1949 йил 4 апрелда ташкил этилганидан буён Трансатлантика альянси (НАТО) 12 та асосчи аъзодан жамоавий хавфсизликни таъминлаш учун биргаликда ишлайдиган 32 та аъзо давлатга кўпайди. Вашингтонда (АҚШ) 9-11 июль кунлари бўлиб ўтадиган НАТО саммитининг 75 йиллиги арафасида Kazinform мухбири НАТО ривожланишининг асосий босқичларини шарҳлайди.
Вашингтон шартномаси
НАТОнинг келиб чиқиши Иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврга бориб тақалади. Урушдан кейинги даврда икки тизимнинг манфаатлари тўқнашади: капиталистик ва коммунистик. 1948 йил февраль ойида Чехословакияда ҳокимият тепасига коммунистлар келди. Германияда СССР иттифоқчилар назорати остидаги Ғарбий Берлинни блоклади. Ушбу воқеаларни ҳисобга олган ҳолда АҚШ президенти Гарри Трумен 1947 йил март ойида ўзига хос доктринани эълон қилди.
Ўз навбатида, Европадаги иттифоқчилар 1948 йилда Бельгия, Буюк Британия, Люксембург, Нидерландия ва Франция ўртасида жамоавий мудофаани назарда тутувчи Брюссель пактини расмийлаштирдилар. Шу билан бирга, АҚШ ва Канада билан ягона, аммо аллақачон Трансатлантик ҳарбий иттифоқ тузиш бўйича музокаралар олиб бораётган эдилар.
Шундай қилиб, 1949 йил 4 апрелда Вашингтонда 12 давлат - Бельгия, Буюк Британия, Дания, Исландия, Италия, Канада, Люксембург, Нидерландия, Норвегия, Португалия, АҚШ ва Франция ташқи ишлар вазирлари Шимолий Атлантика шартномасини имзоладилар ( норасмий равишда - Вашингтон шартномаси - муҳаррирнинг эслатмаси ), бу ҳарбий-сиёсий иттифоқ - Шимолий Атлантика Шартномаси Ташкилотининг (НАТО) асосига айланди.
Мақсад "Шимолий Атлантика минтақасида барқарорликни мустаҳкамлаш ва фаровонликни ошириш" деб эълон қилинди. Шартнома 24 августда (ратификация ёрлиқлари топширилган куни - таҳририят эслатмаси) кучга кирди, ҳужжатнинг депозитарийси АҚШ ҳисобланади.
Нима учун НАТО ҳарбий блокга айланди
Шимолий Атлантика шартномасининг имзоланиши иттифоқни яратди, аммо ўша пайтда ҳарбий тузилма яратилмади. СССР 1949 йилда атом бомбасини биринчи марта синовдан ўтказганида ва 1950 йилда Корея уруши бошланганида вазият ўзгарди. Кейин НАТО ҳарбий штаби билан консолидацияланган қўмондонлик тузилмасини яратиш орқали жавоб беради. Бу Европадаги иттифоқчи кучларнинг Олий штаби эди. «SHAPE», унда америкалик генерал Дуайт Д. Эйзенхауэр Иттифоқчиларнинг Европадаги биринчи Олий қўмондони этиб тайинланган («SACEUR»). Тез орада Иттифоқчилар Парижда (Франция) доимий фуқаролик котибиятини ташкил этиб, Буюк Британиялик лорд Лионель Исмай Гастингни НАТОнинг биринчи Бош котиби этиб тайинладилар.
Икки ҳарбий блокнинг статус-квоси
1960 йилларда СССР ва Қўшма Штатлар Кубадаги можародан қутулгач, “Совуқ уруш” кескинликлари яна авж олди. Вьетнамда вазият ёмонлашди, у ерда Қўшма Штатларнинг шимол ва жануб ўртасидаги можарода иштирок этиши 1959 йилдаги минг ҳарбий маслаҳатчидан 1964 йилда 23 мингга кўпайди. 60 йилларнинг бундай ноқулай бошланишига қарамай, ўн йилликнинг охирига келиб Ғарбий ва Шарқий блоклар ўртасидаги таранглик заифлаша бошлади, бу икки қутбнинг статус-квони қабул қилиши билан боғлиқ эди.
Ушбу ўн йилликда НАТО ва «SHAPE» янги жойга кўчиб ўтди. 1966 йил март ойида Франция НАТОнинг ягона ҳарбий қўмондонлик тузилмасидан чиқиш ниятини эълон қилди ва иттифоқчи кучларнинг барча штаб-квартираларини Франция ҳудудидан олиб чиқишни талаб қилди. Янги «SHAPE» штаб-квартираси 1967 йил март ойида Кастода (Бельгия) ташкил этилган ва НАТО штаб-квартираси ўша йилнинг октябрь ойида Брюсселга кўчиб ўтган.
Шунга қарамай, Франция иттифоқнинг бир қисми бўлиб қолди ва НАТО ишида ўз иттифоқчилари билан доимий равишда қатнашди.
“Совуқ уруш”нинг кучайиши
Ўтган асрнинг 70 йиллари охири АҚШ ва СССР ўртасидаги “совуқ уруш”нинг кучайиши билан белгиланди. 1979 йилда Совет Иттифоқининг Афғонистондаги ҳаракатлари ва Европада Совет SS-20 Sabre баллистик ракеталарини жойлаштириш икки блок ўртасидаги детансиянинг тўхтатилишига олиб келди. Ўз навбатида, НАТО иттифоқчилари "икки томонлама" қарор қабул қилишди: Ғарбий Европада «Першинг-2» ядровий каллаклари ва ер ракеталарини жойлаштирди.
1985 йилда АҚШ ва Совет Иттифоқи ўртасида ўрта масофали ядровий кучлар тўғрисидаги шартнома имзоланди. 1987 йилда - барча ядровий, баллистик ва ўрта масофага учувчи қуруқликдаги қанотли ракеталарни йўқ қилиш тўғрисидаги шартнома. Бу “совуқ уруш” тугашининг биринчи белгиси сифатида кўрилмоқда. 1980-йилларда НАТОнинг 1955 йилдан бери биринчи янги аъзоси Испания ҳам бўлди.
"Тинчлик йўлида ҳамкорлик"
1991 йил декабрь ойида НАТО аъзолари Шимолий Атлантика ҳамкорлик кенгашини туздилар, 1997 йилда Евро-Атлантика ҳамкорлик кенгаши деб ўзгартирилди. Форум Марказий Европа, Шарқий Европа ва Марказий Осиё давлатлари билан янги муносабатлар платформасига айланди. НАТО ҳамкорлиги вектори жанубга ҳам тарқалди. 1994 йилда альянс блокдан ташқаридаги олтита Ўрта ер денгизи давлати: Миср, Исроил, Иордания, Мавритания, Марокаш ва Тунис билан Ўрта ер денгизи диалогига асос солди, Жазоир 2000 йилда қўшилди.
1994 йилда НАТО “Тинчлик йўлида ҳамкорлик” дастурини яратди, бу эса альянсдан ташқаридаги мамлакатларга ҳамкорлар билан маълумот алмашиш ва блок стандартларига мувофиқ қуролли кучларини модернизация қилиш имконини берди. Қозоғистон ҳам ушбу дастур иштирокчисидир. Шу билан бирга, блокдан ташқаридаги ҳамкорлардан альянсдаги иштирок даражасини ўзлари танлашлари сўралган.
Блок трансформацияси
Аста-секин иттифоқ Шарқий Европа томон кенгайиб борди. 1995 йилда Чехия, Венгрия ва Польша НАТО стандартларига мувофиқ сиёсий ва ҳарбий ислоҳотларни якунлаганидан кейин НАТОга қабул қилинди. 2004 йилда Вашингтонда Болгария, Латвия, Литва, Руминия, Словакия, Словения ва Эстониянинг альянсга қўшилиш маросими бўлиб ўтди. Шундай қилиб, НАТО аъзолари сони 26 та давлатга кўпайди.
Албания ва Хорватия НАТОга 2009 йилда қўшилган. Блокнинг Болқонда кенгайиши Черногория (2017 йил июнь) ва Шимолий Македония (2020 йил март) томонидан давом эттирилди. Сўнгги пайтларда содир бўлган геосиёсий воқеалар НАТОнинг 2023 йил апрелида блокка қўшилган Финляндия ва 2024 йил мартида Швеция ҳисобига яна кенгайишига имкон яратди.
Шундай қилиб, НАТО ҳозирда 32 давлатни ўз ичига олади. Очиқ манба маълумотларига кўра, барча НАТО аъзоларининг бирлашган қуролли кучлари 3,5 миллионга яқин ходимларни ташкил қилади. Барча аъзо давлатлар биргаликда 25,07 миллион км² майдонни эгаллайди ва тахминан 966,88 миллион киши яшайди.
инфографика
Бу босқичда НАТО раҳбарияти НАТОга аъзо барча давлатлар блокнинг умумий бюджетига ялпи ички маҳсулотнинг 2 фоизини тўлашини таъминлашга интилади.
НАТОнинг жорий миссиялари
Ҳозирда НАТОнинг 4,5 мингга яқин аскари Косовода НАТО Косово кучлари (КФОР) таркибида ҳаракат қилмоқда. 1999-йил июн ойида Косовога биринчи марта кирган КФОР қўшинлари бутун ҳудудда муҳим мавжудлигини сақлаб қолишда давом этмоқда. 2008 йил февралида Косово мустақиллигини эълон қилганидан сўнг НАТО БМТ Хавфсизлик Кенгашининг 1244-резолюциясига мувофиқ ўз иштирокини давом эттиришга рози бўлди.
НАТО денгиз соҳасида учта асосий операция ва фаолиятни амалга оширади: Доимий альянс денгиз кучлари, денгиз қўриқчиси операциялари ва Эгей операцияси.
НАТО ҳаво полицияси ҳам фаолият юритади, бу қирувчи самолётлар ва экипажларнинг доимий равишда кунига 24 соат, йилига 365 кун бўлиши мумкин бўлган ҳаво ҳудуди бузилишига тезда жавоб беришга ва тегишли чораларни кўришга тайёр. Иттифоқчи жангчилар ўз жангчиларига эга бўлмаган иттифоқчиларнинг ҳаво бўшлиғида патруллик қиладилар. НАТО ҳаво полицияси альянс ҳудуди, аҳолиси ва кучларини ҳаво ёки ракета таҳдидлари ёки ҳужумларидан ҳимоя қилувчи ҳаво ва ракетага қарши мудофаа тизимининг бир қисмидир.
Вашингтондаги саммитда нималар муҳокама қилинади
НАТОнинг навбатдаги марказий тадбири Вашингтонда 9-11 июль кунлари бўлиб ўтадиган юбилей саммити бўлади. У иттифоқнинг 75 йиллигига бағишланади. Шарқ тадқиқотлари марказининг (Польша) хавфсизлик ва мудофаа бўйича катта эксперти, НАТО учун узоқ йиллар ишлаган Роберт Пшель фикрича, Вашингтондаги саммит НАТО аъзоларидан оператив қарорлар қабул қилишни ва узоқ муддатли устуворликларни келишиб олишни талаб қилади. Шу билан бирга, у Марказий Осиё турли ҳамкорликни йўлга қўйиш воситаси сифатида НАТО учун қизиқарли минтақа бўлиб қолишига ишонч билдиради.
26 июнь куни НАТО аъзолари Нидерландия бош вазири Марк Рюттени янги бош котиб лавозимига тасдиқладилар. НАТОнинг амалдаги бош котиби Йенс Столтенберг 1 октябрь куни ўз лавозимини расман тарк этади
