«Душманлар юзи» китобининг муаллифи С.Кин душманларни акс эттириш мавзуси муҳимлигига қуйидагича изоҳ беради: «Бу шахсга ёки бу душманга қандай муносабатда бўлишимиз кўп жиҳатдан бирон кишини қандай тасвирлашимизга боғлиқ». Яъни, бу ерда ҳам реал воқелик эмас, балки коммуникация бизнинг онгимизни олдиндан белгилаб беради.
Портленд университетида душманлар яратиш ва бунинг оқибатлари ҳақида қисқача курс ўқилади. Буларнинг барчаси конфликтология (жанжалшунослик) соҳасидаги дастур доирасида амалга оширилади. Кўриб турганимиздек, душман фанга ҳам кириб бориб, назариянинг базавий элементига айланмоқда.
Унинг кучи ҳаётда намоён бўлади. Сиёсий психологларга маълумки, душман мавжуд бўлган вазиятда миллат кучли етакчиларнинг атрофида бирлашув рўй беради. Бунинг иккинчи сайловлари айнан шундай ўтказилган бўлиб, бунинг учун Ироқда уруш бошланди ва шу билан ғалаба қозониш учун зарур шарт-шароитлар таъминланди. Бу ҳақида Д.Уестен «Сиёсий мия» китобида ёзган [Westen D. The political brain. The role of emotion in deciding the fate of the nation. - New York, 2008]. Дарвоқе, Сталин ҳам керак бўлган пайт мамлакат атрофида душманлар халқасини яратарди, шу сабабли унинг ички ва ташқи душманлари сони ческиз эди.
Уестен китобда келтирган асосий ғоя қуйидагидан иборат: сиёсатда фақат эмоционал нарсалар роль ўйнайди. Айтганча, китобнинг муваффақиятидан сўнг у дарҳол компания очади (компания сайти –www.westenstrategies.com). Washington Post га берган интервьюда Уестен айтадики: «Биз мия ҳақида биладиган ва сиёсат ҳақидаги фикримизни ўзгартиришга мажбур қиладиган бир нечта нарса бор. Агар одамлар фикрлаш қобилиятига эга бўлишдан анча олдин ҳис қилиш қобилиятига эга бўлганлигини тушунсангиз, одамларни далиллар билан кўмиб ташлаш (бу сайловчилар билан суҳбатлашишнинг стандарт демократик усули) ўрнига, асосий қадриятлар ва ғам-ташвишлар тилида гаплашиш керак».
Айтмоқчи, унинг Guardian газетасида чоп этилган мақоласи «қалб билан овоз бериш» деб аталади. Washington Post даги мақоласида эса у президент кампанияси учун «хабарлар панжараси»ни тавсифлайди. Унда тўрт сектор бор. Дастлабки икки секторда – номзодларнинг ўзи ҳақида ижобий ҳикоялари, кейинги иккитасида эса – рақиби ҳақида салбий ҳикоялари. Баъзида бир сектор бутун кампания давомида устунлик қилиши мумкин, масалан, номзодлар позицияси кучли ёки иқтисодиётда заиф бўлган ҳолларда (қ. сиёсий коммуникацияларни тадқиқ этиш учун функционал магнитнли резонансдан фойдаланиш каби).
Душман моҳиятан ҳиссиётлар самараси ҳисобланади. Агар кучли душман мағлуб этилган бўлса, бу қаҳрамонни янада буюклаштиради, холос. Кучли душман натижада заиф қаҳрамонга олиб келади. Шу сабабли Сталин, масалан, ўз душманларини шуни ҳисобига ҳам кўпайтириб кўрсатганки, ички душманларнинг ҳаракатларини ташқи душманларга йўйган. Бу эса энг жиддий қарши қуйишдир. «Американ империализмининг иржайиши» у ёки бу кўринишда матбуот саҳифаларидан асло тушмаган.
Кин Иккинчи жаҳон уруши даврида душманларни тасвирлаш борасида қизиқ бир фикрга эга. Немислар тасвирида яхши немислар ва нацистлар ажратилган. Японларга нисбатан бундай фарқ бўлмаган, чунки тасвир сиёсийдан кўра кўпроқ сиёсий эди. Урушдан сўнг, японлардан кўра немислар билан осонроқ эди, чунки уларнинг орасида яхшилар борлиги олдиндан кўзда тутиларди.
У ўз китобида айтадики: «Асосий эътиборни қурол-яроғ ва стратегияга қаратиш ўрнига у бевосита душманлар ҳақида ғояни кўриб чиқади: биз душманларни қандай кўрамиз, нима учун уларни инсонийликдан чиқарамиз, ўзимизни қаҳрамон қилиб, уларни эса шафқатсиз ва ёвуз одамлар сифатида кўрсатсак, нима рўй беради».
Бугунги кунда кибермаконни ўрганиш душманни янгича ўрганишга мажбур қилади. Бу эса шу билан боғлиқки, ўзгалар матнига йўл топиш осонлашган ва ҳар бир киши уларга дуч келиши мумкин. Шарҳлар эса умуман бошқаларнинг устига мағзава ағдаришда янги саҳифа очди, лекин бу номи яширилганлик билан тавсифланадиган бошқача душман туридир.
Энди кибермакон вакиллари ҳам душманлар ҳақида гапира бошладилар: «Тарғибот ёрдамида «бошқаларнинг», яъни душманларни қиёфасини чизиш салбий хабарлар доимо эслаб қолинадиган усул ҳисобланади. Шу тариқа тасаввурлар ва кутилган натижалар қад этиладиган гуруҳлар шакллантирилади. Агар душманни бундай идрок қилиш қабул қилинган бўлса, бу ҳужум учун мотивация қўшади. [...] Иккинчи жаҳон уруши даврида фойдаланилган тарғибот тили «улар»га қарши «биз», «коммунистик айиқ», «нацист чўчқа» ва «капитализм ити» каби ментал хабарлардан иборат» [Minei E., Matusitz J. Cyberspace as a new arena for terroristic propaganda: an updated examination].
Тинчлик даврида бозорга душманлар етказиб беришнинг асосий манбаси оммавий маданият ҳисобланади (қ. Душманлар бобида америка киноси таҳлили). Оммавий маданият нафақат ҳар бир кишигача етиб боради, балки мулоқаот жоирасига ўз образларини ҳам беради, чунки бу фон даражасида бўлиб ўтади. Бу қаршиликка дуч келмайдиган юмшоқ кучдир (Дж. Най).
Душманда қизиқарли бир хусусият бор: у доим ўтмишдан келади. Масалан, Л.Гудков қуйидагича фикр билдиради: «Душманлар доимо бўлиб келган, бу фавқулодда муҳим, бу совет даври эмас, ҳаттоки советлардан олдинги давр кашфиёти. Бу «қувиб етаётган модернизация» комплекси ҳисобланади, шу сабабли у рус анъанасида мавжуд бўлиб келган: Англия, Франция, Германияга ёқтирмайдиган муносабатда бўлиш орқали миллатчилик онгини шакллантиришиш. Бу жуда барқарор линия бўлиб, XIX асрнинг иккинчи ярми ва бутун XX асрни қамраб олган. Совет даврида бунга «синфий душманлар» ҳам ва мос равишда, уларни ташқи душманлар муҳити сифатида гавдалантириш қўшилган, бу ердаги фигуралар хилма-хил бўлган. Шу сабабли тил ва асос, бутун фикрлаш парадгимаси ва бу ташқи душманни ифодалаш, худди ички душманни каби, ҳозиргача асос солинган, такрор ишлаб чиқарилган ва такрор ишлаб чиқариб келинмоқда. Бундай риторик тажриба муҳим, чунки у барча институтлар – ҳукумат, мактаб, армия ва сиёсатчилар томонидан такрор ишлаб чиқарилади. Бу жуда қадимий нарса».
Душман қаҳрамон каби тизимлидир. Қаҳрамон душманни кучайтиради ва душман қаҳрамонни кучайтиради. Қаҳрамон душмансиз, душман эса қаҳрамонсиз бўла олмайди. Душманлар барча керакли ибтидоий туйғуларни, шу жумладан, кучли етакчининг атрофида тўпланиш истагини фаоллаштиради.
Умберто Эко душманнинг тизимли характерини кўрсатди: «Душманга эга бўлиш нафақат ўзининг айнан ўхшашлигини аниқлаш, балки қадриятлар тизимини синаб кўриш ва уни бошқаларга намойиш қилиш учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шундай экан, душман бўлмаса, у яратилиши керак. Ҳар бир инсон вероналик нацист-скинхедлар уларнинг гуруҳларига мансуб бўлмаган ҳар бир кишини, яъни ўзларини гуруҳ сифатида кўрсатиш учун ўзига душман қилиб қабул қилганлигини кўрган. Бу ишда энг қизиғи душманни қанчалик бемалол аниқлагани эмас, балки уни яратиш ва «демонлаштириш» жараёнидир". [Эко У. Сотвори себе врага. – М., 2012].
Ва на: «Энг яхши ўзга бу – чет элликдир. Рим барельефларида варварлар япалоқ бурунли соқолли кишилар кўринишида намоён бўлиб, «варвар» сўзи тилнинг ва фикрлашнинг заифлигидан далолат беради. Шунга қарамай, қадим замонлардан душманлар нафақат бевосита таҳдид соладиган (худди ўша варварлар каби) чет элликлардан кўра кўпроқ гарчи улар ошкора таҳдид солмасада, душман қилиб кўрсатиш фойдали бўлган кишилардан яратилган, шундай экан, улардан чиқиб келадиган таҳдид уларнинг биздан фарқимиздан кўра бу фарқнинг ўзи қанчалик таҳдид солишини кўришга мажбур қилади». Кўриб турганимиздек, доимо душман билан реал тўқнашувдан кўра душманга маълум бир муҳтожлик намоён бўлади. Душман маълум бир аксилкўзгу сифатида керак. Ўзини кўриш учун душманга қараш керак.
Бошка бир асарда Умберто Эко римликлар ва «бошқалар» ўртасида чегара ҳақида фикр юритади. У Pax Romana мафкураси чегараларни аниқ белгилашда ётишини кўрсатган. Вақти келганда аниқ чегаралар йўқолади ва варварлар Римни босиб олади. Яъни аниқ чегара мавжудлигида «бошқа» бўлиши мумкин ва қўрқинчли эмас. Бироқ у билан реал алоқа ҳалокатга олиб келади.
Айтмоқчи, конспирология ҳам бизнинг уйимизга душманларни олиб келади. Айнан улар дунёдаги асосий ҳодисалар ортида яширинади. Бундай конспирологик занжирдан ўрин олган душман дунёга яхлитликни қайтаради. Душман билан тинчлик тобора тушунарли бўлади ва тартибсизликдан бир қадам бўлса ҳам узоқлашади.
Конспирологик фикрлаш дунё ҳақида фикр-мулоҳазалар модели сифатида тавсифланиб, унда фитна асосий изоҳлаш элементи ҳисобланади. Тўртта асосий конспирологик элемент ажратиб кўрсатилади: маълум миқдордаги қатнашчилар (1) ноқонуний ёки ёмон ниятли (4) сифатида кабул қилинадиган яширин мақсадларга (3) эришиш учун махфий битимда (2) бирлашади.
Янги қаҳрамонлар ва душманларни бизнинг уйимизга видеоўйинлар ҳам олиб келади. П. Молино, европалик етакчи видеоўйинлар яратувчи, «Худо ўйини» йўналиши яратувчиси, ўйинчи ўз маконида Худога тенг ҳуқуқларни қўлга киритганда, қаҳрамон типажи ҳақида гапиради [Rose F. The art of immersion. How the digital generation is remaking Hollywood, Madison Avenue, and the way we tell stories. — New York — London, 2012, р. 276]: «Джеймс Бонд, Том Круз – бундай қаҳрамон характери муайянликда ёпиқдир. У кимнидир севиб қолиши лозим, улар ишни тўшакда тугатиши лозим, улар ҳеч қачон қийноқ остида гапирмайди. У қоя учида ёки сув остида пайдо бўлишигина ягона ҳайратда қолиш элементи ҳисобланади. Лекин бу ажойибдир, чунки бизда қаҳрамон шаблони мавжуд ва у билан эксперимент қилиш мумкин».
Ўйинларни тадқиқ этувчи нейропсихолог доктор Хассабис айтадики: «Видеоўйинлар «отишмалар» йўналишида ривожланиши сабаблари қуйидагича. Сиздан гаплашиш талаб қилинмайди. Сиз ҳиссиётларингизни кўрсатишингиз шарт эмас. Сиз уларни отиб ташлашингиз керак, холос». Кўриб турганимиздек, душман ҳамдардлик ёки тушунишни талаб қилмайди, адолатни тиклаш ва тинчлик ўрнатиш учун уни отиб ташлаш керак, холос.
Ажабланарлиси, душман қаҳрамонни фақат кучайтиради. Қаҳрамоннинг кучи душман кучига мутаносибдир. Совет меҳнат қаҳрамонларида (Паша Ангелина, Стаханов) қаҳрамонлик меҳнат меъёрларини оширишда намоён бўлган: уларнинг натижаси қанчалик баланд бўлса, меъёр ҳам шунчалик баланд бўлган. Гап меҳнат билан боғлиқ бўлсада, қаҳрамонлик ҳақида кетаётганлиги сабабли бу ерда "душман" шартли шаклда намоён бўлади.
Куриб турганимиздек, душман ва ёвузлик бизнинг фикрлашимиз структурасига киритилган. Бирор адабий асарнинг ҳар қандай сюжети душман талаб қилади, бошқа ҳолатда сюжет бўлиши мумкин эмас, унда ҳеч қандай ҳаракат бўлмайди. Сюжетнинг ривожланиши учун Қизил Шапкача Бўрига дуч келиши керак. Агар Қизил Шапкача фақат гул йиғиш билан шуғулланадиган бўлса, ҳаракат биринчи саҳифадаёқ тугайди.
Бу индивидуал душманлар. Давлат душманлари кучлироқ ҳимоя ва ҳужум тизимларини йўлга қўйишга имкон беради. Инсоният душманлар туфайли коинотга чиқди, компьютер ўйлаб топди, интернетни ихтиро қилди, чунки буларнинг барчаси ўз душманларини маҳв этиш учун ўйлаб топилганди. Бу ҳолатда душман тараққиётни жадаллаштирувчи сифатида намоён бўлади. Совет Иттифоқи тимсолидаги душман йўқ бўлгач, тараққиёт секинлашди. Ҳозир инсоният олтмишинчи йилларда яратилган янгиликлар билан яшамоқда. Ўтган асрдаги каби технологик ривожланиш аломатлари ҳозирча кўринмаяпти.
Ҳозирги кундаги глобаллашув душманлар чегараларини йўқ қилишни бошлаган эди, бироқ 11 сентябрь воқеалари ҳамма нарсани ўрнига қайтариб қўйди. Совет Иттифоқи парчаланиб кетганидан кейин пайдо бўлган бўшлиқ ниҳоят янги душман билан тўлдирилди. Бунда радикал исломнинг ўзи ҳам фаоллик билан душман изламоқда, афтидан, ўзининг зарурлиги исботлаш учун, тизимлиликни қўллаб-қувватлаш учун унга албатта душман зарур.
Шуниси қизиқки, Г.Павловский Россияда ҳозирги механизмларда қўрқувнинг кучайишини кўрди: «Эскалациялар кинотеатрини мен пиар деб атамаган бўлардим. Содда қилиб айтганда, бу реал воқеликни қалбакилаштиршидир. Совет тизими даврида реал воқеликни мафкуравий қалбакилаштириш блоки юзага келганди. У ҳозирги кунгача элита доираларида мавжуд бўлган билимсиз аҳмоқ кадрлар тарбиялаб вояга етказди. Энди реал воқелик совет тизимида бўлгани каби, мафкуравий тарзда, доктрина йўли билан эмас, балки тартибсиз равишда сохталаштирилади. Кеча бир самолёт уриб туширилди, бугун эса арманлар геноциди бўлганини билиб оласиз, яна бир ҳафта ўтгач уни рад қилганлик учун жиноий жазо пайдо бўлади. Бу сохта безаклардаги ҳаётдир. Улардан баъзилари ҳақиқатга яқин, лекин сиз қайси бири ҳақиқат эканлигини билмайиз ва бу одамни қаттиқ чалғитади".
Ёки бошқа интервьюдан олинган бир фикр: "Истиқболдаги инқирозлар – бугунги пассивлик алибиси. Келажакни давлат сиёсатининг конструктив элементи қилиб ташлаган Тизимдаги башоратлар кичкина ва катта апокалипсларга ўхшайди. Ўйлаб топилган ҳалокатлар фонида ҳаттоки етарли даражада билимларга эга бўлмаган бюрократия ҳам осмондан туган совға сифатида кўрилади. Жамият фожеали саҳналарни татиб кўради: энг ёмон (вариант сифатида - энг яхши) ҳолатлардан - «хўжайин чиққан»дан кейин нима бўлади"?
Боз устига, С.Кордонский қуйидаги каби таҳдидлардан келиб чиқиб, давлат структурасини ишлаб чиққан: «Давлат структурасининг ўзини таҳдидлар ҳақида амалий тасаввурларни объективлаштириш сифатида, уларни амалий таснифлаш натижаларини ташкилий расмийлаштириш сифатида кўриб чиқиш мумкин. Хусусан, давлат структурасида табиат билан боғлиқ таҳдидлар махсус маҳкамалар – табиат ҳодисалари оқибатларини тугатиш блан шуғулланадиган вазирлик ва хизматлар мавжудлигида акс этади, ҳарбий таҳдидларни эса давлатнинг ҳарбий структурасига мансуб структуралар бартараф қилади. Ресурс давлати таҳдидларни бартараф қилиш учун яратилган хизматлар мажмуаси сифатида ифодаланиши мумкин, бу хизматларнинг эгаллаган ресурслари таҳдидларни давлат томонидан рангларга ажратиш натижаси ҳисобланади: таҳдид қанча қўрқинчли бўлса, мос келувчи хизматга шунчалик кўп ресурслар ажратилиши керак». Бунда янги таҳдидларга давлат эски таҳдидларга каби жавоб қайтариши мумкин, у бундан бошқача йўл тута олмайди.
Г. Павловский, афтидан, муболаға қилиб айтадики: «Бу ҳокимликнинг асосида фалокатар ётади. Агар сиз барча даромадларни кўриб чиқсангиз, молиявий базасининг катта қисми фалокат тушумларидан иборат эканлигини кўрасиз. Бу фавқулодда вазиятлар билан боғлиқ бозор ўзгарувчанлиги ёки оммавий ҳаракатлардан олинган қўшимча фойда, қўшимча ҳисобланади».
Таҳдидлар инсоний табиатга эга бўлмаган душманлар сифатида талқин қилиниши мумкин, бу эса бундан ҳам муҳимроқ оқибатларга олиб келади. Тўғри, таҳдидлар потенциал, душманлар эса фаоллашган бўлади, чунки махсус хизматлар кечаю кундуз ҳаракат қилишлари керак. Душманларсиз махсус хизматлар ҳам ишсиз қолади. Махсус хизматларсиз эса ҳокимиятда ҳам ҳеч қандай куч қолмайди.
Георгий Почепцов, доктор филологических наук, профессор, эксперт по информационной политике и коммуникационных технологий
Абу Муслим таржиимаси
