини таниган-билган ҳамма замондош ва ватандошларига аён эди. Шунинг учун ҳам қирқ ёшга тўлганларидан кейин Илоҳий оятларни тиловат қилиб, одамларни Ислом динига даъват эта бошлаганларида, бу оятларнинг тенгсиз гўзал назми, тубсиз теран мағзидан лол бўлган кўп кишилар бу башарнинг сўзи эмаслигига иймон келтирдилар. Лекин Макка мушрикларидан айрим кимсалар бу илоҳий мўъжизанинг қадру қимматини билмайдилар ва ҳатто пайғамбар алайҳиссаломнинг устларидан истеҳзо қилиб кулишга ҳам бориб етдиларки, мазкур ва қуйидаги оятлар ана шундай кимсалар ҳақида нозил бўлгандир.
17. Ахир Аллоҳ шаънига бўҳтон қилган ёки Унинг оятларини ёлғон деган кимсадан ҳам золимроқ ким бор?! Албатта (бундай) жиноятчи кимсалар нажот топмаслар.
18. Улар Аллоҳни қўйиб, ўзларига зиён ҳам, фойда ҳам етказа олмайдиган нарсаларга ибодат қиладилар ва: «Ана шу (бизлар сиғинаётган) нарсаларга Аллоҳ ҳузурида бизларнинг қўлловчиларимиз бўлади», дейдилар. Айтинг: Аллоҳга осмонлар ва Ердаги У Зот билмайдиган нарсаларни (шерикларни) билдириб қўймоқчимисизлар?! (Аллоҳ) уларнинг (мушрикларнинг) ширкларидан Пок ва Юксак бўлган Зотдир.
19. (Аввалда) одамлар фақат бир миллат (яъни, бир динда) бўлган эдилар. Сўнгра бўлиниб кетдилар. Агар Парвардигорингиз томонидан (яхши-ёмон амалларнинг мукофат-жазолари фақат қиёматда бўлиши ҳусусида) Сўз ўтмаганида эди, талашиб-тортишаётган нарсалари ҳақида уларнинг ўрталарида ҳукм қилинган бўлур эди (яъни диндан чиққан кимсалар шу дунёдаёқ жазоланган бўлур эдилар).
20. Улар: «Унга (яъни, Мухаммад алайҳиссаломга) Парвардигори томонидан бирон оят-мўжиза тушса эди», дейдилар. Бас, (эй Мухаммад алайҳиссалом), айтинг: «Ғайб (яъни,келажак ва инсон идрокидан махфий бўлган барча нарсалар билими) фақат Аллоҳникидир. Бас, кутаверинглар! Мен ҳам сиз билан бирга кўз тутгувчиларданман»
21. Қачон Биз бу одамларга уларга етган бало (қаҳатчилик)дан кейин раҳмат (тўкинлик)ни тотдирсак, банагоҳ улар бизнинг оятларимиз ҳақида макр (ишлатиб, масҳара) қилурлар. Айтинг: «Аллоҳнинг «макри» (азоби) жуда тездир».
22. У (Аллоҳ) шундай Зотки, сизларни қуруқлик ва денгизда юргизур. То сизлар кемаларда бўлган вақтларингизда ва у (кемалар) хуш ел билан уларни (яъни, сизларни) олиб кетаётганида ва улар бу билан шод-ҳуррам бўлганларида, бир қаттиқ шамол келур ҳамда уларнинг устига ҳар тарафдан тўлқин келиб, ўзларининг гирдобда қолганларини билганларида: «Қасамки, агар мана шу(бало)дан бизга нажот берсанг, албатта шукр қилгувчилардан бўлурмиз», деб чин ихлос билан Аллоҳга илтижо қилурлар.
23. Энди қачонки (Аллоҳ) уларга нажот бергач, баногоҳ улар ер юзида ноҳақ зулму тажовузкорлик қилурлар. Эй одамлар, бу тажовузингиз фақат ўзингизнинг зиёнгизгадир. (Сизлар бу арзимас ва қисқа) ҳаёти дунё матоси(дан фойдаланмоқдасиз). Сўнгра бизга қайтишингиз бордир. Бас, Биз сизларга қилиб ўтган амалларингизни билдирурмиз.
24. Дарҳақиқат, бу ҳаёти дунёнинг мисоли худди биз осмондан ёғдирган бир сувга ўхшайди, бас, одамзот ва чорва ҳайвонлари ейдиган нарсалардан иборат бўлган ер набототи у билан аралашиб, ҳатто Ер чирой олиб, ясан-тусан қилганида ва ернинг аҳли унга (яъни, Ерни қоплаган экин-тикинларни ўраб-янчиб олишга) Қодирмиз, деб ўйлай бошлаганида, Ерга кечаси ё кундузи Бизнинг фармонимиз келиб, Биз уни гўё куни-кеча обод бўлмагандек, «ўриб» (вайронага айлантириб) қўюрмиз. Тафаккур қила оладиган қавм учун оятларни мана шундай муфассал баён қилурмиз.
25. Аллоҳ тинчлик диёри - жаннатга дават қилур ва Ўзи хоҳлаган зотларни Тўғри Йўлга ҳидоят қилур.
26. Чиройли амал қилган зотлар учун гўзал оқибат ва зиёда (неъматлар) бордир. Уларнинг юзларини қаролик ҳам на хорлик ҳам қоплай олмас. Ана ўшалар жаннат эгалари бўлиб, у жойда абадий қолурлар.
27. Ёмон амаллар қилган кимсалар учун эса ўша ёмонликлари баробарида ёмон жазо бўлур ва уларни хорлик ўраб олур - улар учун Аллоҳ тарафидан бирон-бир (жазодан) сақловчи бўлмас. Уларнинг юзларини гўё қоронғу кечадан бир бўлаги қоплаб олгандек. Ана ўшалар дўзах эгалари бўлиб, у жойда абадий қолурлар.
28-29. У Кунда (Қиёматда) Биз уларнинг (яъни, инсонларнинг) ҳаммаларини тўплаймиз, сўнгра мушрик бўлган кимсаларга: «Сизлар ҳам, Аллоҳга шерик қилиб олган бутларингизни ҳам ўз жойингиздан жилмангиз!», деб уларнинг ўрталарини ажратурмиз (яъни, мушриклар дунёда доим бирга бўлиб, сиғиниб юрган бутларидан ажралиб қолурлар) ва бутлар (уларга): «Сизлар бизга ибодат қилганингиз йўқ (яъни, биз, бутлар жонсиз нарсалар бўлганимиз учун бизга сиғинганларингизни билганимиз йўқ). Бас, Аллоҳнинг Ўзи биз билан сизнинг ўртамизда етарли Гувоҳдир. Албатта биз сизларнинг ибодатингиздан бехабармиз», дейдилар.
30. Ўша ерда ҳар бир жон қилиб ўтган ишидан хабардор бўлур ва (ҳаммалари) ҳақиқий Хожалари - Аллоҳга қайтарилурлар ҳамда ўзлари ўйлари ўйлаб, тўқиб чиқарган бутлари улардан ғойиб бўлур.
31. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), айтинг: «Ким сизларга осмон ва заминдан ризқ берур ёки ким қулоқ-кўзларингизга эгалик қилур?! Ким ўликдан тирикни чиқарур ва тирикдан ўликни чиқарур ҳамда ким барча ишларни тадбир қилиб турур?!» Улар албатта: «Аллоҳ», дейдилар. Бас, Сизлар айтинг: «Ахир (Ўша Зотдан) қўрқмайсизларми?!»
32. Бас, мана шу Аллоҳ - Ҳақиқий Парвардигорингиздир. Ҳақиқатдан кейин эса фақатгина йўлдан озиш бор, холос (яъни ҳақиқий Парвардигорингиз бўлмиш Аллоҳдан ўзгага сиғинар экансиз, албатта йўлдан озган бўлурсиз). Бас, қай тарафга бурилиб кетмоқдасизлар?!
33. Мана шундай қилиб, иймон келтирмаганлари сабабли итоатсиз бўлган кимсалар устига Парвардигорингнизнинг («Албатта жаҳаннамни кофирлар билан тўлдирурман», деган) Сўзи ҳақ бўлди.
34. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), айтинг (сўранг): «Бутларингиз орасида, аввал-бошда ўзи яратиб, сўнгра яна қайта ярата оладиган биров борми?!» Айтинг: Аллоҳ аввал-бошда Ўзи яратиб, сўнгра Ўзи яна қайта яратур. Бас, қай тарафга бурилиб кетмоқдасизлар?!»
35. Айтинг: (сўранг): Бутларингиз орасида Ҳақ Йўлга ҳидоят қила оладиган биров борми?!» Айтинг: «Аллоҳ Ҳақ Йўлга ҳидоят қилур. Энди Ҳақ Йўлга ҳидоят қиладиган Зот итоат этилишга ҳақлироқми ёки (ҳеч кимни) ҳидоят қила олмайдиган, балки Ўзи ҳидоятга муҳтож бўлган кимсами?! (Эй мушриклар), сизларга не бўлди - қандай ҳукм чиқармоқдасиз?!»
36. Уларнинг кўплари (жонли-жонсиз бутларга сиғинишларига) фақат гумонга эргашадилар, холос. Гумон эса бирор нарсада ҳақиқатнинг ўрнини босолмайди. Албатта, Аллоҳ уларнинг қилаётган ишларини Билгувчидир.
37. Ушбу Қуръон Аллоҳдан ўзга биров томонидан тўқилган бўлиши мумкин эмас. Балки, У бутун оламлар Парвардигори томонидан келган ва (ҳақ эканлигига) шак –шубҳа бўлмаган ўзидан аввалги (Таврот, Инжил каби) нарсаларни тасдиқловчи ва (Шариат ҳукмларидан иборат) муфассал Китобдир.
38. Ёки: «Уни (Муҳаммад) тўқиб чиқарган», дейдиларми?! (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), айтинг: «У ҳолда агар ростгўй бўлсаларингиз, Аллоҳни қуйиб кучларингиз етган барча бутларни (ёрдамга) чорлаб шу (Қурьон)га ўхшаш биргина сура келтирингизлар».
39. Йўқ, улар Қуръон илмини эгалламасдан ва уларга унинг таъвил-моҳияти аён бўллмасдан туриб «ёлғон», дедилар. Улардан аввалгилар ҳам (ўз пайғамбарининг сўзларини) мана шундай «ёлғон», деган эдилар. Мана энди ундай золим кимсаларнинг оқибати қандай бўлганини кўринг!
40. Уларнинг (яъни мушрикларнинг) орасида унга (Қуръонга) ишонадиганлари ҳам бордир. Парвардигорингиз бузғунчи кимсаларни жуда яхши Билгувчидир.
41. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), агар улар Сизни ёлғончи қилсалар, у ҳолда айтинг: «Менинг қилган амалим ўзим учун, сизларнинг амалингиз ўзингиз учундир. Сизлар менинг амалимдан поксизлар, мен эса сизлар қилаётган амалларингиздан покдирман».
42. Уларнинг орасида Сизга қулоқ тутадиганлари ҳам бор, (аммо гаранг одамдек, Сиз тиловат қилаётган Қуръон маьноларини англамайдилар). Ахир Сиз, агар ўзлари ақл юргизмасалар, кар кимсаларга эшиттира олурмисиз?!
43. Уларнинг орасида Сизга қараб турадиганлари ҳам бор (аммо кўр одамдек, Сиздаги Пайғамбарлик белгиларини кўрмайдилар). Ахир Сиз, агар ўзлари кўрмасалар, «кўр» кимсаларни ҳидоят қила олурмисиз?!
44. Албатта, Аллоҳ инсонларга бирон зулм-адолатсизлик қилмас. Балки, инсонлар (Яратганга иймон келтирмасликлари билан) ўзларига ўзлари зулм қилурлар.
45. (Аллоҳ) уларни, (яъни мушрикларни ҳисоб-китоб учун) тўплайдиган кунда улар (бу дунёда) гўёки кундуз куни бир соатгина тургандек (яшагандек) бир-бирларини танирлар. Аллоҳга рўбарў бўлишни ёлғон деган кимсалар муҳакқақ зиён қилдилар ва Ҳақ Йўлга юргувчи бўлмадилар.
46. Агар Биз уларга ваъда қилаётганимиз азобнинг баъзисини Сизга кўрсатсак ҳам (яъни, ҳаёт пайтингизда уларнинг кофир бўлганлари оқибатида тортадиган азобларидан бир қисмини кўрсангиз ҳам), ёки (уларни азобга дучор қилишимиздан илгарироқ) Сизни вафот қилдирсак ҳам, ҳар ҳолда Ўзимизга қайтишлари бордир. Сўнгра Аллоҳ улар қилаётган барча ишларга Гувоҳдир.
47. Ҳар бир миллат учун пайғамбар бўлур. Бас, Қачон пайғамбарлари келганида, ўша (миллат)ларга зулм қилинмаган ҳолда, уларнинг ўрталарида адолат билан ҳукм қилинур.
Изоҳ: Ислом таълимотига кўра, бу олам имтиҳон олами бўлиб, ҳар бир киши мана шу имтиҳондан ўта олган-олмаганига қараб Охиратда мукофот ёки жазога мустаҳиқ бўлади. Бандалар ўзларининг зиммаларидаги бурчларини ва ҳақ-ҳуқуқларини таниб, Ҳақ Йўлни топиб, имтиҳондан муваффақият билан ўтишлари учун уларга Аллоҳ таъоло пайғамбарлари орқали Ўз кўрсатмаларини юборади. Бу пайғамбарларнинг аввалгиси Одам алайҳиссалом бўлса, сўнггиси Муҳаммад алайҳиссаломдирлар. Бу иккалаларининг ўртасида юз минглаб пайғамбарлар ўтганлар. Бинобарин, бу дунёда бирон миллат йўқки, у миллатга Аллоҳ пайғамбарларининг даъватини етказмаган бўлса. Юқоридаги оятда уқтирилишича, Аллоҳ таъоло Ўзи яртаган ҳар бир миллатга пайғамбар юбориб, Ўз Динига даъват қилади. Қачонки у миллат ўша пайғамбарни ёлғончи қилиб, у келтирган диндан юз ўгирса, Қиёмат Кунида у миллатга ўша пайғамбар гувоҳлигида адолат билан жазо берилади. Бу оят: «То пайғамбар юбормагунча ҳеч кимни жазолагувчи эмасмиз», деган мазмундаги «Исро» сурасининг 14-оятига ҳамоҳангдир.
48. Улар: «Агар ростгўй бўлсангизлар (айтинглар-чи), мана шу ваъда (қилинган азоб) қачон бўлади?!»- дейдилар.
49. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), айтинг: «Мен агар Аллоҳ хоҳламаса (ўзгалар у ёқда турсин), ўзимга ҳам бирон зиён ё фойда етказишга қодир эмасман. (Бинобарин, келажак, ғайб илмларидан ҳам хабардор эмасман, лекин) ҳар бир миллат-авлод учун ажал бордир. Қачон ажаллари етса, уни бирон соат кетга ҳам сура олмайдилар, илгари ҳам қила олмайдилар.
50. Айтинг: «Хабар берингиз-чи, улар У Зотнинг азоби сизларга кечаси ёки кундузи келса (бундан сизларга не фойда?). Бу жиноятчи кимсалар (яъни мушриклар) у азобнинг нимасини шоширмоқдалар-а?!
51. Сўнгра (Аллоҳнинг азоби бошингизга) тушганда, (сизларга): «Унга иймон келтирдингизлар? Энди-я?! Ахир (азоб тушишига ишонмай) уни шошираётган эдингизлар-ку!» (дейилур).
52. Сўнгра ўзларига зулм қилган бу кимсаларга айтилур: «Мангулик азобини тотингиз! Сизлар фақат ўзларингиз касб қилган гуноҳларингиз сабабли жазоланмоқдасиз».
53. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), Сиздан «У (ваъда қилинган азоб) ҳақми?»,- деб сўрайдилар. Айтинг: «Ҳа, Парвардигоримига қасамки, албатта у ҳақдир. Сизлар (ундан) қочиб қутилгувчи эмассизлар».
54. Улар азобни кўрган вақтларида агар ўзларига жабр қилган (яъни ҳаёти дунёдан кофир ҳолда ўтган) ҳар бир жон учун Ердаги бор нарса бўлса, у (ўша азобдан қутулиш учун) албатта уни (бор нарсасини) фидо қилган ва (иймон келтирмагани учун) афсус-надоматлар чеккан бўлур эди. (У кунда) уларга зулм қилинмаган ҳолда ўрталарида адолат билан ҳукм қилинур. (Яъни бу дунёдаги қилмишларига яраша жазоланурлар).
55. Огоҳ бўлингизким, осмонлар ва ердаги бор нарсалар, шубҳасиз, Аллоҳникидир. Огоҳ бўлингизким, албатта Аллоҳнинг ваъдаси ҳаққи рост ваъдадир. Лекин уларнинг кўплари билмайдилар.
56. У тирилтирур ва ўлдирур. Ва Унгагина қайтарилурсизлар.
57. Эй инсонлар, сизларга Парвардигорингиз томонидан панд-насиҳат, дилларингиздаги (бузуқ эътиқодлардан иборат) нарсаларга шифо ва мўъинларга Ҳидоят ва Раҳмат (яъни Қуръон) келди.
58. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), айтинг: «Аллоҳнинг фазлу марҳамати (яъни Ислом) ва У Зотнинг раҳмат-меҳрибонлиги (яъни Қуръон) билан - мана шу (неъмат) билан шод-хуррам бўлсинлар. (Зеро), бу улар тўплайдиган мол-дунёлардан яхшироқдир».
59. Айтинг: «Хабар берингиз-чи (эй мушриклар), Аллоҳ сизлар учун нозил қилган ризқу рўздан (айримларини) ҳаром, (айримларини) ҳалол қилиб олдингиз». Айтинг: «(Хабар берингиз-чи, бундай қилиш учун) сизларга Аллоҳ изн бердими ёки Аллоҳ шаънига бўхтон қилмоқдамисизлар?!»
60. Аллоҳ шаънига ёлғон тўқийдиган кимсалар Қиёмат Куни ҳақида қандай ўйда эканлар-а? Ҳеч шак-шубҳасиз, Аллоҳ инсонларга фазлу-марҳамат соҳибидир. Лекин уларнинг кўплари шукр қилмайдилар.
61. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), сиз қандай иш (билан) машғул бўлманг ва у (иш) ҳақида Қуръондан бирон оят ўқиманг, (эй инсонлар), сизлар қандай амални қилманглар, ўша ишларга киришган пайтингизда албатта Биз сизларнинг устингизда гувоҳ бўлурмиз. Еру осмондаги бир зарроа мисқоличалик, ундан ҳам кичикроқ (ёки) каттароқ бирон нарса Парвардигорингиздан махфий бўлмас - албатта очиқ Китобда (яъни Лавҳул-Маҳфузда) мавжуд бўлар.
62. Огоҳ бўлингизким, албатта Аллоҳнинг дўстларига (Охиратда) бирон хавф-хатар йўқдир ва улар ғамгин бўлмайдилар.
63-64. Иймон келтирган ва (Аллоҳдан) қўрқувчи бўлган зотлар учун ҳаёти дунёда ҳам, охиратда ҳам хушхабар бордир. Аллоҳнинг Сўзлари (оятлари) ўзгартирилмас. Мана шу (мазкур неъматларга эришиш) буюк саодатдир.
65. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), Уларнинг (кофирларнинг «Сен пайғамбар эмассан» деган) сўзлари Сизни ғамгин қилмасин. Бутун Куч-Қудрат Аллоҳникидир. У Эшитгувчи, Билгувчидир.
66. Огоҳ бўлингизким, албатта осмонлардаги ва ердаги барча жонзот ва махлуқот Аллоҳникидир. Аллоҳни қўйиб, бутларга илтижо қиладиган кимсалар фақат гумонга эргашадилар, холос. Улар фақат тахмин қиладилар, холос.
Изоҳ: Яъни, кўпдан-кўп одамлар тангри деб сиғинадиган осмонлардаги ва заминдаги нарсаларнинг Яратгувчиси ҳам, Эгаси ҳам Ягона Аллоҳдир. Улар фақат ўз гумон ва тахминларича, у махлуқотларни тангри деб илтижо қиладилар.
67. (Аллоҳ) сизлар ором олишингиз учун кечани ва (касбу кор, сайру саёҳат қилишингиз учун) очиқ-ёруғ бўлган кундузни яратиб қўйган Зотдир. Албатта бунда қулоқ тутиб англовчи қавм учун оят-аломатлар бордир.
68. «Аллоҳнинг боласи бор»,- дедилар. У Зот (буларнинг бадгумонидан) мутлақо Покдир. У (барча оламлардан) Беҳожатдир. Осмонлардаги бор нарсалар ва ердаги бор нарсалар Уникидир. Сизларнинг ҳузурингизда бу тўғрида (яъни, Аллоҳнинг боласи бор, деган) ҳеч қандай ҳужжат йўқ-ку! Аллоҳ шаънига ўзларингиз билмайдиган нарсаларни айтаверасизларми?
69. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), айтинг: «Шубҳасиз, Аллоҳ шаънига ёлғон туқийдиган кимсалар нажот топмаслар».
70. (Ундай кимсалар учун) бу дунёда озгина фойдаланиш бор. Сўнга Бизга қайтишади. Анна ундан кейин кофир бўлиб ўтганлари учун уларга қаттиқ азоб тоттирурмиз.
71. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), уларга Нуҳ ҳақидаги хабарни тиловат килинг - у қавмига (бундай) деган эди: «Эй қавмим, агар сизларга (орангизда узоқ йиллар яшаб) турганлигим ва Аллоҳ оятларини эслатишим оғирлик қилган бўлса, бас, мен Аллоҳнинг Ўзига суяндим - таваккул қилдим. Энди бутларингиз билан бирга билган ишларингизни қилаверинглар. Кейин қилаётган ишларингиз ўзларингизга махфий бўлиб қолмасин (яъни, бемалол, ошкор иш тутаверинглар, мен парво қилмайман). Сўнгра менга нисбатан (хоҳлаган) ҳукмингизни ижро этаверинглар ва менга муҳлат ҳам берманглар.
72. Бас, агар (менинг қилган панд-насиҳатимдан) юз ўгирар экансизлар, мен сизлардан (унинг учун) бирон ажр-ҳақ сўраганим йўқ (яъни менга ҳақ беришни истамаганликдан эмас, балки бадбахтликларинг туфайли юз ўгирмоқдасизлар). Менинг ажр-савобим фақат Аллоҳга ҳавола. Ва мен унга бўйсунувчи - мусулмонлардан бўлишга маъмурман (амр этилганман)».
73. Сўнгра (қавми) уни (Нуҳни) ёлғончи қилишгач, Биз унга ва у билан кемада бирга бўлган кишиларга нажот бердик ва уларни (ғарқ бўлиб кетганларнинг ўрнига Ерда) халифа қилдик. Бизнинг оятларимизни ёлғон деган кимсаларни эса ғарқ қилдик. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), мана (кофирликлари учун дўзах азоби билан) қўрқитилган кимсаларнинг оқибати қандай бўлганини кўринг!
74. Сўнгра (Нуҳдан) кейин ҳам (кўп) пайғамбарларни ўз қавмларига юбордик. Бас, у (пайғамбарлар) уларга очиқ ҳужжат-мўъжизалар келтирганларида, улар илгари ёлғон деган нарсаларига (пайғамбарларнинг мўъжизаларини кўрганларидан кейин ҳам) иймон келтирувчи бўлмадилар. Тажовузкор кимсаларнинг дилларини Биз мана шундай муҳрлаб қўюрмиз.
75. Сўнгра уларнинг ортидан Мусо билан Ҳорунни ўз оят-мўъжизаларимиз билан Фиръавн ва унинг одамларига юборган эдик, улар кибру ҳаво қилдилар ва жиноятчи-гуноҳкор қавм бўлдилар.
76. Бас, қачонки уларга Бизнинг ҳузуримиздан Ҳақиқат келганида, улар: «Бу очиқ сеҳр»,- дедилар.
77. Мусо деди: «Сизларга ҳақиқат келган вақтида («Бу сеҳр»), дейсизларми? Сеҳрми шу? Ахир сеҳргарлар нажот топмайдилар-ку?!»
78. Улар дедилар: «Сен бизларни ота-боболаримизни (амал қилган ҳолда) топган (динимиздан) буриш учун ва (аканг Ҳорун билан) икковингиз еримизга эга бўлиб олиш учун келдингми?! Биз сизларга иймон келтиргувчи эмасмиз!»
79. Фиръавн ўз одамларига: «Барча билимдон сеҳргарларни келтирингиз!»,- деди.
80. Бас, қачонки сеҳргарлар келганларида, Мусо уларга: «Ташламоқчи булган нарсаларингизни (яъни асо ва арқонларингизни) ташланглар»,- деди.
81. Қачонки улар (қўлларидаги нарсаларини) ташлаганларида (ва у арқон, асолар илонларга айланиб қолганида) Мусо деди: «(Мана шу) сизлар қилган иш сеҳрдир. Албатта Аллоҳ уни ботил қилур. Зеро Аллоҳ бузғинчи кимсаларнинг ишини ўнгламайди.
82. Ва гарчи жиноятчи кимсалар истамасалар-да, Аллоҳ Ўз Сўзлари (яъни амру фармонлари) билан ҳақиқатни рўёбга чиқарур».
83. Шунда Мусога унинг кмидан фақат бир тоифа одам Фиръавн ва унинг одамларининг фитна-фасодидан қўрққан ҳолда иймон келтирдилар, холос. Чунки Фиръавн у ерда ғолиб (эди) ва у, шубҳасиз, ҳаддан ошувчи кимсалардандир.
84. Мусо у (иймон келтирган кишиларга) деди: «Эй қавмим, агар Аллоҳга иймон келтирар экансизлар, демак, мусулмон бўлсангизлар, Унинг Ўзигагина суянинглар - таваккул қилинглар!»
85. Бас, улар айтдилар: «Аллоҳнинг ўзига таваккул қилдик. Парвардигоро, бизларни бу золим қавмга мафтун-алданувчи қилиб қўйма!
86. Ва ўзинг раҳм айлаб бизларни бу кофир қавмдан қутқар!»
87. Биз Мусо ва унинг биродарларига: «Қавмларингиз учун Мисрда уйлар тайёрланглар ва бу уйларингизни қибла-намозгоҳ қилиб (у уйларда) намозни тўкис адо қилинглар! (Эй Мусо), иймон келтирган зотларга (тез орада ғалаба қилишлари ҳақида) хушхабар беринг»,- деб ваҳий юбордик.
Изоҳ: Фиръавн ва унинг одамлари бани Исроил қавмини қўрқитиб, уларнинг ибодатхоналарини файрон қилиб юборганларида, Аллоҳ таъоло ўз пайғамбарлари Мусо ва Ҳорунга юқоридаги мазкур бўлган фармонни ваҳий қилиб юборган ва уларга яқин орада Фиръавн зулмидан халос бўлиб, ғалаба қозонишлари ҳақида хушхабар берган.
88. Мусо деди: «Парвардигоро, дарҳақиқат, Сен Фиръавн ва унинг одамларига ҳаёти дунёда зеб-зийнат ва мол-дунё ато этдинг. Парвардигоро, улар (мана шу мол-давлатлари билан одамларни) Сенинг Йўлингдан оздиришлари учун (шундай қилдинг). Парвардигоро, уларнинг мол-дунёларини йўқ қилгин, кўнгилларини қаттиқ қилгин, токи улар аламли азобни кўрмагунларича, иймон келтирмасинлар.
89. (Аллоҳ) деди: «Икковингизнинг дуоларингиз ижобат бўлди. Энди тўғри йўлда собит бўлинглар ва ҳаргиз билмайдиган кимсаларнинг йўлига эргашманглар!»
90. Биз бани Исроилни денгиздан ўтказганимиздан кейин уларга зулму зўравонлик қилиш учун Фиръавн ва унинг лашкарлари қувиб етди. Энди унга (Фиръавнга денгизда) ғарқ бўлиш (пайти) етганида эса, у деди: «Ҳеч қандай илоҳ йўқ, магар бани Исроил иймон келтирган Зот - Аллоҳгина борлигига иймон келтирдим. Мен мусулмонлардандирман - Аллоҳга бўйсинувчилардандирман».
Изоҳ: Мусо пайғамбар бани Исроил қавми билан бирга Фиръавннинг зулмидан қутилиш учун Мисрдан чиқиб кетаётганларида, йўлларини тўсиб турган денгиз Аллоҳнинг қудрати билан иккига бўлиниб, ундан ҳаммалари соғ-омон ўтиб олдилар. Уларнинг ортидан қувиб келаётган Фиръавн ва унинг лашкари эса денгизнинг ўртасига етганларида иккига бўлинган денгиз бирлашиб, барчалари ғарқ бўлиб кетадилар. Шунда бостириб келаётган денгиз тўлқинларини кўриб, ўлими кўзига кўриниб қолган Фиръавн ўзининг ҳеч қандай худо эмас (ҳолбуки, шу пайтгача у ўзини худо деб даъво қилиб келарди), балки ҳамма сингари одам эканлигини бўйнига олиб, Ягона Аллоҳдан ўзга бирон илоҳ йўқлигига иймон келтиради ва «Мен мусулмонларданман, яъни, Аллоҳга сўзсиз итоат қилгувчиларданман»,- дейди. Лекин қуйидаги оятлардан маълум бўлишича, Аллоҳ унинг иймонини қабул қилмайди, балки бошқа одамлар кўриб ибрат олсин деб, унинг жасади денгиз соҳилига чиқариб ташланади. Бу ояти каримилар ислом таълимотидаги «бутун ҳаётини кофирлик-даҳрийлик билан ўтказиб, ниҳоят жони чиқар пайтида Аллоҳга иймон келтирган кимсаларнинг иймони мақбул эмас»,- деган ақиданинг асосидир.
91. Энди-я! Ахир сен илгари (яъни шу пайтгача) итоатсизлик қилган ва бузғунчи кимсалардан бўлган эдинг-ку!
92. Мана бугун ўзингдан кейинги кишиларга оят-ибрат бўлишинг учун Биз сенинг жасадингни қутқарурмиз. Дарҳақиқат кўп одамлар Бизнинг оятларимиздан ғофилдирлар (яъни улардан ибрат олмайдилар).
93. Шубҳасиз, биз бани Исроилни гўзал манзилга жойлаштирдик ва уларга ҳалол-пок нарсалардан ризқу рўз бердик. Сўнг улар то билим (яъни Таврот) келгунича ихтилоф қилмадилар. Албатта Парвардигорингиз Қиёмат кунида талашиб-тортишган нарсалари ҳақида уларнинг ўртасида Ўзи ҳакамлик қилур.
Изоҳ: Бани Исроил қавми Мусо алайҳиссаломга иймон келтирган аввалги даврларида ҳаммалари иттифоқ бўлиб яшардилар. Қачонки Мусога Таврот нозил бўлгач, уларнинг ораларида ихтилоф пайдо бўлди. Юқоридаги оятда уларнинг ишларини Парвардигорнинг Ўзига топшириш буюрилади.
94. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), агар Биз сизга нозил этган нарсадан (яъни илгари ўтган қавмлар ҳақида нозил қилган оятларимиздан) шубҳада бўлсангиз, у ҳолда ўзингиздан аввалги Китоб (яъни Таврот ёки Инжилни) ўқийдиган кишилардан сўранг! Аниқки, сизга Парвардигорингиз томонидан ҳақ - Қуръон келди. Бас, ҳаргиз шубҳа қилгувчилардан бўлманг!
95. Ва ҳаргиз Аллоҳнинг оятларини ёлғон дейдиганлардан бўлмангки, у ҳолда зиёнкорлардан бўлиб қолурсиз.
96-97. Албатта, зиммаларига Парвардигорингизнинг Сўзи (яъни азоби) вожиб бўлган кимсалар, гарчи уларга барча оят-мўъжизалар келса-да, то аламли азобни кўрмагунларича иймон келтирмайдилар.
98. Қани энди (Биз ҳалок қилган қишлоқлар ичида) бирон қишлоқ (аҳли ўз пайғамбарлари айтган азобни сезган вақтларида) иймон келтирсалар эди, албатта иймонлари фойда қилган (яъни ҳалок бўлмаган) бўлар эди. Фақат Юнус қавмигина (шундай қилди). Иймон келтиришгач, улардан ҳаёти дунёдаги расволик азобини кетказдик ва уларни маълум вақтгача (яъни ўз ажаллари билан вафот этгунларича) фойдалантирдик.
Изоҳ: Юнус пайғамбар ўз қавмини иймон келтириб, Аллоҳнинг динига киришга даъват қилганларида иймон келтиришмагач, уларни бошларига тушажак азоб билан қўрқитиб, ўзлари улар орасидан чиқиб кетадилар. Пайғамбарлари кетганидан кейин Аллоҳнинг азоби яқинлашиб қолганини сезган қавм тавба-тазарруъ қила бошлайди. Шунда Аллоҳ таъоло сидқидилдан қилинган тавбаларни қабул қилиб, уларни азобдан халос этади.
99. Агар Парвардигорингиз хоҳласа эди, бутун ер юзидаги барча кишилар иймон келтирган бўлур эдилар. Ахир сиз одамларни мўъмин бўлишга мажбур қилурмисиз? (Яъни бундай қилиш дуруст эмасдир. Чунки кишининг ўз ихтиёри билан келтирган иймонигина ҳақиқий мақбул иймондир).
100. Ҳеч бир жон мўъмин бўла олмас, магар Аллоҳнинг изни иродаси билангина (мўъмин бўлур). У (Аллоҳ) ақл юргизмайдиган кимсаларни азобга дучор қилур.
101. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом, Макка мушрикларига) айтинг: «Осмонлар ва ердаги нарсаларни (яъни, ҳамма нарсанинг Ягона Яратувчиси бор эканлигига далолат қилувчи белгиларни) кузатинглар». (Лекин) иймон келтирмайдиган қавм учун (ҳеч қандай) оят-мўъжизалар ва қўрқитувчилар фойда бермас.
102. Улар фақат ўзларидан илгари ўтган (кофир) кимсаларнинг кунига ўхшаш (бир Кунни, яъни Қиёматни, Аллоҳнинг азоби)ни кутмоқдалар, холос. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом, уларга) айтинг: «Кутаверинглар, Мен ҳам сизлар билан бирга кутгувчиларданман».
103. Сўнгра (яъни Қиёмат келиб, азоб нозил бўлгач), Биз пайғамбарларииз ва иймон келтирган зотларга нажот берурмиз. Шундай қилиб, иймон келтирган зотларга нажот бериш Бизнинг зиммамиздаги бурч бўлди.
104. Айтинг: «Эй инсонлар, агар сизлар менинг динимдан шак-шубҳада бўлсангиз, бас (билингизки), мен сизлар Аллоҳни қўйиб сиғинадиган бутларингизга ибодат қилмайман, балки сизларнинг жонингизни оладиган Зот - Аллоҳга ибодат қилурман. Ва мен мўъминлардан бўлишга маъмурман (амр этилганман).
105-106. Ва (менга буюрилганки), ўзингизни доимо тўғри бўлган Динда (Исломда) тутинг, ҳаргиз мушриклардан бўлманг ва Аллоҳни қўйиб, Сизга фойда ҳам, зиён ҳам етказа олмайдиган нарсага дуо-илтижо қилманг! Бас, агар шундай қилсангиз, у ҳолда албатта золимлардандирсиз!»
107. Агар Аллоҳ сизга бирон зиён етказса, уни фақат Ўзигина кетказа олур. Агар сизга бирон яхшилик (етказишни) ирода қилса, Унинг фазлу марҳаматини қайтара олгувчи йўқдир. У Ўзи хоҳлаган бандаларига яхшилик етакзур. У Мағфиратли, Меҳрибондир.
108. Айтинг: «Эй инсонлар, сизларга Парвардигорингиздан Ҳақ - Қуръон келди. Бас, ким Тўғри Йўлга юрса, фақат ўз фойдасига юрган бўлур. Ким (у Тўғри Йўлдан) озса, фақат ўзининг зиёнига адашган бўлур. Мен сизларнинг устингизда қўриқчи эмасман».
109. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), ўзингизга ваҳий қилиб юборилаётган нарсага (яъни, амру фармонларга) эргашинг ва то Аллоҳ ўз ҳукмини қилгунича, (даъват йўлидаги машаққатларга ва кофирлар томонидан етадиган озорларга) сабр қилинг. У Зот ҳукм қилгувчиларнинг энг Яхшисидир.
