Збигнев Бжезинский. Катта шахмат тахтаси (1)

Сўзбоши

Бу китобни ташқи сиёсат билан шуғулланаётган ёки унга қизиқадиган барча ўқиш учун фойдали. Чунки ҳеч ким ҳозиргача Америка ҳақида "ягона супердавлат" сифатида бунчалик содда, қаттиқ ва очиқона тарзда гапирмаган. Ҳеч ким Америка ўзининг эксклюзив мавқеини сақлаб қолиш ва мустаҳкамлаш учун қандай усуллардан фойдаланишини бунчалик очиқ очиб бермаган.

Китобнинг асосий ғояси — Евроосиёни назорат қилиш мақсадида Америка Қўшма Штатларининг ўз ҳарбий, иқтисодий ва маданий устунлигидан фойдаланиши. Нима учун айнан Евроосиё? З. Бжезинский уни "буюк шахмат тахтаси" деб қарайди ва у шу тахтада яқин йилларда АҚШ ҳукмронлиги тасдиқланиши ёки унга қарши чиқишлар бўлишини таъкидлайди. Америка учун бу суперконтинентни "бошқариш" вазифаси шуни англатадики, АҚШ манфаатларига, яъни уларнинг "глобал фаровонлиги"га таҳдид солиши мумкин бўлган рақобатчи супердавлат пайдо бўлишининг олдини олишдир.

Ҳудди шу нуқтаи назардан — яъни АҚШнинг дунёдаги ҳукмронлигини сақлаб қолиш нуқтаи назаридан — барча муаммолар, шу жумладан минтақавий муаммолар ҳам кўриб чиқилади. Уларга йирик Европа давлатлари ва Япониянинг геостратегик роли ҳамда Американинг Озарбайжон ва Украина "тақдири"га бўлган алоҳида қизиқиши киради.

Албатта, бу "буюк шахмат тахтаси"даги фигуралар Евроосиё давлатлари бўлади. Аммо бу фигуралар орасида фаоллари (яъни "оқлар"ми?) Франция, Германия, Россия, Хитой ва Ҳиндистон бўлса, масалан, Буюк Британия ва Япония бу гуруҳга кирмайди. Муаллиф уларни "фаоллар" деб атайди, яъни ўз геостратегиясига эга бўлган ва манфаатлари АҚШ манфаатлари билан тўқнаш келиши мумкин бўлган давлатлар. Муаллифнинг фикрича, булар "тиначсиз" катта давлатлар бўлиб, ўзларининг муҳим ташқи сиёсий даъволарига эга.

Россияга келсак, муаллиф унинг аҳволини объектив баҳолайди: "Россия... давлатчилиги заифлашганига ва эҳтимол, узоқ давом этадиган касаллик ҳолатига қарамай, ҳали ҳам катта геостратегик фаол шахс сифатида қолмоқда. У ўта шижоатли геосиёсий мақсадларни кўзламоқда ва уларни борган сари очиқроқ баён этмоқда. Қачонки у ўз қудратини қайта тиклайдиган бўлса, ўзининг шарқий ва ғарбий қўшниларига жиддий таъсир ўтказа бошлайди..."

Муаллиф Россиянинг эҳтимолий кўтарилишига бағишланган фикрларида Украинага нисбатан алоҳида аҳамият беради: “Украина – Евроосиё шахмат тахтасидаги янги ва муҳим давлат, геосиёсий марказдир, чунки унинг мустақил давлат сифатида мавжудлиги Россияни ўзгартиришга ёрдам беради. Украинасиз Россия Евроосиё империяси бўлишдан тўхтайди. Украинасиз Россия империя мақомини қайтаришга уриниши мумкин, лекин унда асосан Осиё империясига айланади…”

Яъни, З. Бжезинский исталган актив давлат, айниқса қуллай геостратегик мавқега эга бўлган ҳар қандай давлат учун империявий интилишларни назарда тутади. Лекин савол туғилади: қудратини қайта тиклаган тақдирда Россия нима учун мажбуран империявий истаклар билан васвасага тушиши керак? Бжезинский бу ерда сиёсий "жунгли қонуни"ни, яъни йиртқичга гўшт керак бўлганидек, катта давлатга ҳам империя кераклигини бироз ноёб тарзда баён қилади.

Бжезинскийнинг Россия бўйича сиёсатга муносабати савол туғдиради: “Россия АҚШ манфаатларига мос бўлиши учун қандай бўлиши керак ва Америка бунга қандай ҳаракат қилиши керак?” Бу саволга муаллиф махсус боб ажратган. У бобни “қора тешик” деб атаган. Бу атама астрофизикада оғир моддани абадий тортувчи жисмни англатса-да, Россиянинг айрим “қисмлари” йўқолган ҳолатни акс эттирмайди. Бжезинский АҚШ сиёсатида икки тарафлама муаммони баён қилади: Россиядаги демократик ислоҳотлар ва иқтисодий тикланишга ёрдам бериш билан бирга, "Евроосиёда қайта тикланиши мумкин бўлган империянинг АҚШ геостратегик мақсади – Евроатлантика тизимини барпо этишга халақит беришини олдини олиш".

Шуниси қизиқки, муаллифнинг жавоби оддий: Россия Европа томон юзланиши лозим. Аммо бўлимнинг қолган қисми, ачинарлики, СССРнинг парчаланиши ва унинг оқибатларига бағишланган тарихий очеркдир. Ўқувчи Бжезинскийнинг Беловеждаги жараёнларга доир қизиқарли тафсилотларини топиши мумкин.

Бжезинскийга кўра, “Украинани йўқотиш СССРнинг парчаланишидаги "марказий геосиёсий воқеа" ва Россияни кучсизлантиришдаги "геосиёсий катализатор" бўлган.”

Кўп қутбли дунё концепцияси Бжезинскийга чуқур тўғри келмайди. Китоб ниҳоясида у “Охирги дунёвий супердевлатдан сўнг” деб номланган бўлимни ёзади. Америка аввалги ва охирги глобал супердевлат эканлигини эътироф этиб, келажакда "бир давлат қўлида жамланган сиёсий ҳокимият камайиши"ни кутади.

Кириш

Тақрибан 500 йил аввал континентлар сиёсий жиҳатдан ўзаро таъсир кўрсата бошлаганидан буён Евроосиё дунё қудрати марказига айланиб келмоқда. Евроосиёни аҳоли, айниқса унинг ғарб қисми, бошқа минтақаларга таъсир ўтказиб келган, айрим давлатлар эса алоҳида мақомга эга бўлиб, етакчи кучли давлатлар сифатида юксалган.

20-асрнинг охирги ўн йиллигида глобал воқеаларда туб бурилишлар содир бўлди. Биринчи марта Евроосиёга мансуб бўлмаган давлат нафақат евроосиё давлатлари ўртасида асосий ҳакам бўлди, балки дунёдаги энг қудратли давлатга айланди. СССРнинг мағлубияти ва тарқалиб кетиши АҚШнинг ягона ва ҳақиқий глобал давлат сифатида дунё майдонида ўз мақомини мустаҳкамлашида муҳим аҳамият касб этди.

Шунга қарамай, Евроосиё ўзининг геосиёсий аҳамиятини сақлаб қолмоқда. Нафақат унинг ғарбий қисми – Европа, балки шарқий қисми – Осиё ҳам иқтисодий ривожланиш ва сиёсий таъсир марказига айланиб бормоқда. Шу боис, глобал манфаатларга эга Америка Евроосиё давлатлари билан мураккаб муносабатларни қандай бошқариши ва халқаро майдонда рақиб давлатлар пайдо бўлишининг олдини олиши муҳим савол бўлиб қолмоқда.

Шундай қилиб, Америка ташқи сиёсати Евроосиёда барқарор мувозанатни сақлаш учун геосиёсий жиҳатларга эътибор қаратиши ва таъсирини ушбу континентда устуворликка йўналтириши лозим.

Бас, Евроосиё дунё ҳукмронлиги учун кураш шахмат тахтаси бўлиб, геостратегия – геосиёсий манфаатларни бошқариш учун зарур.

Американинг сўнгги мақсади – дунёда ҳамкорликка тайёр бўлган жамоатчиликни яратиш. Аммо сиёсий саҳнада Евроосиёда рақобатчи пайдо бўлиб, Американинг глобал ҳокимиятига таҳдид солмаслиги зарур.

Збигнев Бжезинский Вашингтон, 1997 йил апрель

1-БОБ

Янги турдаги гегемония

Гегемония дунё билан тенг ёшда. Лекин Америка гегемонлиги ўзининг шиддатли ривожи, глобал миқёси ва амалга ошириш усуллари билан бошқалардан фарқ қилади. Атрофдаги ўзгаришлар ва халқаро воқеаларнинг жадал тараққиёти таъсири остида Америка атиги бир аср давомида Ғарб ярим шарда нисбатан изоляциядаги мамлакатдан дунёдаги манфаатлари ва таъсири бўйича улкан қудратга айланди.

Қисқа йўл билан жаҳон ҳукмронлигига

1898 йилги Испан-Америка уруши Америка учун континент ташқарисидаги биринчи босқинчилик уруши бўлди. Бунинг натижасида Америка ҳокимияти Тинч океан минтақасига, Ҳавайи оролларидан узоқда жойлашган Филиппингача ёйилди. Янги аср бошида Америкадаги стратегик режалаштириш мутахассислари икки океандаги ҳарбий-денгиз ҳукмронлиги доктриналарини ишлаб чиқиш билан фаол шуғулланишни бошладилар ва Америка ҳарбий-денгиз кучлари Британиянинг "денгизларда ҳукмронлиги" ҳақидаги устунлигини танқид қила бошлади. Шундан кейин Америка ўзининг "Монро доктринаси" орқали Ғарб ярим шари хавфсизлигининг ягона ҳимоячиси мақомини эълон қилди ва "тақдирга йўналтирилган" деган иддаолар билан буни асослади. Панама канали қурилганидан сўнг, Атлантика ва Тинч океанида ҳарбий-денгиз ҳукмронлигини таъминлаш янада осонлашди.

Америкада ўсиб бораётган геосиёсий ҳирсларнинг асоси мамлакатнинг тез индустриаллашуви билан таъминланди. Биринчи жаҳон уруши бошлангунга қадар Америка иқтисодий салоҳияти дунёнинг ялпи ички маҳсулотининг тахминан 33% ни ташкил этарди, бу эса Буюк Британиянинг етакчи саноат қудрати мақомини йўқотишига сабаб бўлди. Бундай жадал иқтисодий ўсишга тажриба ва инновацияларни рағбатлантирувчи маданият катта ҳисса қўшди. Американинг сиёсий институтлари ва эркин бозор иқтисодиёти орқа фондаги муросасиз мавқеидан воз кечиб, шахсий интилишларга кенг имкониятлар яратди, бу эса миллий қудратнинг кенгайишига ёрдам берди.

Биринчи жаҳон урушида Америка қўшинларининг Европа томон кўп сонли кучларни ўтказиши учун илк имконият пайдо бўлди. Изоляцияда бўлган мамлакат Атлантика океани орқали бир неча юз минг қўшин юбориб, халқаро саҳнада янги йирик куч сифатида намоён бўлди. Уруш, шунингдек, Америка қудрати билан қўллаб-қувватланган америкалик идеализмни Европа геосиёсатига қўшишга қаратилган йирик дипломатик қадамлар билан ҳам тарихда қолди.

Бироқ, аслида, Биринчи жаҳон уруши, асосан, Европа уруши бўлиб, глобал эмас эди. Лекин унинг вайронкорлиги Европа сиёсий, иқтисодий ва маданий устунлигининг қолган дунё устидан аста-секин заифлашувини бошлаб берди. Урушда ҳеч бир Европа давлатининг ҳал қилувчи устунликни намойиш этолмагани ҳамда уруш натижасига Европадан ташқаридаги Американинг арлашуви таъсир қилганлиги сабабли, Европа глобал сиёсатда ўз позициясини йўқотишда давом этди.

Бироқ, бу қисқа муддатли Америка етакчилиги унинг дунё ишларида доимий иштирокини таъминламади. Аксинча, Америка тезда ўзини ёрқин изоляция ва идеализм позицияларига қайтарди. 20-йиллар ўртаси ва 30-йиллар бошида Европада тоталитаризм кучайиб бораётган бўлса-да, икки океанда кучли флотга эга бўлган Америка бу каби халқаро ишлардан четда қолишни афзал кўрди. Америкаликлар жаҳон сиёсатидан ўзларини четга олишни афзал кўрдилар.

Америка хавфсизлиги концепцияси Америкага континентал орол сифатида қарашга асосланган эди. Бу стратегия асосан ўз соҳилларини ҳимоя қилишга қаратилган бўлиб, миллий манфаатларга қаратилган эди ва халқаро ёки глобал масалаларга кам аҳамият берилди. Ўша пайтда халқаро саҳнада асосий ўйинчилар Европанинг кучли давлатлари бўлган, шунингдек, Япониянинг роли ҳам ортиб бораётган эди.

Жаҳон сиёсатида Европа даврига иккинчи жаҳон уруши давомида якуний нуқта қўйилди; бу уруш тарихдаги биринчи ҳақиқий глобал уруш бўлди. Жанглар бир вақтнинг ўзида учта қитъада олиб борилди, Атлантика ва Тинч океанлари учун кескин курашлар юз берди. Урушнинг глобал характери рамзий тарзда Британия ва Япония аскарларининг Ҳиндистон-Бирма чегарасида ўз ватани соҳилларидан минглаб километр узоқда жангда юзма-юз келиши билан намоён бўлди. Европа ва Осиё якка-бакка майдонга айланди.

Агар уруш нацистик Германиянинг аниқ ғалабаси билан якунланган бўлганда, Европанинг ягона давлати глобал миқёсда ҳукмронликка эга бўлган бўларди. (Япониянинг Тинч океанидаги ғалабаси уни Узоқ Шарқда етакчи ўйинчига айлантирган бўларди, аммо эҳтимол, Япония ҳануз минтақавий даражадаги гегемон сифатида қолган бўларди.) Аммо Германия мағлубиятига асосан Европадан ташқаридаги икки ғолиб давлат — Америка Қўшма Штатлари ва Совет Иттифоқи эришди, улар Европада якунланмаган жаҳон ҳукмронлиги учун курашнинг давомчиларига айландилар.

Кейинги 50 йил давомида жаҳон ҳукмронлиги учун икки қутбли американо-совет кураши устунлик қилди. Айрим жиҳатлари билан АҚШ ва Совет Иттифоқи ўртасидаги бу рақобат геосиёсатчиларнинг назарияларини амалга оширди: у дунёда етакчи ҳарбий-денгиз давлатини, Атлантика ва Тинч океанида ҳукмронлик қилувчи давлатни, Евроосиё ерларининг катта қисмини эгаллаган, дунёдаги энг йирик қуруқлик давлатига қарши қўяр эди (ҳатто Хитой-Совет блоки ҳам Монғол империяси кўламини эслатувчи ҳудудни қамраб олган эди). Геосиёсий манзара очиқ-ойдин эди: бутун дунё учун курашда Шимолий Америка Евроосиёга қарши турар эди. Ғолиб ҳақиқий глобал ҳукмронликка эришган бўларди. Бир бор ғалаба қозонган тақдирда, унга ҳеч ким қарши чиқа олмасди.

Ҳар икки рақиб бутун дунё бўйлаб ўз идеологик чақириқларини тарқатиб, ҳар бири ўзининг тарихий оптимизми билан илҳомланган эди, бу эса уларнинг кўз ўнгида зарурий қадамларнинг ҳаққонийлигини тасдиқлаб, уларни муқаррар ғалабага ишонтирди. Ҳар бири ўз ҳудудида мутлақ ҳукмрон эди, буни европалик империячи рақиблар қила олмаган эди, чунки уларнинг биронтаси Европа ҳудудида ҳал қилувчи устунлик ўрната олмаган эди. Ва ҳар бири ўз идеологиясидан вассаллари ва қарам давлатлар устидан ҳокимиятини мустаҳкамлаш учун фойдаланди, бу айрим жиҳатлари билан дин уруши даврларини эслатди.

Глобал геосиёсий кенглигининг комбинацияси ва рақобатлашувчи идеологияларнинг универсаллиги рақобатга мисли кўрилмаган куч берди. Лекин, глобал контекстда тўлаган яна бир омил бу рақобатни ҳақиқатан ҳам уникал қилди. Ядровий қуролларнинг пайдо бўлиши, икки асосий рақиб ўртасидаги классик типдаги уруш нафақат уларнинг ўзаро йўқ бўлишини, балки инсониятнинг катта қисмининг мураккаб оқибатларига олиб келиши мумкинлигини англатар эди. Ушбу конфликтнинг интенсивлиги, шундай қилиб, ҳар икки рақиб томонидан кўрсатилаётган сабр-тоqat билан чекланган эди.

Геосиёсий нуқтаи назардан, конфликт асосан Евразиянинг периметрида ривожланди. Хитой-Совет блоки Евразиянинг катта қисмини эгаллаб олган эди, лекин у унинг периметрини назорат қилмади. Север Америка эса катта Евразия континентининг ўн ғарбий ва ўн шарқий соҳилларида ўзини мустаҳкамлай олди. Ушбу континентал плацдармларнинг ҳимояси (Ғарбий "фронтда" Берлин блокадаларида, Шарқий "фронтда" эса Корея урушида намоён бўлган) шунга кўра, кейинчалик "совуқ уруш" деб аталган нарсаларнинг биринчи стратегик синови бўлди.

Совуқ урушнинг охирги босқичида Евразия харитасида учинчи мудофаали "фронт" – Жанубий фронт пайдо бўлди. Совет Иттифоқининг Афғонистонга ҳужуми Америка томонидан икки томонлама жавоб реакциясини тезлаштирди: АҚШ томонидан Афғонистондаги миллий қарши ҳаракатга тўғридан-тўғри ёрдам кўрсатиш ва Парси кўли минтақасида американ ҳарбий присутствиясини кенгайтириш, Совет армиясининг жанубга юришини тўсиш учун муҳим чораларни кўриш. Америка Қўшма Штатлари Парси кўли минтақасини ҳимоя қилиш билан бирга, Ғарбий ва Шарқий Евразиядаги хавфсизлик манфаатларини таъминлашга ҳам алоҳида эътибор берди.

Америка томонидан намойиш қилинган муваффақиятли тўсиш, Евразия блоги томонидан барча Евразия бўйлаб мустаҳкам господанинг ўрнатилишига қарши олиб борилган ҳаракатларнинг самараси бўлди. Ҳар икки томон ядровий урушдан қўрқиб, тўғридан-тўғри ҳарбий тўқнашувдан ўзини олиб юришди, шунга кўра рақобатнинг натижаси ҳарбий бўлмаган усуллар билан ҳал қилинди. Сиёсий барқарорлик, идеологик ўзгарувчанлик, иқтисодиётнинг динамикалиги ва маданий қийматларнинг жозибадорлиги ҳал қилувчи омилларга айланди.

Америка раҳбарлигидаги коалиция ўз бирлигини сақлаб қолди, шу билан бирга Хитой-Совет блоги икки йилдан кам вақт ичида таркибидан чиқди. Бу ҳолат, бир қисмда, демократик коалициянинг иерархик, догматик ва шунга мос равишда заиф коммунистик лагердан кўра кўпроқ осонлиги билан боғлиқ бўлди. Биринчи блок умумий қийматларга эга эди, лекин расмий доктринасиз. Иккинчи блок эса, ўз позициясини шарҳлаш учун фақат бир оғир марказга эга бўлиб, догматик ортодоксал ёндашувни таклиф этди. Америкага ҳамроҳ бўлган асосий иттифоқчилар, Америкадан анча заифроқ эди, шунингдек, Совет Иттифоқи Хитой билан унинг бўйсунишига қатъий муомала қилиш имконига эга эмас эди. Оқиатларнинг натижаси, шунингдек, Американинг иқтисодий ва технологик жиҳатдан анча динамик эканлигини кўрсатди, шунга кўра Совет Иттифоқи оҳир-оҳирда стагнацияга юза тутиб, иқтисодий ўсиш ва ҳарбий технологиялар соҳасида рақобатни самарали олиб бора олмади. Иқтисодий инқироз, ўз навбатида, идеологик деморализацияни кучайтирди.

Асосан, совет ҳарбий кучини ва унинг Ғарбга таъсирини узоқ муддат давомида яшириб турган аниқ асимметрия Америка ва Совет Иттифоқи ўртасидаги. Америка кўп жиҳатдан бой, технологиялар соасида анча ривожланган, ҳарбий соҳада эса анча фаол ва ижодий ижобий жозибадорликка эга эди. Идеологик чекловлар ҳам Совет Иттифоқининг ижодий потенциалини заифлаштирган, унинг тизимини кундалик ҳаётга аниқ кўрсатиш учун кўпинча равишда ҳаракат қилган, иқтисодиётини эса тадқиқот ва технология соҳасида рақобатлашишда заифлаштирган. Тинч рақобат жараёнида тафтишлар Америка фойдасида ўзгартирилган бўлиши керак эди.

Натижага муҳим таъсир кўрсатган бошқа явлениялар ҳам маданий тарзда юзага келди. Америка раҳбарлигидаги коалиция, асосан, Америка сиёсий ва ижтимоий маданиятидаги кўплаб ижобий атрибутларни қабул қилди. Америкадаги икки энг муҳим иттифоқчи - Германия ва Япония, деярли дунёдаги ҳар нарсадан қатъий мақбул бўлган ҳолда иқтисодий ривожланишни амалга оширди. Америка кенг аҳоли томонидан келажакнинг рамзи, тафтишга лойиқ ва ҳурматга эришиш билан ўзгарган жамият сифатида қабул қилинди.

Аксинча, Россия маданият нуқтаи назаридан Марказий Европа хусусан ўз вассаллари томонидан, ҳамда Хитой томонидан янада бузилишга сабаб бўлган. Марказий Европа учун рус ҳукмронлиги, уларнинг ўзларини уйи сифатида қабул қилган християн анъаналаридан, Ғарб Европа билан бошқача муносабатни тасаввур қилиши ва халқлари расман қўшилмаганларига олиб келар эди. Яна ҳам ёмон, бу рус миллатини, Марказий Европа аҳолиси кўпинча адолатсиз равишда ўзларидан паст деб ҳисоблаган халқни бошқаришни англатар эди.

Хитойликлар учун "Россия" сўзи "оч" ерни англатар эди, улар бундан ҳам аёнроқ нафратини билдирган. Дастлаб Хитойликлар Москва томонидан совет моделининг универсаллигига даъво қилишини фақат тинимсиз тақозо қилиб, мустақил равишда рад этган бўлсалар-да, Хитой коммунистик инқилобидан кейинги ўн йилда улар Москва идеологиясининг бошқа халқларга нисбатан муваффақиятини севишдан кўра, бунга қарши курашишни истадилар ва ҳатто ўз анъанавий нафратларини намоён қилишни бошладилар.

Ниҳоят, Совет Иттифоқи ички томондан ҳам, рус миллатига мансуб бўлмаган аҳолисининг 50%и Москва ҳукмронлигини рад этди. Рус бўлмаган аҳолисининг сиёсий равшанлиги осмонда даражада ўсишни, украинлар, грузинлар, армянлар ва озарбайжонларнинг совет ҳокимиятини ўзларига қаршилик сифатида қабул қилишини кўрсатди, улар бу ҳокимиятни ўзлари билан маданий жиҳатдан юқори деб ҳисобламадилар. Марказий Осиёда миллий интилишлар, эҳтимол, камроқ бўлса-да, халқларнинг ислом дунёсига мансублиги ҳақидаги танишувлар, бу жамиятларда жадал ўсувчи деколонизация жараёни билан кучайган нарсаларни келтирди.

Собиқ империялар билан бир хил, Совет Иттифоқи натижада ички тугатиш, ички тўзоқни бузганидан кейин қурбон бўлди. У фақат тўғридан-тўғри ҳарбий йўқотиш эмас, балки иқтисодий ва ижтимоий муаммоларни тезлаштириш жараёни натижасида парчаланиб кетди. Унинг тақдири илмий фалсафа бўйича аниқ келиб чиқишнинг тасдиғи бўлди: "империялар асосан ностабилдир, чунки мустамлака элементлари доимий равишда мустакилликнинг юқори даражасини афзал кўрардилар, ва бу элементлардаги контрэлитлар ҳар доим имкон пайдо бўлганда, мустакилликка эришиш учун қадамлар қўярдилар. Бу маънода империялар парчаланмайди; улар, одатда, жуда секин, лекин баъзан жуда тез парчаланади".