2015 йил 16 декабрда Надежда Кеворкова билан бўлиб ўтган суҳбатдаги Ҳайдар Жамолнинг қўлёзмаси. Уммат муаммоси, тарихий жараённинг маъноси ва мусулмонлар ёвузлигининг насронийлар ёвузлигидан фарқи ҳақида.



Турли экспертлар ва таҳлилчилар кўпинча мусулмонлар сўнгги йилларда катта фаоллик кўрсатганини таъкидлайдилар ва уларни осонгина бошқариш мумкин бўлган қора одамлар сифатида баҳолайдилар.



Бу қараш шунда асосланадики, либерал дунё мусулмонларнинг субъектлигини инкор этади, уларнинг сиёсий курашда иштирок этишлари ва кенгроқ маънода тарихда қатнашиш имкониятларини рад этади. Бу либерал қарашнинг асосий қисми бўлиб, ички инстинктда ўрнашган. Бу нафақат ўрмонга қочган мусулмонларга, балки “Ислом Давлати”га борганларга ҳам тегишли. Ҳатто Эрдўған ҳақида ҳам сўз очилганда, сўнгги воқеаларда унинг бошқарувга бўйсунмайдиган шахс сифатида кўрилиши мумкинлиги таъкидланди. Бу аниқ ёлғон ҳисобланади. Ваҳоланки, у ўз кун тартибига эга бўлган иқтисодий жиҳатдан кучли давлатнинг етакчиси эканлиги маълум. Либерал экспертлар ва таҳлилчилар буни тан олишдан бош тортишади.

Тўғриси, бундай реакция куфрнинг Ислом феноменига нисбатан ички қўрқувининг ифодасидир. Ислом ўзининг сиёсий субъектлигини тиклаш учун курашади. Ислом ҳеч қачон ўзининг олий метафизик субъектлигини йўқотмаган, лекин Осмон империясининг парчаланиши билан пастки субъектлигини йўқотган.

Исломнинг асосий ғояси шундаки, унинг олий метафизик субъектлиги энг паст қатламларга ҳам ёйилиши керак. Бугунги кунда мусулмонлар айнан катта тарихий жараёнда субъектга айланиш учун курашмоқда. Улар ҳаракат, сюжет ва якуни бўлган тарихий жараён иштирокчилари бўлишни хоҳлайдилар. Ислом бу тарихий принципни баён этувчи ягона мафкурадир. Либераллар эса буни тушуна олмайди ва қабул қила олмайди, чунки улар эсхатологик идеолог бўлишни тасаввур ҳам қила олмайдилар.

Улар барча тарихий ваъдаларнинг амалга ошиши учун курашиш, тарих тугаши, ҳамма нарса якунланиши ва янгиликлар келиши ҳақида ўйлашни тасаввур ҳам қилмайдилар. Аммо мусулмонлар айнан шу йўлда ҳаракат қилмоқда.

Ҳеч қандай мусулмонларни ўрта асрларга тегишли қилиб кўрсатиш мумкин эмас. Ҳозирги Ғарб цивилизацияси аҳволи аниқ тарзда ўрта антик даврни такрорлайди. Унинг либерализми, диний синкретизми, ноаниқлиги — буларнинг барчаси ҳозирдаги Ғарб цивилизациясининг ҳосиласидир. Унга қўшимча сифатида, ўша даврда ҳам анъанавийлар, масалан, неоплатониклар ва гностик мактаблар каби тузилмалар мавжуд бўлган. Бундан ташқари, радикаллар — христианлар бор эди, уларни таъқиб қилишган ва йўқ қилишган. Бугунги кунда бундай радикаллар Ислом сиёсий ҳаракатлари томонидан ифодаланган. Биз бугун икки минг йил олдинги манзарани қайтармоқдамиз.

Технологик муваффақиятлар ўша даврда ҳам бўлган, гарчи бугунги замонавий технологиялар даражасида бўлмаса-да. Лекин айнан ўша даврдаги паравуз машинаси каби дастлабки ихтиролар йўқолиб кетган.



Ислом мафкураси қайси асосларга қурилиши керак?



Аввало, мусулмонлар ўз субъектлигини тиклашлари лозим. Қиёмат учун курашиш мумкин эмас, чунки қиёмат ҳақида фақат Аллоҳ билади. Унинг инсон ҳаёти ва тарихий жараёнларни қандай бошқараётганини биз билмаймиз. Лекин биз биламизки, глобал дунёвий жамият Исломни ўзини йўқлига чиқарадиган тарзда чиқариб ташлашга уринаяпти.



Ислом сиёсий мафкураси ва унинг вазифалари



Глобал дунёвий жамият учун дин — бу институт. Мисол учун, Рим папаси «яхшилик» тушунчасининг калитини сақловчи, мураббий ва раҳнамодир. Аммо Исломнинг ўз асосий мантиқий мафкураси бор. У инсон тажрибаси ва идрокидан ташқаридаги маънавиятни асос қилиб олади. Бу шундай кучки, у либералларнинг интилишларига, интеллектуал моделларига зид келади. У ҳозирги замонда ҳам бизнинг асосий йўналишимиздир.

Бу мафкуранинг амалий татбиқи шариатнинг ўрнатилишида намоён бўлади. Мусулмонлар муайян ҳудудларни эгаллаб, шариатни жорий қилишади ва бу байроқ остида бирлашишади. Шу тариқа янги субъект шаклланади. Бундай ташкил қилинган жойларга турли миллат ва элат вакиллари келиб, уларни ягона шариат қоидалари бирлаштиради.



Шариат нима?



Шариат — бу қонунлаштирилган адолат, у инсон иродасидан мустақил. Унинг асосида янги субъект яратилади, шариатнинг қонунийлиги эса инсон қўли билан ўзгартирилмайди. Лекин янги субъектга либераллар ва анъанавийлар қаршилик кўрсатади. Либераллар учун шариат инсон танаси ва идрокига зиддир, анъанавийлар эса унинг рамзларига қарши чиқишади. Радикаллар эса шундай жавоб беришади: «Адолат — бу Аллоҳнинг қаршилигидир, у инсон тасаввур қила олмайдиган даражада юксакдир. Барча яратилган нарсалар унинг ҳақидаги билимсизлигимизни акс эттиради».

Бу тушунчалар тушунтирилаётганида анъанавийлар қаршилик қилиб, урушга чақиришади. Радикаллар эса шундай жавоб беради: «Биз шариатни эълон қилдик, билмайдиган сирнинг қора байроғини кўтардик ва бу тарихнинг асосий маъносини ҳимоя қиламиз».



Саволлар ва таҳлиллар



Кўпчилик савол беради: нима учун Сурияда 2013 йилда Асад қўшинлари деярли мағлуб бўлган пайтда, тўсатдан ИШИД пайдо бўлиб, ғолиблардан ҳудудларни тортиб олиб, Сурия мухолифатига икки фронтда уруш олиб боришга мажбур қилди? Бу саволга жавоб беришга уринган экспертлар ва таҳлилчилар, ИШИД кимнингдир қўл остида эканлиги ва мусулмонларни ўзаро тўқнаштириш учун мўлжалланган деган фикрга келишади. Лекин, бундай фикр бизга ИШИД ва Асад ўртасида тил бириктириш ҳақидаги хулосага келтириш учун етарлими? Бутун дунё тарихида тил бириктиришсиз инқилоб бўлганми?

Масалан, мен учун ҳар доим қизиқ савол бўлган: нима учун Қизил Армия Варшавани эгаллаб олмади? Варшаванинг қулаши Берлинга йўл очарди, Берлиннинг қўлга олиниши эса дунё инқилобини англатарди. Лекин Варшаванинг қўлга олинмаслиги Сталиннинг келишига, Совет Иттифоқининг ўз доирасида ёпилишига олиб келди. Натижада, Иккинчи жаҳон уруши ва кейин Горбачёв билан Ельциннинг ҳукмронлиги. Бу тил бириктиришми? Манипуляциями? Йўқ, бу тарихий жараённинг қисмини ташкил қилади.



Шундай қилиб, ИШИД етакчилари Асад масаласи ҳал қилинди, деб ўйлашди ва Дамашқда ким ўтиришини аниқлашга киришдилар. Уларнинг ёки Жабҳат-ан-Нусранинг, ёки Сурия озод армиясининг ёки ИШИДнинг ўтириши масаласи.



Ислом уйғониши ва араб баҳорининг натижалари



Ислом уйғониши ва революцияларнинг бир тўлқини ўтди. Аммо натижада нима бўлди? Тунис қарздан қарзга ботган, Ливия вайрон бўлган, Мисрда эса ҳарбий тўнтариш содир бўлган. Нега шундай бўлди? Чунки исломга қарши кучлар кўтарилди ва кенг миқёсда тўқнашувлар юзага келди. Ички либерал кучлар ва уларга қўшилган Ғарб уларга ёрдам берди. Сиси Саудия Арабистонига ва Ғарб ёрдамига таянди. Саудия бутун вақт давомида "Ихвонул Муслимин"ни ёқтирмаган ва тўнтаришни қўллаб-қувватлаган.



Ислом маънавий мафкураси ҳақида фикр



Биз шундай бўлиши кераклигини тушунишимиз керак: "Араб баҳори" инқилоблар қаторини эмас, балки исломий жамиятнинг ҳақиқий тартибини қуриш учун бир қадамдир. Бу тез ва осон жараён эмас. Мусулмонлар ўзларининг янги сиёсий мафкурасини яратишлари, ўзларининг ўрнини тиклашлари лозим.



Мусулмонларнинг сиёсий фикрлаш тарзи ва мафкуравий вазифалари



Катта қисм фаол ва билимдон мусулмон элитаси Россиядан чиқиб кетишга мажбур бўлди. Кавказда аҳвол оғир. Ва ҳатто бундай ҳолатда ҳам, мусулмонлар орасида доимий низолар бор. Ҳар қандай масалада баҳс ва мунозаралар бошланади. Бу баҳсларнинг сабаби шундаки, мусулмонларда реал исломий фалсафа, сиёсий фалсафа ва сиёсий фикрлаш учун ишончли услуб йўқ. Турли уламоларнинг таъсирлари ва уларнинг Ғарб маърифатпарварлиги таъсирида шаклланган ғоялар аралашиб кетган. Бу нафақат оддий одамларга, балки фикрлашнинг йўналишларини аниқлаган жиддий фикр эгаларига ҳам тегишли.



Масалан, Саид Қутбнинг асарларини олиб қарайлик. Унинг фикрлаш услуби Ғарб рационалист деистлари билан ўхшаш. У француз маърифатпарварлари каби, илоҳий қонунларнинг узлуксизлигини Худонинг мавжудлигининг исботи деб қарайди. Шу билан, мусулмонлар ўртасидаги фалсафий ўйлар кўпинча учинчи даражали Ғарб фикрлашидан олинган. Шунингдек, сунний мусулмонлар орасида чуқур фалсафий йўналишлар йўқ, фақат шариатга боғлиқ айрим масалалар қолган.



Ҳозирги шароитда одамлар баҳслашишда давом этадилар. Буни кузатганда, ғарқ бўлаётган кемада ҳар ким ўзини қутқариш учун нима бўлса шуни ушлаб қолишга уринаётганини кўриш мумкин. Бирида тахта, бошқасида қайиқ, яна бошқасида қутқарув ҳалқаси. Лекин умумий «кема» — метод, концепция йўқ. Бизда Қуръон бор. У — асос ва дунёга тушунча беришнинг калити. Бу калит дунё тушунчасининг қулфини очиши керак.



Исломий фалсафий концепцияни яратиш зарурияти



Биз шундай саволларни берсак, мусулмонлар жавоб беришга қийналишади: материя нима? У мавжудми ёки йўқ? Биологик ҳаёт нимадан иборат? Мусулмонларнинг тушунчасида, ҳар қандай нарса Аллоҳнинг иродасида. Лекин материя ва ҳаёт ҳақида чуқур тушунчага эга бўлиш учун исломий асосларга таянган фалсафа ва идеология яратиш зарур.

Бу ишга иккинчи авлод исломий фикр эгаларини жалб қилиш керак. Биз энди 40 йиллик даврнинг бошида турибмиз. Бу давр Мусо алайҳиссалом ўз қавмини чўлда 40 йил давомида юрган вақтга ўхшайди. 1440-йил ҳижрий йил 2019-йилда бошланди ва 2060-йилда тугайди. Бу давр мобайнида янги умматни шакллантириш, сиёсий фалсафани ишлаб чиқиш ва барқарор авангард яратиш зарур.



Абсолют ёвузликнинг исломий сиёсий фалсафадаги ўрни



Бизнинг биринчи вазифамиз — абсолют ёвузликнинг сиёсий фалсафадаги ўрнини аниқлашдир. Биз биламизки, исломда ёвузлик яратилган дунёнинг бир қисми сифатида тан олинади. Қуръонда айтилади: «Фалакнинг Парвардигори паноҳига кираман, У яратган ёвузликлардан...» (Қуръон, 113:1–2). Демак, мусулмон Аллоҳ ёвузликни яратганини тан олади.

Шундай экан, ёвузлик нима? Биз биламизки, шариатда ҳалол (ҳалол) ва ҳаром (ҳаром) тушунчалари бор. Шариат ҳаром деб белгилаган нарса ёвузлик ҳисобланади, ҳалол эса интилишга арзийдиган нарсадир. Аммо олдинги пайғамбарларда ҳалол ва ҳаром чегаралари ўзгарган. Бу эса ҳалол ва ҳаром тушунчалари доимий ва ўзгармас тушунчалар эмаслигини англатади.

Бошқа метафизик тушунчаларда, хусусан, бутпарастларда, объектив яхшилик деган тушунча мавжуд. Бу яхшилик ўз-ўзидан мавжуд бўлиб, ёвузлик унинг йўқ бўлиши сифатида талқин қилинади. Аммо исломда бу бундай эмас. Шариатда ҳалол ва ҳаром — Аллоҳнинг буйруқларидир. Баъзи ҳолатларда ўлдириш ёмон эмас, балки зарур бўлиши мумкин. Шу сабабли, нарсаларнинг ўзида яхшилик ёки ёвузлик тушунчалари доимий равишда мавжуд эмас.

Қуръон ва олдинги пайғамбарларнинг шариатида ёвузлик ва яхшилик тушунчалари аниқлаштирилган. Аммо бизнинг билишимиз керак бўлган нарса шуки, «абсолют ёвузлик» деган тушунча нима? Қуръонда бу ёвузликнинг асосий ифодаси сифатида Иблис кўрсатилади. Иблис инсонларни васвасага солади, инсон эса Аллоҳнинг мухолифидир. Бу исломий сиёсий фалсафанинг метафизик асосини ташкил этади.



Исломда ёвузлик тушунчасининг чуқурлиги



Исломда ёвузлик тушунчасини маҳаллий ва кичик ижтимоий муаммолар билан чегаралаб бўлмайди. Масалан, катта шаҳарлардаги бар ва тунги клублар каби ижтимоий иллатлар ёвузликнинг чуқур маъносига тенг келмайди. Ёвузлик — яратилган дунёнинг ажралмас қисми бўлиб, уни енгиш инсон онги учун берилган вазифадир.



Адолат ва ёвузликнинг ўзаро алоқаси



Исломда яхшилик тушунчаси эмас, адолат (ҳақ) тушунчаси асосийдир. Адолат — бу қатаъий ва чуқур тушунча. У инсон ҳаётидаги барча нарсаларни кесиб ўтади. Адолат ёвузликка қарши туради, лекин унинг ўзи қийин ва қўрқинчлидир. Адолат Аллоҳнинг нурини акс эттириш орқали етарли ва тўлиқ бўлади. Бу нур бугунги кунда кўринмайдиган ёвузликнинг асосий сабабидир. Шунинг учун шариат байроғини кўтариш — янги дунё асосларини ҳозирги дунёда қуришнинг аломати ҳисобланади.



Абсолют ёвузликка қарши исломий мафкуранинг ўрни



Абсолют ёвузликнинг моҳияти инсон онгига берилган чексиз вазифалардан биридир. Ислом инсонлар учун яратилган ёвузликни енгишдаги асосий восита ҳисобланади. Бу вазифа фақат шариат, яъни адолат ва ҳақни устувор қиладиган қонун орқали амалга оширилади.

Исломда яхшилик тушунчаси эмас, балки ҳақ, яъни адолат асосий категория ҳисобланади. Адолат — бу Аллоҳнинг нурини акс эттирувчи тушунча. Шунингдек, адолат жуда аниқ ва кескин, у барча мавжудотни яратилганликдан ажратиб туради. Аллоҳнинг нури бугунги кунда инсонларнинг юзларида акс этмайдиган ёвузликнинг асосий манбасидир.



Шариат байроғини кўтаришнинг аҳамияти



Шариатнинг жорий қилиниши ва унинг байроғини кўтариш исломий мафкуранинг амалиётга айланишини англатади. Бу эса янгича асослар билан янги дунёни ҳозирги ёвузликдан озод қилинишини англатади. Шариат фақат инсонларнинг диний турмушини яхшилаш билан чегараланмайди, балки адолатни инсоният учун амалга оширишнинг йўлини кўрсатади.

Шариатнинг мақсади — яратилган барча ёвузликка қарши туриш ва инсон онгини уни енгиш учун сафарбар қилишдир. Бундай тартиб фақат Аллоҳнинг нурини акс эттирувчи адолат орқали амалга оширилади.

Ҳайдар Жамол

Абу Муслим таржимаси