(Маккада нозил бўлган, етти оятли сура)

1 — Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳнинг номи билан.

2 — Ҳамд оламларнинг Роббиси бўлган Аллоҳга хосдир.

3 — У Меҳрибондир, Раҳмлидир.

4 — Дин (қиёмат) кунининг эгасидир.

5 — Фақат Сенга ибодат қиламиз ва фақат Сендан ёрдам сўраймиз.

6 — Бизни тўғри йўлга ҳидоят қил.

7 — Ниматларга эришганларингнинг йўлига, ғазабга учраганлар ва адашганлар йўлига эмас.

Фотиха сурасининг тарихий ва маънавий аҳамияти

Маккада нозил бўлган:

Ибн Аббос, Қатода ва Абу Алолий бу суранинг Маккада нозил бўлганлигини айтганлар. Баъзи муҳаддислар унинг Мадинада нозил бўлгани ҳақида ҳам ривоят қилганлар. Шунингдек, икки марта нозил бўлган деган фикрлар бор, биринчиси Маккада, иккинчиси Мадинада. Биринчи фикр маъқулроқдир, чунки Аллоҳ Таоло «Санга Себъа ал-Масонийни бердик» деган. Энг тўғрисини Аллоҳ билувчи.

 Етти оят:

Суранинг етти оятдан иборат эканлигига ихтилоф йўқ. Аммо «Бисмиллоҳ» алоҳида оятми ёки оятнинг бир қисми эканлиги баҳс қилинган. Куфалик қироат усталари уни алоҳида оят деб билганлар. Мадиналиклар эса унинг алоҳида оят эмаслигини айтишган.

 Номлари ва маънолари:

Бу сурага "Фотиха" (очувчи), "Уммул-Китоб" (китобнинг онаси) ва "Сабъал-Масоний" (икки марта такрорланувчи етти) номлари берилган.

- "Фотиха" номи:

  Қуръон ўқишга ва Мусҳафни ёзишга ундан бошлангани учун шу ном берилган.

- "Сабъал-Масоний" номи:

  У намозда ҳар рекъатда икки марта такрорланади.

 - "Уммул-Китоб" номи:

  Бу сура Қуръоннинг барча маъноларини ўзида мужассам этганлиги учун шу ном берилган.

Ҳадисларда Фотиха сураси

- Қуръоннинг онаси:

Имом Аҳмад Ибн Ҳанбал ривоят қилган ҳадисга кўра, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтганлар: "Фотиха Қуръоннинг онасидир, у икки марта такрорланувчи еттидир ва у улуғ Қуръондир."

- Ҳадис ва намоздаги аҳамияти:

Бухорий ва бошқа муҳаддислар Фотиха сурасини "Қуръоннинг энг буюк сураси" деб таърифлаган ҳадисларни ривоят қилганлар. Расулуллоҳ: "Энг улуғ сура – бу Фотиха сурасидир," – деганлар.

 Бисмиллоҳнинг аҳамияти:

Имом Байҳақий ривоятига кўра, "Сабъал-Масоний" (икки марта такрорланувчи етти) сурасида "Бисмиллоҳ" ҳам еттинчи оят сифатида ҳисобланади.

 Фотиха сурасининг маънавий мазмуни

1. Ҳамд:

Барча ҳамд, мақтов ва шукрлар оламларнинг Роббиси бўлган Аллоҳга тегишлидир. У барча мавжудотларнинг яратувчиси ва тарбиячиси.

2. Меҳрибонлик ва раҳмдиллик:

Аллоҳнинг "Раҳмон" ва "Раҳим" сифати унинг дунёдаги барчага ва охиратда мўминларга бўлган чексиз раҳматидан далолатдир.

3. Қиёмат кунининг ҳукмдори:

"Молики явмид-дин" ояти Аллоҳнинг қиёмат кунидаги ягона ҳукмдорлигини ифодалайди. Инсонлар аммаларига яраша мукофот ёки жазо оладилар.

4. Тўғри йўлга ҳидоят:

Фотиха сурасида Аллоҳдан тўғри йўлга – унинг розилигига эриштирувчи йўлга йўналиш сўралади. Бу йўл Аллоҳнинг марҳаматига сазовор бўлган зотларнинг йўлидир.

5. Ғазабга учраганлардан огоҳлантириш:

Сура охирида ғазабга учраганлар ва адашганлар йўлидан сақланиш сўралади.

Фотиха сураси Қуръоннинг асосий мазмунини ўзида жамлаган. У Аллоҳнинг улуғлиги, раҳмати ва қудратини эътироф этиш, Унга тўғри ибодат қилиш ва доимо ёрдам сўрашга ундайди. Бу сура ҳар бир мўминнинг кундалик дуоси ва эътиқодининг асосидир.

 Фотиха сурасининг аҳамияти:

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал (р.а.) ўзининг «Муснад» асарида шундай ривоят қилади: Яҳё ибн Саид... Абу Саид ибн ал-Муалло (р.а.)дан нақл қиладики, у шундай деган:

 «Мен намоз ўқиётган эдим, Расулуллоҳ (с.а.в.) мени чақирдилар. Намозимни тугатиб, Расулуллоҳга жавоб бердим. Ёнига борганимда у зот шундай дедилар:

 “Менга келишингга нима тўсқинлик қилди?”

 “Эй Аллоҳнинг Расули, мен намоз ўқиётган эдим,” дедим.

 У зот шундай дедилар:

 “Аллоҳ Таоло:

 Эй иймон келтирганлар! Сизларни ҳаёт бахшида этувчи нарсаларга чақирганда, Аллоҳ ва Расулига жавоб беринглар. Ва билингларки, Аллоҳ киши билан унинг қалби орасига кирар. Ва охир-оқибат унга қайтиб тўпланасизлар.” (Анфол, 24) деб айтмаганми?”

 Кейин у зот шундай давом этдилар:

 “Мен сенга масжиддан чиқмасдан туриб, Қуръоннинг энг улуғ сурасини ўргатаман.”

 Ва қўлимдан ушладилар. Масжиддан чиқмоқчи бўлганларида айтдим:

 “Эй Аллоҳнинг Расули, масжиддан чиқмасдан туриб Қуръоннинг энг улуғ сурасини ўргатаман дегандингиз.”

 У зот:

 “Ҳа, бу Алҳамду лиллаҳи Роббил оламийн сурасидир. У икки марта такрорланадиган еттидир ва менга берилган улуғ Қуръондир.” деб айтдилар.»

Бу ҳадисни Бухорий ҳам ривоят қилади. Шунингдек, Абу Довуд, Насоий ва Ибн Можа ҳам турли каналлар орқали нақл қилишган.

 Фотиха сурасининг бошқа ривоятлардаги аҳамияти:

1. Убайй ибн Каъб ҳадиси:

Имом Молик ибн Анас «Ал-Муватта» асарида шундай ҳадис ривоят қилади: Убайй ибн Каъб намоз ўқиётганида Расулуллоҳ (с.а.в.) уни чақирдилар. Намозини тугатгач, Расулуллоҳнинг ҳузурига борди. Расулуллоҳ (с.а.в.) қўлини Убаййнинг қўлига қўйдилар ва шундай дедилар:

 «Мен истардимки, масжиддан чиқишдан олдин сенга Тавротда, Инжилда ва Қуръонда мисли нозил бўлмаган бир сурани ўргатай.

 Убайй ибн Каъб (р.а.) шундай дейди:

 “Мен секин юра бошладим. У зотнинг олдинда менга ваъда қилган сурани сўрашни истардим.”

 Кейин мен айтдим:

 “Эй Аллоҳнинг Расули, менга ваъда қилган сура қайси?”

 У зот айтдилар:

 “Намозда нима ўқийсан?”

 Мен:

 “Алҳамду лиллаҳи Роббил оламийн...” деб охиригача ўқидим.

 Расулуллоҳ (с.а.в.) шундай дедилар:

 “Ушбу сурадир, у икки марта такрорланадиган еттидир ва менга берилган улуғ Қуръондир.”»

 Улуғ фазилат ва Қуръоннинг асли:

Расулуллоҳ (с.а.в.) шундай деганлар:

 

 «Менинг жоним Унинг қўлида бўлган Аллоҳга қасамки, Аллоҳ на Тавротда, на Инжилда, на Забурда ва на Қуръонда унинг ўхшашини нозил қилган. У икки марта такрорланадиган еттидир.»

Бу ҳадислар Фотиха сурасининг ўта муҳимлиги ва ислом умматининг ҳар бир намозига жуда мустаҳкам боғланганлигини кўрсатади.

 Фотиха сурасининг улуғ фазилатлари ва ҳадислардаги аҳамияти:

1. Термизий ва Насоийнинг ривоятлари:

Термизий, Қутайба орқали Абу Ҳурайра (р.а.)дан ривоят қилиб шундай дейди:

 «Фотиха сураси икки марта такрорланадиган еттидир ва менга берилган Улуғ Қуръондир», деб Расулуллоҳ (с.а.в.) айтган.

Бу ҳадисни ҳасан ва ғариб деб баҳолайди. Насоий ҳам шу мазмундаги ҳадисни ривоят қилиб, унинг матнида шундай дейди:

 «У (Фотиха сураси), мен ва қул ўртасида икки қисмга бўлинган. Бир қисми Аллоҳ учун, бир қисми эса қул учун».

2. Имом Аҳмаднинг ривояти:

Имом Аҳмад Жобир (р.а.)дан ривоят қиладики, у Расулуллоҳнинг (с.а.в.) ҳузурига борди. У ерда Расулуллоҳ (с.а.в.) Жобирга шундай дейдилар:

 «Сенга Қуръон сураларининг энг яхшисини хабар қилайми? У — Алҳамду лиллаҳи Роббил оламийн сурасидир».

Имом Аҳмад ушбу ҳадиснинг ишончли иснод билан ривоят қилинганини таъкидлайди.

3. Фотиха сурасининг рукяда қўлланилиши:

Саҳобийлардан бири, Фотиха сураси билан бир қабиланинг етакчисига рукя қилиб уни шифолади. Бунинг учун унга ўттизта қўй ҳадя қилинди. Кейин Расулуллоҳ (с.а.в.) бу ҳолат ҳақида шундай дейдилар:

 «Қўйларни бўлиб олинглар ва менга ҳам бир қисмини ажратинглар».

Бу воқеа Фотиха сурасининг шифо хусусиятига далилдир.

4. Фотиха ва Бақара сураларининг фазилати:

Муслим, Насоий ва бошқа муҳаддислар Ибн Аббос (р.а.)дан ривоят қиладилар. Жаброил (а.с.) Расулуллоҳ (с.а.в.) ҳузурида бўлганида, осмондан бир фаришта тушади ва шундай дейди:

 «Сенга икки нур берилди: Фотиха сураси ва Бақара сурасининг охири. Улардан ҳар қандай бир ҳарф ўқилса, сенга унинг савоби берилур».

Фотиха сураси — Қуръоннинг руҳи, улуғлиги ва ҳар бир ибодатнинг ажралмас қисми. Унинг шифо хусусияти, дуоларнинг қабул бўлишидаги роли ва намоздаги аҳамияти ислом уммати учун асосий аҳамиятга эга.

Фотиха сурасининг аҳамияти ва намоздаги роли

1. Фотиха сураси – Намознинг асли:

Муслимнинг ҳадислар тўпламида Расулуллоҳ (с.а.в.) шундай деганлари ривоят қилинади:

 «Кимки намозида Фотиха сурасини ўқимаган бўлса, унинг намози камчиликлидир, тамом бўлмаган намоздир».

Бу сўзни уч марта такрорлаганлар. Абу Ҳурайра (р.а.)дан сўрашди:

 «Биз имом ортида турибмиз, қандай қилиб ўқиймиз?»

У шундай жавоб берди:

 «Ичингиздан ўқинг, чунки Расулуллоҳ (с.а.в.) айтганлар: Аллоҳ Азза ва Жалла шундай деди: "Намозни мен қул билан ўз орамда икки қисмга бўлдим. Қул нима тиласа, ўшани ундирдим". Қул шундай деганда: Алҳамду лиллаҳи Роббил оламийн, Аллоҳ шундай дейди: "Қулим менга ҳамд айтибди". Шундан сўнг, Ар-Раҳманир-Раҳийм, дейилганда, Аллоҳ: "Қулим менга мадҳ-сано айтди", дейди.

2. Намоздаги Фотиха – Ибодатнинг Ажралмас Қисми:

Бу ҳадислар намозда Фотиха сурасини ўқишнинг аҳамиятини кўрсатади. Намознинг энг асосий рукнларидан бири бўлган қироат, Фотиха билан чамбарчас боғланган. Буни Расулуллоҳнинг (с.а.в.) айтиши орқали қуйидаги қоидани келтирганлар:

 "Намозни мен қул билан ўз орамда бўлдим, ярми менга, ярми қулникидир".

3. Имомлар ўртасидаги ихтилоф:

Фотиха сурасини ўқиш масаласида имомлар ўртасида баъзи ихтилофлар мавжуд. Масалан:

- Абу Ҳанифа ва унинг мазҳабига кўра: Фотиха сурасини ўқиш шарт эмас, Қуръондан исталган бир оятни ўқиш кифоя қилади. Уларнинг далили:

 «Қуръондан сиз учун енгил келганини ўқинг» (Муззаммил, 20).

- Шофеъий ва бошқа мазҳаблар: Фотиха сурасини ўқиш намознинг ажралмас шартидир.

Фотиха сураси намоздаги ибодатнинг энг муҳими ва ажралмас қисми ҳисобланади. Бу сура Аллоҳ ва бандалари ўртасидаги алоқанинг асл руҳини ифода этади. Уламолар ўртасидаги ихтилофлар, асосан, уни ўқишнинг тартибига ва шартига оиддир. Лекин унинг аҳамияти ва фазилати ҳақида ҳамма бир овоздан келишган.

 Фотиха сураси намозда

1. Фотиха сурасини ўқиш шартми ёки эмасми?

   - Имом Абу Ҳанифа ва унинг мазҳаби:

     Расулуллоҳ (с.а.в.) шундай деганлар:

      «Намозга турганингда такбир айт, кейин ўзингга енгил келган нарсани ўқи».

     Шу билан улар Фотиха сурасини ўқиш шарт эмаслигини ва ҳар қандай оятни ўқиш етарли эканлигини далил келтирадилар.

   - Имом Молик, Шофеъий ва Аҳмад ибн Ҳанбал:

     Фотиха сурасини ўқиш ҳар бир намозда шарт. Расулуллоҳ (с.а.в.) шундай деганлар:

      «Қуръоннинг онасини ўқимаган кишининг намози тўлиқ эмас».

2. Имомга уювчилар учун Фотихани ўқиш керакми?

   Уламоларнинг учта фикри мавжуд:

   - Биринчи фикр: Имомга ўхшаб, имом ортидаги одам ҳам Фотихани ўқиши шарт.

   - Иккинчи фикр: Имомнинг қироати етарли. Бу фикрга кўра, Фотиха сурасини ўқиш шарт эмас, чунки Расулуллоҳ (с.а.в.) айтганлар:

      «Имомга эргашинглар. Унинг қироати сиз учун етарлидир».

     Аммо бу ҳадис заиф саналади.

   - Учинчи фикр: Пинҳона ўқиладиган намозларда Фотихани ўқиш шарт, овоз чиқариб ўқиладиган намозларда эса шарт эмас. Расулуллоҳ (с.а.в.) айтганлар:

      «Имом ўқишни бошлаганда тингланглар».

3. Фотиха сурасининг фазилати:

   Ҳадисларга кўра, Фотиха сураси фақат намозда эмас, балки бошқа вақтларда ҳам ҳимоя ва шифо келтиради. Расулуллоҳ (с.а.в.) айтганлар:

    «Ётоғингга ётганингда Фотиха ва Ихлос сурасини ўқисанг, ўлимдан бошқа барча нарсалардан омондасан».

Ҳамд:

Ҳамд — оламларнинг Роббиси Аллоҳга хосдир.

Абу Жаъфар Ибн Жарир Табарий айтган: "Ҳамд" сўзининг маъноси — шукр фақат Аллоҳга хос бўлиб, Ундан бошқа ҳеч нарса ёки махлуқотга шукр қилиб бўлмаслигини англатади. Чунки Аллоҳ бандаларига саноқсиз, ақл етиб бўлмайдиган миқдорда неъматлар инъом этган. Бу неъматларни фақат Аллоҳнинг ўзи билгандир. Аллоҳ бандаларини Унга итоат этишлари учун воситалар билан таъминлади, фарзларни адо этишлари учун уларнинг тана ва аъзоларини қувватлантирди, дунёда кенг ризқлар ато этди ва ҳақли бўлмаган ҳолда уларга ризқ ва ҳаёт учун зарур бўлган нарсаларни берди. Шунингдек, абадий неъматлар юртида доимий қарор топишлари учун огоҳлантирувчи сабабларни уларнинг олдига қўйди. Шунинг учун ҳам ҳамднинг боши ва охири Роббимизга хосдир.

Ибн Жарирнинг фикрига кўра: "Алҳамдулиллаҳ" сўзи Аллоҳнинг улуғ исмлари ва юксак сифатлари билан мадҳ этилишидир. Аллоҳга шукр эса Унинг неъматлари ва иноятлари билан мадҳ этилишидир. Аммо Ибн Жарир бу фикрни рад этиб, қуйидагича хулоса қилади: Араб тилини яхши билувчилар ҳамд ва шукр сўзларининг бир-бирининг ўрнига ишлатилишига шоҳид бўладилар. Ҳамд ҳам лозиф, ҳам фойдаланувчи сифатлар билан мадҳ этишдир. Шукр эса фақат амал билан бўлади. Шукр сўз, қалб ва амал орқали амалга ошади.

Абу Наср Исмоил Ҳаммад ал-Жавҳарий: "Ҳамд шукрдан кенгроқдир," деб айтган. Шукр бирор яхшилик учун мадҳ этишдир, аммо ҳамд ҳам тирик, ҳам ўлик, ҳам жонсиз мавжудотлар учун ишлатилиши мумкин.

 Ҳамд ҳақида аввалгиларнинг фикрлари:

Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган: Унинг отаси Ибн Аббос (р.а.)дан шундай ривоят қилган: Умар (р.а.) айтган: "Биз Субҳаналлоҳ ва Ла илаҳа иллаллоҳнинг маъносини тушунамиз. Аммо Алҳамдулиллаҳ нима англатади?" Али (р.а.) жавоб берган: "Алҳамдулиллаҳ — Аллоҳнинг ўзи учун танлаган сўзидир."

Каъб ал-Аҳбор айтган: "Алҳамдулиллаҳ — Аллоҳга мадҳдир."

Ибн Жарирнинг ҳадисига кўра, Пайғамбаримиз (с.а.в.) шундай марҳамат қилганлар: "Ким ‘Алҳамдулиллаҳи Роббил аламин‘ деса, у Аллоҳга шукр қилган бўлади ва Аллоҳ унинг неъматларини яна ҳам кўпайтириб беради."

 

Ҳадисда: "Зикрларнинг энг афзали ‘Ла илаҳа иллаллоҳ‘, дуоларнинг энг афзали эса ‘Алҳамдулиллаҳ‘дир," дейилган.

Эл-ҳамддаги алиф-лом: ҳамднинг барча турлари ва синфларини ўз ичига олади. Ҳадисда айтилган: "Эй Аллоҳим, барча ҳамд Сенга хосдир, барча мулк Сеникидир, барча яхшиликлар Сенингдир."

Рабб:

Рабб сўзи “Мутасарриф” ва “Молик” маъноларини англатади. Луғатда эса “хўжайин” деган маънога эга. Бирор нарсани тузатиш билан вазифаланган шахс ҳам Рабб деб аталади. Аллоҳ Таоло ҳақида эса бу маъноларнинг ҳаммаси тўғри келади. Аммо “Рабб” сўзи Аллоҳдан бошқа учун ишлатилмайди, фақат изофа қилиб қўлланилиши мумкин. Масалан, “уйнинг эгаси” деганида.

Оламлар:

Оламлар сўзи “олам”нинг кўплиги бўлиб, у Аллоҳ Азза ва Жалланинг ўзига боғлиқ бўлмаган барча мавжудотларни ифодалайди. Олам умумийликни англатади, унинг якка шакли мавжуд эмас. “Авалим” деган кўплик шакли эса осмондаги, ердаги ва денгизлардаги турли хил мавжудотлар гуруҳларини ифодалаш учун ишлатилади. Уларнинг ҳар бирининг алоҳида гуруҳи ёки тури “олам” деб аталади.

Тафсирлар:

- Бишр ибн Имора Ибн Аббосдан ривоят қилган: «Ҳамд оламларнинг Роббиси бўлган Аллоҳга хосдир», деган оятнинг маъноси шундай: ҳамд у Аллоҳга хосдирки, осмонларда, ерда ва уларнинг орасида бўлган ҳамма нарса Уникидир, билганларимиз ҳам, билмаганларимиз ҳам.

- Саъид ибн Жубайр ва Икрима ҳам шундай тушунтирган: оятдаги маъно “жинлар ва инсонларнинг Роббиси” деганидир.

- Қатода: “Оламларнинг Роббиси” – бу оламнинг бир тури, бир гуруҳи Роббиси деган маънони англатади.

- Абу Жаъфар ар-Розий ва Рабий ибн Анас: Инсонлар бир олам, жинлар бир олам. Бунинг устига яна 18 минг ёки 14 минг олам бор. Уларнинг сонида аниқлик йўқ, аммо уларнинг ҳар бири Аллоҳга ибодат қилиш учун яратилган.

Илмий изоҳлар:

- Ибн Абу Ҳотим: “Оламлар” сўзидан кўзланган маъно 1000 хил жамиятдир. Улардан 600 таси денгизларда, 400 таси эса ерда яшайди.

- Катта бир ҳадисда: Расулуллоҳ (с.а.в.): “Аллоҳ 1000 хил уммат яратган. 600 таси денгизда, 400 таси эса қитъададир. Улардан илк йўқ бўладигани чўчқа умматидир. У йўқ бўлганда, қолганлари ҳам иплари узилган мончоқлардек кетма-кет йўқ бўлади,” деганлар.

“Раҳмон ва Раҳимдир”

Бу хусусда батафсил маълумот батаҳликда берилган.

Дин куни:

«Дин кунининг молики»

Қурралардан баъзилари ушбу оятни *(Малики ёуми-д-дин)* деб ўқишган, бошқалари эса *(Малики ёуми-д-дин)* шаклида ўқишган. Абу Бакр Ибн Абу Довуд шу ҳақда ғариб бир маълумотни келтиради ва бундай дейди: “Абдураҳмон ал-Азрамий... Ибн Шиҳобдан нақл қилганки, унга шундай хабар етган: Расулуллоҳ (с.а.в.), Абубакр, Усмон, Муовия ва унинг ўғли Язид бу оятни *(Малики ёуми-д-дин)* шаклида ўқишган. Ибн Шиҳоб эса: «Малики шаклини илк марта Мервон жорий қилган», — деган. Мен (яъни Ибн Касир) айтаман: Мервоннинг ўқиганига далил бўладиган маълумот бор эди, аммо бу ҳақда Ибн Шиҳоб хабардор бўлмаган. Эндигина энг тўғри маълумотни Аллоҳ билувчи.

Ибн Мардуйя Расулуллоҳ (с.а.в.) ушбу оятни *(Малики ёуми-д-дин)* шаклида ўқишганини бир неча йўл билан ривоят қилган. Бу ердаги *(Малики)* сўзи мулк (эгалик) маъносида келган. Худди Аллоҳ Таоло шундай дегани каби:

 «Ҳақиқатда, бутун ер юзи ва ундаги барча нарса бизга қолади. Ва улар бизга қайтарилади» (Марям, 40).

Шунингдек:

 «Айтинг: Инсонларнинг Раббисига, инсонларнинг мулкдоригам...» (Нос, 1-2).

*(Малики)* сўзи эса «мулк» (ҳукмронлик) сўзидан келиб чиққан. Худди Аллоҳнинг қуйидаги каломида келганидек:

 «Ўша кунда улар (ҳамма нарсаси билан) Аллоҳга қайтарилади. Ҳеч бир нарса Унга махфий бўлмайди. «Бугун ҳукм-кечлик кимники?» — дейилади. «Ягона ва Қаҳҳор Аллоҳники» (Ғофир, 16).

Келгуси куни мулкнинг Аллоҳга хос қилинишидан, дунёдаги кунларда мулк Уники эмас деган маъно келиб чиқмайди. Чунки аввалроқ оламларнинг Роббиси деган хабар келган эди ва бу ҳам дунёга, ҳам охиратга тегишли. Мулкнинг қиёмат кунига нисбат берилиш сабаби шуки, ўша кунда ҳеч ким гапира олмайди ва Аллоҳ рухсат бергангина сўзлайди. Худди Аллоҳ шундай деганидек:

  «Ўша кунда руҳ ва фаришталар саф туриб туради. Раҳмон (Аллоҳ) рухсат берганидан бошқаси гапиролмайди ва у ҳам фақат ҳақни гапиради» (Набо, 38-39).

Ибодат:

 «Фақат Сенга ибодат қиламиз ва фақат Сендан ёрдам сўраймиз».

Ибодат луғатда «хорлик ва бўйсунув» маъносини англатади. Шариат истилоҳида эса «севги, итоат ва қўрқувнинг мукаммал уйғунлиги» деб таърифланади. Ушбу оятда *(ийяка)* сўзи тақид учун олдин келтирилган ва фақат Аллоҳга хосликни билдириш учун қўлланилган. Демак, маъно шундай бўлади: «Бизнинг ҳеч кимга ибодатимиз йўқ, фақат Сенга ибодат қиламиз; ҳеч кимдан ёрдам сўрамаймиз, фақат Сендан ёрдам сўраймиз». Бу диннинг асосий моҳиятини ташкил қилади.

Қадимги уламолар шундай деганлар:

 «Фотиҳа Қуръоннинг сиридир, Фотиҳа сирининг маркази эса *(ийяка наъбуду ва ийяка настаъин)* оятидир».

Биринчи жумла ширкдан халос бўлишни кўрсатади, иккинчи жумла эса барча куч ва ҳокимиятни Аллоҳга юклашни таъкидлайди.

"Шарқ ва Ғарбнинг Роббисидир. Ундан бошқа Илоҳ йўқдир. Бас, Унга суяниб ишонинг." (Муззаммил, 9).

Ушбу оятда сўз гоиб шаклдан мурожаат шаклига ўтиш билан якунланади ва "фақат Сенга" деб таъкидланади. Бу ушбу мавзуга мутлақо мувофиқдир. Чунки аввал Аллоҳни мадҳ-у сано қилиб, гўёки одам У Зотнинг ҳузурига яқинлашади ва Унинг олдида: "фақат Сенга ибодат қиламиз ва фақат Сендан ёрдам сўраймиз" деб айтади. Бу шуни кўрсатадики, суранинг бош қисми Аллоҳнинг барча гўзал сифатлари билан У Зотнинг Ўзини мадҳ этишини ва бандаларига Унга шундай мадҳ ва сано қилишда йўл-йўриқ кўрсатишини баён қилади.

Шофеъий мазҳаби бўйича, шундай деб айтмаган одамнинг намози дуруст бўлмайди. Бухорий ва Муслимдан ривоят қилинган ҳадисда Убода ибн Сомит (р.а.) Расулуллоҳ (с.а.в.)дан шундай деганини нақл қиладилар: "Фотиҳани ўқимаган кишининг намози дуруст эмас."

Муслимнинг "Саҳиҳ" асарида, Аллоҳнинг шундай дегани ривоят қилинади:

"Мен намозни банда ва ўзим ўртасида иккига бўлиб қўйдим. Ярими Менга, ярими эса бандама тегишли. Банда ‘Ҳамд оламлар Роббиси бўлган Аллоҳгадир‘ деганида, Мен: ‘Бандам Менга ҳамд этди,‘ — дейман. У ‘Раҳмон ва Раҳиймдир‘ деганида, Мен: ‘Бандам Менга мадҳ қилди,‘ — дейман. У ‘Дин кунининг Моликидир‘ деганида, Мен: ‘Бандам Менга таъзим қилди,‘ — дейман. У ‘Фақат Сенга ибодат қиламиз ва фақат Сендан ёрдам сўраймиз‘ деганида, бу Мен билан бандамнинг ўртасида бўлиб, Мен бандамга сўраганини бераман. У ‘Бизни тўғри йўлга ҳидоят қил, ўзларига неъмат ато қилганларингнинг йўлига, ғазабга учраганлар ва адашганларнинг йўлига эмас,‘ деганида, бу Менинг бандамнинг сўровидир ва Мен унинг сўраганини унга ато қиламан."

Ибн Аббос (р.а.)нинг тафсирига кўра:

 "Фақат Сенга ибодат қиламиз" дегани: "Фақат Сенга итоат қиламиз, Сендан қўрқамиз ва барча эҳтиёжларимизни фақат Сендан сўраймиз, эй Роббимиз, бошқалардан эмас."

 "Фақат Сендан ёрдам сўраймиз" дегани: "Биз фақат Сенга ибодат қилишда ва ўз ишларимизда Сендан ёрдам сўраймиз."

Қатода айтадилар:

 "Фақат Сенга ибодат қиламиз ва фақат Сендан ёрдам сўраймиз" деган оятнинг маъноси шундаки, Аллоҳ Таоло сизларга фақат Унга холислик билан ибодат қилишингизни ва ҳар бир ишингизда Ундан ёрдам сўрашингизни амр қилган.

Оятда аввало "фақат Сенга ибодат қиламиз" ва ундан кейин "фақат Сендан ёрдам сўраймиз" деб келтирилиши муҳимлик даражасига кўрадир. Чунки ибодат қилиш асосий мақсад, ёрдам сўраш эса Унга ёндашув ва ҳурматдир. Демак, муҳимроқ нарса кам аҳамиятлига нисбатан олдин келтирилади. Бу ерда муҳим нарса Аллоҳнинг Ўзи ҳисобланади. Энг тўғрисини Аллоҳ билувчидир.

Сиратул мустақим:

Бизни тўғри йўлга бошла.

Сура бошида Аллоҳ Таолога ҳамд айтилганидан кейин, унга сўровлар билан мурожаат қилиш тўғри ҳисобланади. Ҳадисда айтилганидек, Аллоҳ Таоло:

"Фотиҳанинг ярими Менга, ярими эса бандама тегишлидир ва бандам нима сўраса, унинг ўзига берилади," деган.

Бу сўровчи учун энг яхши ҳолатдир. Аввал у сўраётган зотни мадҳ этади, кейин эса ўз эҳтиёжларини баён қилади. Шунингдек, бу ерда мўмин инсон ўзининггина эмас, балки бошқа мўминлар эҳтиёжларини ҳам Аллоҳга тақдим қилиб, "Бизни тўғри йўлга ҳидоят эт," деб дуо қилади. Бу ердаги "тўғри йўл" эса инсоннинг энг асосий эҳтиёжи ва бу эҳтиёжнинг энг юқори ифода шаклидир.

Аллоҳ бандасини тўғри йўлга, ҳидоятга йўналтиради. Чунки Аллоҳ энг мукаммалдир. Бу дуо банда ўзидаги ҳолатни баён қилиши ва ўз эҳтиёжини эътироф этиши ҳам бўлиши мумкин. Қуръонда Мусо алайҳиссалом ҳақида шундай дейилади:

"Шунда уларнинг (қўйларини) суғорди. Кейин сояда ётиш учун ортга қайтди ва деди: «Роббим, мен ҳақиқатан Ўзинг менга туширадиган ҳар қандай яхшиликка муҳтожман." (Қасас, 24).

Бундаги дуо ҳидоят ва ҳожатларнинг энг самарали шаклларидан бири ҳисобланади. Худди шу каби, "Юнус (а.с.)" ҳақида қуйидагилар келтирилган:

"Юнусни ҳам эсла, у ғазабланиб кетганида Ўзимни унга қодир бўлмас деб ўйлади. У зулматлар ичида: «Сендан бошқа илоҳ йўқдир, Сен муқаддассан. Албатта, мен золимларданман,» деб илтижо қилган эди." (Анбиё, 87).

Ҳидоят сўзи баъзан ўз-ўзидан маъноларга ўтиши мумкин ва "илҳом бер," "мувофиқият ато эт," ёки "насиб қил" маъноларини англатади. Масалан, бошқа бир оятда:

"Биз унга икки йўлни кўрсатдик." (Балад, 10) деб баён қилинади. Бу ерда "унга хайр ва ёмонлик йўлини кўрсатдик" маъноси бор.

Шунингдек, ҳидоят сўзи баъзи ўринларда (إلى) сўзи билан бирга келиб, "йўл-йўриқ кўрсатиш, далолат қилиш" маъносини англатади. Бундай ҳолатлар қуйидаги оятларда келтирилган:

"У Роббининг неъматларига шукр қилиб, У томонидан танланган ва тўғри йўлга йўналтирилган эди." (Наҳл, 121).

"Уларни дўзах йўлига етакланглар." (Саффат, 23).

"Сенга ҳам буюк ҳукмимиздан руҳни ваҳий этдик. Сен китоби ёки иймон нима эканини билмас эдинг. Аммо Биз уни нур қилдик ва уни билганлардан кимларни хоҳласак, уларни тўғри йўлга йўналтирамиз. Сен эса тўғри йўлни кўрсатасан." (Шуро, 52).

"Сиратул мустақим":

"Бизни тўғри йўлга бошла."

Оятда "сиратул мустақим" ёрдамида тўғри йўл сўралмоқда. Бунда Аллоҳ Таолога шукр ва ҳамд айтилгандан сўнг, Ундан тўғри йўлга ҳидоят этишни сўраш энг муҳим дуолардан бири ҳисобланади. Бу сўров Аллоҳнинг ризосига мос йўлда собит қолишга ёрдам беришни талаб этади.

"Сиратул мустақим" нима?

Имом Табарийнинг айтишича, "сиратул мустақим" маъносида тафсирчилар иттифоқ қилишган: бу — қиялиги, эгрилиги йўқ, очиқ-ойдин йўл.

 Тафсирчиларнинг фикрига кўра, "сиратул мустақим" бу Аллоҳ ва Унинг Расулига тўлиқ бўйсунишдир. Шунингдек, унинг маъносида Қуръон, Ислом дини, пайғамбарларнинг суннатлари, ва солиҳ инсонларнинг йўли назарда тутилган.

"Сиратул мустақим" Қуръон эканлиги ҳақида:

Табарий ва бошқа уламолар ривоятларида бунинг Қуръон эканлиги зикр этилган. Масалан, Расулуллоҳ (с.а.в.) айтганлар:

"Сиратул мустақим — бу Аллоҳнинг китоби, унинг мустаҳкам ипидир."

Исломнинг ўзи ҳам "сиратул мустақим" деб тушунилади. Мисол учун, Абдуллоҳ ибн Акъилдан ривоят қилинган: "Сиратул мустақим бу — Ислом ва унинг кенглиги осмон билан ер орасидаги кенгликдан ҳам ортиқдир."

Расулуллоҳнинг таърифлари:

Имом Аҳмаднинг ривоятларида Расулуллоҳ (с.а.в.) "сиратул мустақим" ни қуйидаги мисол билан тушунтирганлар:

"Сират — бу тўғри йўл. Бу йўлнинг икки тарафида деворлар бор, деворларда очиқ эшиклар ва уларнинг устида пардалар осилган. Йўлнинг бошида бир чақирувчи инсонларни: ‘Ҳамма бу йўлга киринг, аммо уни бузиб ўтманг,‘ деб чақирмоқда. Йўл устидаги чақирувчи эса: ‘Эшикларни очманг, агар очсангиз, кириб кетасиз,‘ деб уқтирмоқда. Сират — бу Ислом, деворлар — Аллоҳнинг чегаралари, очиқ эшиклар — Аллоҳнинг ҳаромлари, ва бу чақирувчи эса — Аллоҳнинг каломидир."

"Сиратул мустақим" Исломнинг кенг маъноларини ўз ичига олади:

1. Аллоҳнинг китобига амал қилиш.

2. Пайғамбарларнинг йўлига эргашиш.

3. Саҳобалар, хусусан, тўрт халифанинг йўлидан юриш.

4. Солиҳ инсонларнинг изидан бориш.

 

Сўровнинг асосий саволи:

"Мўмин кимса ҳар намозда тўғри йўлга ҳидоят этишни қандай қилиб сўрайди, агар у аллақачон шу йўлда бўлса?"

 

Бунга жавоб шундай:

Мўминнинг ҳидоят сўраши унинг бу йўлда собит қолиши, унинг даражасини ошиши ва ҳидоятга янада яқинроқ бўлиши учундир. Бу эса ҳозирги ҳолатдан юқорироқ бир мартабани исташ ҳисобланади. Аллоҳнинг ҳидояти ҳар вақт, ҳар ҳолатда лозимдир.

Бунинг жавоби — йўқ. Агар мўминнинг куну тун ҳидоятни сўрашга эҳтиёжи бўлмаганида, Аллоҳ таоло уни бу ишга йўналтирмас эди. Чунки банда ҳар бир ҳолда ва вазиятда Аллоҳ уни ҳидоятда собит қилишга, уни муваффақиятли қилиб, идрокини очиқ тутишга муҳтождир. Бу эҳтиёж доимий равишда ортиб боради ва давом этади. Банда ўз нафси учун Аллоҳнинг иродасидан бошқа ҳеч қандай манфаат ёки зарарга қодир эмас. Шунинг учун Аллоҳ таоло доимо ўз бандаларини ёрдамини, муваффақияти ва собитлигини сўрашга йўналтиради. Шундай экан, Аллоҳ хоҳлаган кишини муваффақ қилганлар бахтиёрдир. Аллоҳ таоло дуо қилган кишининг дуосига жавоб беришини ваъда қилган. Хусусан, ночор ва муҳтож ҳолдаги банда туну кун унга ёлворадиган бўлса. Бу ҳақда у шундай дейди:

«Эй иймон келтирганлар, Аллоҳга, пайғамбарига ва унга нозил қилинган китобга иймон келтиринг. Ким Аллоҳни, фаришталарини, китобларини, пайғамбарларини ва охират кунини инкор қилса, шубҳасиз, катта залолатга тушибди.» (Нисо, 136).

Бу ерда Аллоҳ мўминларга иймонни буюрмоқда. Бу мавжуд иймонни топиш учун эмас, балки иймонни қувватлантирадиган амалларда собитлик ва давомийлик учун айтилган. Ҳақиқатни энг яхши Аллоҳ билади.

Илоҳий Немат:

«Нематга эришганларнинг йўлига; ғазабга учраганларнинг ва адашганларнинг йўлига эмас.»

Юқорида зикр қилинган ҳадисга кўра, банда «бизни тўғри йўлга йўналтир» деган вақтида, Аллоҳ таоло: «Бу банда учундир ва банданинг хоҳлагани ундадир» дейди. «Нематга эришганларнинг йўли» деган сўзлар тўғри йўлни тафсир қилади ва унга муносиботдир. Грамматиклар шуни айтадилар. Атофи-байон сифатида қабул қилиш ҳам жоиздир. Ҳақиқатни энг яхши Аллоҳ билади.

«Нематга эришганлар» деганда, Нисо сурасида зикр қилинганлар назарда тутилган:

«Ким Аллоҳга ва пайғамбарига итоат этса, ана ўшалар Аллоҳнинг нематига эришган пайғамбарлар, сиддиқлар, шаҳидлар ва солиҳлар билан бирга бўладилар. Улар қандай яхши дўстлар!» (Нисо, 69-70).

Ғазабга учраганлар:

«Ғазабга учраганлар ва адашганлар эмас.»

«Бизни тўғри йўлга ҳидоят эт, ўзларига неъмат берилганларнинг йўлига.»

Бу ерда таъриф этилганлар ва уларнинг хусусиятлари юқорида баён этилган. Улар ҳидоят ва истиқомат аҳлидирлар. Улар Аллоҳга ва Унинг Пайғамбарига итоат қиладилар, Унинг амрларига қулоқ соладилар ва тақиқларидан узоқлашадилар. «Ғазабга учраганларнинг йўли эмас.» Улар ўз иродаларини бузганлар, ҳақни билгандан сўнг ундан юз ўгирганлар. «Адашганларнинг йўли эмас.» Улар эса билимни йўқотганлар ва адашганлар. Улар ҳақни ҳеч қачон топа олмайдилар.

Бу ерда «ғазабга учраганлар» ва «адашганлар» деган икки бузуқ йўл кўрсатилмоқда. Бу йўллар яхудий ва насронийларнинг йўлидир.

Яҳудийлар амалларни тарк этганлар, насронийлар эса илмни йўқотганлар. Шунинг учун ҳам яҳудийлар ғазабга учраганлар, насронийлар эса адашганлардир. Чунки ҳақни билиб, уни тарк этганлар ғазабга дучор бўладилар. Ҳолбуки, бу ҳолат ҳақни билмайдиганлардан фарқлидир. Насронийлар эса ният қилган бўлсалар ҳам, тўғри йўлни топа олмайдилар. Улар ҳаққа эришишда хатога йўл қўядилар.

Имомларнинг фикрлари:

Имомлар, жумладан, «ғазабга учраганлар яҳудийлардир, адашганлар эса насронийлардир» деган фикрни қўллаб-қувватлайдилар. Бундай хулоса юқоридаги ҳадисларга ва Аллоҳнинг Бақара сурасида Исроил фарзандларига йўналтирилган хитобига асосланади:

«Улар нафсларини қандай ёмон нарсага сотдилар. Аллоҳ ўз бандаларига китобни нозил қилишда фазл берганини кўролмай, Аллоҳнинг нозил қилганини инкор қилдилар ва ғазаб устига ғазабга учрадилар. Кофирлар учун хорлик ва қаҳрли азоб бор.» (Бақара, 90).

Маъида сурасида эса шундай дейилади:

«Айт: “Аллоҳ ҳузурида бунданда ёмон жазони сизларга хабар қилайми? Улар — Аллоҳ уларни лаънатлаган ва уларнинг устига ғазаб қилиб, маймунлар ва чўчқалар қилиб қўйган ва тоғутга қул қилганлардир...”» (Маъида, 60).

Бу олий даражадаги сура етти оятдан иборат бўлиб, Аллоҳга ҳамд, мақтов ва сано билан бошланади. Унда Аллоҳнинг олий сифатлари ва буюк исмлари зикр этилиб, қиёмат кунини эслатиш ва бандаларни Аллоҳга ихлос билан ибодат қилишга чорлаш ҳақида гап кетмоқда.

 

Бу сура бандаларни солиҳ амаллар қилишга чақириб, уларни қиёмат кунида солиҳлар билан бирга бўлиш шароитига яқинлаштиради. Шунингдек, бу сура ботил йўллардан огоҳлантиради ва қиёмат куни ботил йўлларни тутганлар билан бирга йиғилишдан сақланишни уқтиради.

Тўғри йўл:

«Кимки Аллоҳга ва Унинг Пайғамбарига итоат этса, ана ўшалар Аллоҳ неъмат берганлар билан биргадирлар...» (Нисо, 69).

Бу ўринда неъмат бериш Аллоҳга нисбат берилиши қандай чиройли, «Ғазабга учраганлар эмас» оятида эса ғазаб қилувчининг номи махфий қолдирилган. Натижада барча ҳукмлар ва неъматларнинг эгаси Аллоҳ экани янада чуқурроқ англашилади.

Аллоҳ уларни адашишга бошлаган бўлса-да, адашиш айбининг уни амалга оширган шахсга юклатилиши тўғри. Аллоҳ таоло шундай дейди:

«Бу Аллоҳнинг оятларидандир. Аллоҳ кимни ҳидоят қилса, у тўғри йўлни топгандир. Кимни адаштирадиган бўлса, унга ҳеч қандай йўлбошчи тополмайсангиз.» (Каҳф, 17).

«Кимни Аллоҳ адаштирса, уни тўғри йўлга бошлайдиган ҳеч ким йўқ. Уларни тажовузкорликда адашган ҳолда қолдириб қўяди.» (Аъроф, 186).

Бу ва шунга ўхшаш оятлар, ҳидоят ва адашишда ягона қудрат Аллоҳга хос эканлигини кўрсатади. Аммо бу ҳолат Қадерия фирқаси ва уларнинг издошлари айтганидек эмас. Улар, ҳидоят ва адашишни инсонлар танлайди ва буни ўзлари амалга оширади, деб айтадилар. Улар бу бидъатларига далил сифатида Қуръони Каримдаги мутташабеҳ оятларни келтирадилар. Улар учун аниқ далиллар мавжуд бўлса-да, уларни рад этадилар. Бу ҳолат эса адашганларнинг хусусиятидир.

Саҳиҳ ҳадисда шундай дейилади: «Мутташабеҳ оятларга эргашганларни кўрсангиз, Аллоҳ уларни қандай атаган бўлса, шу сўзни ишлатинг ва улардан сақланинг.» Бу ерда «Аллоҳ уларни қандай атаган бўлса» ибораси, қуйидаги оятга ишорадир:

«У сенга Китобни туширди. Унинг баъзи оятлари муҳкамдир — булар Китобнинг асосидир. Қолганлари эса мутташабеҳдир. Қалбларида нотўғри ният бўлганлар фитна чиқариш ва ўз таъвилларини қилиш учун мутташабеҳ оятларга эргашадилар. Ҳолбуки, унинг ҳақиқий маъносини фақат Аллоҳ билади. Илмда чуқурлашганлар эса: “Биз унга иймон келтирдик, барчаси Роббимиздандир,” дерлар. Буни фақат ақл соҳиблари тушунади.» (Оли Имрон, 7).

Аллоҳга ҳамд бўлсинки, бидъат соҳиблари учун Қуръонда ҳеч қандай тўғри далил йўқ. Чунки Қуръон ҳақни ботилдан ажратиш, ҳидоят билан адашишнинг ўртасини фарқ қилиш учун келган. Унда зиддият ва ихтилоф йўқ. Чунки у Аллоҳнинг ҳикматли ва ҳамдли каломидир.

 Омин нима маънони билдиради?

Фотиҳани ўқигандан кейин «Омин» дейиш мустаҳабдир. Айримлар уни «Эмин» деб ҳам ўқийдилар. Оминнинг маъноси: «Эй Аллоҳ, дуомизни қабул қил» деганидир. Бунинг далили Имом Аҳмад, Абу Довуд ва Термизий ривоят қилган ҳадисдир. Ваил ибн Ҳужр шундай дейди: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) “Валад-доллин” деганларидан кейин “Омин” дедилар ва овозларини баланд қилиб алифни чўздилар.»

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) айтадилар: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) “Валад-доллин” деганларида, Омин дер эдилар. Шундайки, биринчи сафдаги одамлар уни эшитардилар.»

Шофеъий мазҳабида ва бошқа мазҳабларда ҳам намоздан ташқарида Омин дейиш мустаҳаб, намоз вақтида эса қатъий суннат ҳисобланади. Набий (соллаллоҳу алайҳи васаллам): «Имам Омин деганида, сиз ҳам Омин дең. Чунки унинг Омини фаришталарнинг Оминига мос келса, олдинги гуноҳлари кечирилади», деб айтадилар.

Муслимнинг ривоятига кўра, «Имом Омин деганида, сиз ҳам Омин деңки, Аллоҳ сизларни яхши кўрсин» дейилган.

Жувайбир Даҳҳоқдан, у эса Ибн Аббосдан ривоят қиладики, Ибн Аббос шундай деган: «Мен Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи васаллам): "Эй Аллоҳнинг Расули, "Омин" нинг маъноси нима?" деб сўрадим. У киши: "Бу, Раббим бажар деган маънони билдиради," дедилар».

Моликий мазҳабига кўра, имом "Омин" демайди, фақат унинг ортидан намоз ўқувчилар "Омин" дейдилар. Моликнинг Сумаййе орқали Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилган ҳадисида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) шундай деганлар: "Имом ( «Валад-доллин» ) деганидан сўнг, сизлар ҳам "Омин" дең". Моликийлар, Абу Мусо ривоят қилган "«Валад-доллин» дейилганда "Омин" дең" ҳадисини ушбу ҳадисга мувофиқ қилганлар.

Бизнинг мазҳабимиз (Шофеъий)да, имомнинг ортидан эргашувчилар "Омин"ни овоз чиқарибми ёки яширин ҳолдами, дейишлари борасида ихтилоф мавжуд. Ихтилоф мазмуни шундайки: агар имом "Омин" дейишни унутса, ортидан эргашувчи битта сўз билан "Омин" дейди ва овоз чиқаради. Агар имом "Омин"ни овоз чиқариб айтса, унга эргашувчилар овоз чиқариб айтмасликлари лозим. Бу фикр Абу Ҳанифанинг мазҳаби ва Имом Моликдан ривоят қилинган бир фикрдир. Чунки уларга кўра, "Омин" бир зикрдир ва намоздаги бошқа зикрлар каби овоз чиқариб айтилмайди.

 

Аҳмад ибн Ҳанбалнинг мазҳабида ва Имом Моликдан келган бошқа бир ривоятга кўра, "Омин" овоз чиқариб айтилгани афзалдир.

Бизнинг (Шофеъий) учинчи фикримизга кўра, агар масжид кичик бўлса, имомга эргашувчи "Омин"ни овоз чиқариб айтмайди, чунки улар имомнинг қироатини эшитадилар. Агар масжид катта бўлса, имомга эргашувчилар "Омин"ни овоз чиқариб айтадилар, токи масжиднинг бошқа бурчакларидаги намозхонлар эшитсин. Энг тўғри ҳукмни Аллоҳ билувчидир.

Имом Аҳмад ўз "Муснад"ида Оиша онамиз (розияллоҳу анҳо)дан шундай ривоят қилган: "Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ҳузурларида бир куни яҳудийлар тилга олинди. Шунда у зот: ‘Улар (яҳудийлар) бизларни Жума кунида ва қиблада Аллоҳ бизга кўрсатган ҳидоят туфайли бизларни ҳасад қиладилар. Шунингдек, имомнинг ортидан "Омин" дейишимизда ҳам ҳасад қиладилар,‘ дедилар."

Ибн Можа ҳам ушбу ҳадисни ривоят қилган, унинг ривоятида шундай дейилган: "Яҳудийлар сизларнинг "Омин" дейишингизни ҳасад қилишлари каби бошқа ҳеч нарсани ҳасад қилмайдилар."

Ибн Аббосдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади: "Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): ‘Яҳудийлар сизларнинг "Омин" дейишингизни ҳасад қиладилар. Шунинг учун "Омин" сўзини кўп айтаверинглар,‘ деганлар."

Ибн Мардўяҳ Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: "Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): ‘Омин оламларнинг Роббисига бўлган мўмин қуллар устидан муҳр бўлмишдир,‘ деганлар."

Анас ибн Моликдан ривоят қилинади: "Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): ‘Менга намозда ва дуода "Омин" берилди, мендан олдин ҳеч кимга берилмаган. Аммо Мусо (алайҳиссалом) мустасно, чунки у дуо қиларди, Ҳорун "Омин" дерди. Сизлар ҳам дуоларингизни "Омин" билан якунланглар, чунки Аллоҳ сизларнинг дуоларингизни қабул қилади,‘ дедилар."

Мана шу ояти кариманинг маъноси борасида баъзилар баҳс қилдилар:

«Мусо деди: "Парвардигоримиз! Сен Фиръавн ва унинг одамларига дунё ҳаётида зийнат ва мол-мулк бердинг. Парвардигоримиз! Улар бизни Сенинг йўлингдан адаштиришлари учунми?"»

Бу ерда фақат Мусонинг дуоси зикр қилинган. Лекин нутқнинг мазмунидан Ҳоруннинг ҳам «Омин» дегани ва унинг дуо қилган киши манзилисида бўлгани тушунилади. Чунки Аллоҳ таоло шундай деди: «Сизнинг дуоларингиз қабул қилинди». Бу шуни кўрсатадики, дуога «Омин» деган киши ўша дуони қилгандек бўлади. Шу сабабли, имомга эргашган киши дуо ўқимайди, чунки унинг Фотиҳадан кейин «Омин» демаси ўқишнинг ўзи ҳисобланади. Шунинг учун ҳадисда шундай дейилган: «Кимнинг имоми бўлса, имомнинг қироати унинг учун ўқишдир». Билол шундай деган: «Эй Аллоҳнинг Расули, мени "Омин"да ортда қолдирманг». Бу эса жамоат билан ўқилган намозларда имомга эргашганларнинг қироат қилиши шарт эмаслигини кўрсатади. Энг тўғри маълумотни Аллоҳ билувчидир.

Шунинг учун Ибн Мардўяҳ шундай дейди: Бизга Аҳмад ибн Ҳасан Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) шундай дедилар:

«Имом ( валад-доллин ) деган вақтда, жамоат "Омин" деганларида, ер аҳлининг "Омин"и осмон аҳлининг "Омин"и билан мос келади. Ва Аллоҳ банданинг ўтмишдаги гуноҳларини мағфират қилади. "Омин" демаган кишининг ҳолати шундайки, у бир гуруҳ билан бирга жангга чиқиб, ғазотдан кейин ўлжа учун қуръа ташланганида ҳаммага ўлжа чиқиб, унга ўлжа чиқмайди. У: "Менга нима учун ўлжа чиқмади?" деган вақтда унга: "Сен ‘Омин‘ демадинг", дейилади».

Абу Муслим таржимаси (туркчадан)