"Қора ўлим" - бу бутун Эски Дунёга таъсир қилган архетипик пандемия. Шартли равишда "рус" ва шартли равишда "мусулмон" муҳитда гўёки Россия ёки Умматга соғлом одатлар (ҳаммом ва таҳорат, мос равишда) туфайли пандемия таъсир қилмаганлиги ҳақидаги фикрларга қарамай, аслида русларнинг ерлари ҳам, мусулмонлар ерлари ҳам ўлатдан Европа ерларидан кам азият чекмади - пандемия қурбонлари орасида буюк князлар, амирлар, халифалар ва олимлар (масалан, Имом Заҳабий роҳимаҳуллоҳ) бўлган.
Ушбу мураккаб даврда кўп одамлар шиддат билан тарқалган эпидемия ва унинг узоқ муддатли оқибатлари шароитларида ўзларини тушуниш учун «Қора ўлим»нинг тарихий тажрибасига мурожаат қилишлари ажабланарли эмас.
Албатта, икки пандемия ўртасида баъзи ўхшашликлар мавжуд. «Қора ўлим» сингари, COVID-19 Узоқ Шарқдан келади ва ҳайвонлардан одамга ўтди - биринчи ҳолда, каламушлардан; бугун эса, эҳтимол, кўршапалаклардан. Қора ўлим сингари, бу жуда кенг тарқалган пандемия, унинг тарқалиши глобализм туфайли амалга оширилди: у пайтлар Буюк Ипак йўлида савдо қилган мўғул империяси ва италиялик савдогарлар сабабли тарқалган бўлса; ҳозир бу ҳаво транспорти ва халқаро бозор ҳисобланади.
Иккала эпидемия карантин, эшикларнинг ёпилиши ва жавобгарларни қидиришга олиб келди. Ўрта асрларда яҳудийлар қудуқларни заҳарлашда айбланган ва жазоланган. Юзлаб яҳудий жамоаларига ҳужум қилинди, кўплари йўқ қилинди. Страсбург шаҳрида бир неча юз яҳудийлар шу мақсадда қурилган ёғоч уйда тириклайин ёқиб юборилган. Швейцариянинг Базел шаҳрида 600 киши устун остида ёқилди ва 140 бола мажбурий равишда чўқинтирилди.
Бугунги карантин ва чегараларнинг кенг ёпилиши радикал ғор миллатчиларининг идеал дунё тартибига ўхшайди. Яҳудийларнинг ўрнига хар балога жавобгарлар биринчи навбатда осиёликлар, хитойларга ўхшаган ҳар бир киши ҳисобланадиган бўлди, ҳатто улар Хитой Халқ Республикаси билан ҳеч қандай алоқаси йўқ бўлса ҳам. Бироқ, баъзи жойларда хаёлларга берилмасдан, мусулмонлар янги ўлатнинг тарқалиши учун шу қадар айбдор бўлиб қолдилар. Бундан ташқари, агар Ўрта асрлардаги Европанинг насроний ҳокимиятлари, одатда, яҳудийларни қирғинлардан ҳимоя қилишга интилишган бўлса, худди шу Ҳиндистоннинг ҳозирги ҳокимияти фақат оловга ёнилғи қўшмоқда, холос.
Аммо COVID-19 қора ўлатдан жуда фарқ қилади ва бу фақат бактерия эмас, балки вирус туфайли юзага келганлиги сабаблигина эмас. Биринчидан, у одамдан одамга юқади, шу билан бирга ўлатнинг учта шаклидан биттаси, ўпка ўлати ҳам шундай тарқалади: қолганлари бурга чақишини талаб қилади. Ўлим кўрсаткичлари ҳам жуда фарқ қилади: коронавирус билан касалланган одамларнинг тахминан 3,3% вафот этади, бу даволанмаган қора ўлатнинг (лимфа тугунларининг Yersinia Pestis бактерияси билан инфекцияланиши) 50% ва даволанмаган ўпка (нафас олиш) ёки сепсис ўлатининг 50% кўрсаткичидан камдир.
Энг муҳими, миллионлаб одамларнинг фожиали ўлимига қарамай, Қора ўлимнинг иқтисодий оқибатлари Ўрта асрлар Европасида омон қолган ёлланма ходимларга умумий ижобий таъсир кўрсатди. Аввалига, аҳоли сони камайганлиги сабабли кўпроқ ер ва кўпроқ озиқ-овқатга эга бўлди. Энг муҳими, ер эгаларига ҳанузгача уларнинг бойликлари асосланган дон керак эди. Сони камайган ишчилар, ҳар қачонгидан ҳам юқори нархларни талаб қилишлари мумкин эди. Қора ўлимдан олдин Англияда малакали ишчи кунига уч пенсс ишлаб топиши мумкин эди. Ўлатдан кейин у кунига тўрт пенси ишлаб топиши, таътилни ва дам олиш вақтини ҳисобга олган ҳолда, йилига уч фунт кўпроқ даромад топиши мумкин эди. Натижада ишчилар учун ўзига хос "олтин аср" келди, фаровонлик ва синф ҳаракатчанлиги юқори бўлди. Бундан ташқари, баъзи тарихчилар таъкидлашича, бу замонавий капитализмнинг ўсишига олиб келган, чунки ғалла нархининг пасайиши ва ишчи кучи нархининг кўтарилиши ва барқарор даромад топиш ўртасидаги тиқилиб қолган аристократия ўз мулкларини ижарага бера бошлаган, бу тегирмон каби қишлоқ хўжалиги объектлари ва прото-саноат инфратузилмасига сармоя киритган бадавлат зодагонларнинг ижтимоий ўсишига имкон берган.
Юксалиш нафақат Европада, балки бошқа кўплаб жойларда ҳам содир бўлди. Миср ва Сурияда бугунги кунда ҳам Яқин Шарқ шаҳарларининг ажралиб турадиган монументал иншоотлари кенг миқёсда қурилгани билан эсда қолди. Европада бўлгани каби, ишчиларга бўлган талаб ва шунга мос равишда иш ҳақи ошди. Тарихчи ал-Макризийнинг таъкидлашича, оддий отбоқарнинг ойлик маоши 80 дирҳамгача ошган, ваҳоланки илгари у 30 дирҳам эди. Ҳунармандлар янада гуллаб-яшнашди. Мисрликларнинг ҳақиқий маоши, асосий маҳсулотларнинг сотиб олиш қобилиятини ҳисобга олган ҳолда, пандемиядан сўнг Ўрта ер денгизининг бошқа барча мамлакатларига қараганда юқори бўлди.
Бизнинг кеч капиталистик иқтисодиётимизда коронавирус тескари таъсир кўрсатади. Акциялар нархи тушиб кетганда, корпорациялар акциядорлик қийматини сақлаб қолишга мажбур бўладилар. Бунинг энг осон усули - иш ҳақини камайтириш. Бундан ташқари, инвесторлар бозордан ўз кредитларини олиб чиқиб кетар экан, компаниялар ўз фаолиятини кенгайтиришни тўхтатадилар, бу эса ишчи кучига талабни янада камайтиради. Уйда карантин даврида туришга буюрилган "муҳим бўлмаган" ишчилар, одатда, энг заиф ҳисобланади; бундан ташқари, улар истеъмол жамғармалари учун ресурсларга эга бўлиш эҳтимоли кам. Ноаниқ иқтисодий келажак шароитида, иқтисодиётимизнинг ҳаракатлантирувчи кучи бўлган истеъмол харажатлари пасайишда давом этади. Масалан, уй-жой нархлари пасаяди, иқтисодиётнинг ушбу асосий секторига инвестицияларни камайтиради ва барча тармоқларга таъсир қилади. "Бозорни тузатиш"нинг натижаси иш ҳақининг пасайиши, иқтисодий ноаниқлик ва бойлар ва бошқалар ўртасидаги фарқни кенгайтириш бўлади.
Кеча Халқаро меҳнат ташкилоти бош директори Гай Райдер иш ҳақи ва иш билан таъминлашга таъсир 2008-2009 йиллардаги инқироздан кўра анча ёмон бўлишини айтди.
"2008-2009 йилларда биз бутун дунё бўйлаб 22 миллионга яқин иш ўринларини йўқотдик. Кейинги уч ойлик башоратимиз - жорий йилнинг иккинчи чорагида биз дунёдаги 195 миллион иш ўринларини йўқотишимиз мумкин."
Натижада, буларнинг ягона йўли жамиятнинг ижтимоий йўналтирилган моделларига ўтиш бўлиши мумкин. Дунёнинг кенг қисмида бу сўл мафкуранинг турли хил версиялари бўлиши мумкин - радикал социализмдан мўътадил ижтимоий демократияга қадар. Аммо ҳозирги вақтда капитализм даврида ислом дунёсининг "тормозлари" - барча турдаги закот, вақф, гилдия ва ҳоказолар ҳақида гапириш одат бўлиб қолган ижтимоий ҳимоянинг анъанавий механизмларини таклиф қилиш имкониятига эга бўлган мусулмонлар бўлиши мумкин.
