Бу зебра намунаси қаердан келган?
Уйимиздан 225 миллион километр узоқликда жойлашган Марс сайёрасида чанг босган қизил қумдан бошқа ҳамма нарса ҳаяжонни келтириб чиқаради.
Икки ҳафта олдин Марсдаги ғилдираклар бўйича лабораториямиз бўлган автомобил ўлчамли Perseverance ровер сайёра юзасида қизиқарли кашфиёт қилди. Олимларни ҳаяжонга солган кашфиёт зебра терисига ўхшаш нақшли тош эди. Ушбу тош АҚШнинг Катта Канёнидаги «Фрейя қалъаси» билан аниқланган ва ўз номини олган.
Тош унинг остидаги сиртдан фарқ қилганлиги сабабли, олимларнинг фикрига кўра, сайёра тарихининг қайсидир даврида тош думалаб, ҳозирги жойга келган.
Пурдуэ университети докторанти Афанасиос Клидарас НАСА учун ўз мақоласида шундай дейди: «Бу имконият барчамизни ҳаяжонга солди. Биз юқорига кўтарилишни давом эттирар эканмиз, Қатъийлик бу янги тош турининг пайдо бўлиш нуқтасига дуч келади. Шундай қилиб, биз буни қила оламиз».
Ушбу сўнгги кашфиёт Қатъийлик ва унинг эгизак Қизиқиш учун жуда самарали ёздан сўнг пайдо бўлди. Иккилик кашф этган тошлар Марснинг геологик жиҳатдан илгари ўйланганидан кўра анча хилма-хил сайёра эканлигини кўрсатди.
Етти ҳафта давомида Perseverance ва Curiosity соф олтингугурт, сайёранинг асл қобиғидан бўлиши мумкин бўлган анортозит жинсини топди ва қадимги Марс ҳаётининг энг жозибали белгиларига эга тошни топди. Бироқ, буни тасдиқлаш учун Ерга намуна юбориш керак.
Тахминан бир ой давомида Perseverance Жезеро кратерининг тик ёнбағирларига кўтарилди. Олимларнинг фикрига кўра, дарё ўтмишда бу минтақада катта сув жамияти бўлган. Ровер ҳавза тагидан тахминан 300 метр баландликда жойлашган кратер четига етиб боришга ҳаракат қилмоқда ва унинг мақсади ҳар хил турдаги жинсларни топишдир. Саёҳат секин эди, лекин энди саёҳатчи текисроқ жойда бўлганидан кейин унинг тараққиёти тезлашди.
13-сентабр куни ғайриоддий Фрея қалъаси олимларнинг эътиборини тортганида, улар саёҳатчи кўчиб кетишидан олдин тошнинг юқори аниқликдаги суратларини олишди. Яқиндан олинган суратлар тошнинг ғайриоддий тузилишга эга эканлигини кўрсатади. Бу биз илгари Марсда кўрган нарсалардан фарқ қилади.
Жамоа ҳали тошнинг кимёвий таркибини билмасада, олимлар бу зебра чизиқлари магматик ёки метаморфик жараёнларнинг натижаси бўлиши мумкин деб ўйлашади.
Магматик жинслар сайёра ичидаги магма кристалланиб, қаттиқлашганда ҳосил бўлади. Метаморфик жинслар эса бошқа нарса сифатида бошланган ва юқори иссиқлик ва босимга дучор бўлган, дастлабки ҳолатидан сезиларли даражада ўзгариб турадиган жинслардир.
«Форт-Фрейяда топилган ёруғлик ва қуюқ минералларнинг ўткир чизиқли нақшлари бу тошни ноёб қилади», деди Кети Стак Морган, «Қайғунлик» миссияси лойиҳаси олими дотсенти. Мутахассисларнинг фикрига кўра, бу тош магматик ва очиқ рангли дала шпати ва қуюқроқ минераллар пироксен ёки амфиболдан иборат.
Машабленинг ушбу мавзу бўйича саволига электрон почта орқали юборилган жавобда, Стак Морган шундай дейди: «Бу блок ҳеч қандай контекстсиз сиртда ёлғиз ўтиргани учун биз унинг қаердан келганини ва кратерга қандай этиб келганини билмаймиз. Қатъийлик манбани топиши мумкин».
Олимларнинг роверни кратернинг четини ўрганишни хоҳлашларининг асосий сабаби, у потенциал равишда қадимги Марс тоғ жинсларининг қолдиқлари билан тўлдирилиши мумкин. Жезеро кратери миллиардлаб йиллар олдин Марсга катта нарса қулаганида пайдо бўлган. Тўқнашув чуқур материалларни юзага пуфлаган бўлиши мумкин.
НАСА аввалги баёнотида: «Кратер жантлари қадимги Марс тарихининг қўриқчиларига ўхшайди. Улар бу зарба материалларининг стратиграфиясини акс эттиради. Бундан ташқари, зарба натижасида ҳосил бўлган ҳаддан ташқари иссиқлик суюқликларнинг гидротермал каби ёриқлар орқали айланишига имкон берган бўлиши мумкин. Бу эрта яшашга олиб келиши мумкин ва "У очиқ маргинал жинсларда сақланиб қолган бўлиши мумкин".
Ушбу сўнгги топилган тошлар НАСАнинг "Марс намунасини қайтариш" миссиясининг аҳамиятини ва агентликка ушбу миссияда дуч келадиган муаммоларни ҳал қилиш учун босимни оширади. Қимматбаҳо ва технологик жиҳатдан мураккаб режа Perseverance томонидан тўпланган тош, чанг ва ҳавони Ерга қайтаришни ўз ичига олади.
Кўриб чиқишда иш 11 миллиард доллардан кўпроққа тушиши ва амалга оширилиши йигирма йил давом этиши аниқланганда миссия ноаниқ бўлиб қолди. Ўшандан бери НАСА аэрокосмик саноатидан харажатлар ва ривожланишни қандай ҳал қилиш бўйича кенгроқ маълумот олишга интилди. Машабле аввалроқ етти компания турли ғояларни тақдим этгани ҳақида хабар берган эди. Улардан бири Артемис Ойга қўниш модулларини қайта кўриб чиқиш ва уларни саёҳатнинг якуний босқичида ишлатиш эди.
Ҳозирча НАСА унинг қандай давом этиши ҳақида ҳеч қандай маълумот эълон қилмаган.
Абу Муслим (Турк тилидан тайёрлади)
