1991 йил 18 август куни Фавқулодда ҳолат бўйича Давлат қўмитаси (ГКЧП) ташкил этилиб, унинг таркибига қуйидагилар кирди: СССР вице-президенти Геннадий Янаев, КПСС МҚ қатор партия амалдорлари ва раҳбарлари, СССР ҳукумати, армия ва ДҲҚ вакиллари.
ГКЧП ўзини "мамлакатни бошқариш ва фавқулодда вазиятни самарали амалга ошириш учун" орган деб эълон қилди, унинг қарорлари одатда СССРнинг бутун ҳудудида мажбурий бўлган, шунингдек, "саломатлик билан боғлиқ сабабларга кўра Михаил Горбачевнинг СССР Президенти вазифасини бажариши мумкин эмаслиги учун" Г. Янаев СССР президенти вазифасини бажарувчи бўлади, деб эълон қилди.
Унинг фаол иштирокчиларидан бири Геннадий Янаевнинг сўзларига кўра, ГКЧПнинг асосий мақсади ГКЧП қатнашчиларининг фикрича, ССР Иттифоқини бекор қилган суверен давлатлар Иттифоқи тўғрисидаги шартнома имзоланишининг олдини олиш бўлган. (Ўз мутақилигини эълон қилиб бораётган республикаларга қарши ҳаракат бўлган)
Кўмитанинг яна бир етакчи аъзоси, КГБ раиси Владимир Крючков 1991-йил 22-августда ҳибсга олинган кунидаги биринчи сўроқ давомида ГКЧП аъзолари Горбачевни СССР Президенти лавозимидан маҳрум қилиш учун йўлга чиқмаганлигини маълум қилди.
ГКЧПнинг ҳаракатлари Москвада фавқулодда ҳолат эълон қилиниши, вазиятни нормаллаштиришга тўсқинлик қилувчи сиёсий партиялар, жамоат ташкилотлари ва оммавий ҳаракатларнинг тўхтатилиши; учрашувлар, кўча юришлари, намойишлар ва иш ташлашларни тақиқлаш; оммавий ахборот воситалари устидан назоратни ўрнатиш, айрим Марказий, Москва шаҳри ва минтақавий ижтимоий-сиёсий нашрларнинг вақтинчалик тўхтатилиши билан биргаликда кузатилган. Тасвирланган воқеалар давомида бевосита асосий қарама-қаршилик ГКЧП ва РСФСР олий органлари ўртасида бўлиб ўтди.
Бу воқеалардан 20 йил ўтиб, 2011 йил августида Михаил Горбачёв ГКЧП бўлажак аъзоларининг режалаштирилган ҳаракатлари ҳақида олдиндан билганини айтди. Бироқ 1991-йил сентабрида ГКЧП иши бўйича терговда бунинг аксини кўрсатган.
1991 йил 22 августдан 29 августгача ГКЧП аъзолари ва расман қўмита аъзолари бўлмаган, лекин унинг фаолиятига ҳисса қўшган бир қатор одамлар, лекин 1992 йил июндан 1993 йил январгача чеклаш чораси яшаб турган жойни тарк эмас билан ўзгартирилди. 193 йил апрелда суд бошланди.
1994 йил 23 февралда ГКЧП иши бўйича судланувчиларга Елциннинг эътирозига қарамай, Россия Федерацияси Федерал Мажлисининг Давлат Думаси томонидан амнистия берилди. Судланувчилардан бири Валентин Варенников амнистияни қабул қилишдан бош тортди ва унга қарши тергов қайта тикланди. 1994 йил 11 августда Россия Олий судининг ҳарбий ҳайъатиси Варенниковни оқлади.
ГКЧП нинг мақсадлари ва вазифалари
ГКЧПнинг асосий мақсади, унинг аъзолари фикрига кўра, СССР парчаланиб кетиши ва СССР ўрнига Конфедерация - Совет Суверен Республикалари Иттифоқи (суверен давлатлар Иттифоқи) ташкил қиладиган янги Иттифоқ шартномаси имзоланишининг олдини олиш бўлган. Иттифоқ шартномасининг 23-моддасида кўрсатилганки:
Ушбу шартнома Иттифоқни ташкил этувчи давлатларнинг энг юқори давлат органлари томонидан тасдиқланади ва уларнинг ваколатли делегациялари томонидан имзоланиб кучга киради.
Уни имзолаган давлатлар учун 1922 йилги Совет Иттифоқини тузиш тўғрисидаги шартнома шу санадан бошлаб ҳақиқий эмас деб ҳисобланади.
Шартнома кучга кириши билан, уни имзолаган давлатлар учун энг катта қулайликлар яратиш режими амал қилади.
Совет Суверен Республикалари Иттифоқи ва Совет Социалистик Республикалари Иттифоқи таркибига кирган, лекин мазкур шартномани имзоламаган СССР республикалар муносабатлари қонунчилик, ўзаро мажбурият ва битимлар асосида ҳал этилади.
20 август куни Белоруссия ССР, Қозоғистон ССР, РСФСР, Тожикистон ССР ва Ўзбекистон ССР вакиллари Ново-Огарёвода ССГ тузиш тўғрисидаги битимни имзолаши, кузда эса битим Озарбайжон ССР, Қирғизистон ССР, Украина ССР ва Туркманистон ССР томонидан имзоланиши керак эди. Борис Елцин бу шартномани иложи борича тезроқ имзолашни талаб қилди.
Совет радиостанциялари ва Марказий телевидениеси тарқатган ГКЧПнинг илк баёнотларидан бири билан мамлакатда фавқулодда ҳолат эълон қилинди:
Чуқур ва ҳар томонлама инқирознинг, Совет Иттифоқи фуқароларнинг ҳаёти ва хавфсизлигига таҳдид соладиган сиёсий, этник ва фуқаролик қарама-қаршилик, бетартиблик ва анархияни бартараф қилиш мақсадида; Совет Социалистик Республикалари Иттифоқи сақлаб қолиш бўйича миллий референдум натижаларига асосланган; Ватанимиз халқларининг, барча Совет халқининг ҳаётий манфаатларига риоя этиб, еълон қиламиз:
СССР Конституциясининг 127-3-моддаси ва "Фавқулодда ҳолатнинг ҳуқуқий режими тўғрисида" ги СССР қонунининг 2-моддасига мувофиқ < ... > 1991 йил 19 августда Москва вақти билан соат 6 дан 4 ой муддатга СССРнинг айрим ҳудудларида фавқулодда ҳолат жорий этилсин — «Совет халқига мурожаат». 1991 йил 18 август
"Фавқулодда ҳолатнинг ҳуқуқий режими тўғрисида" ги СССР қонуни 1990 йил апрелда қабул қилинган. Унга кўра, иттифоқдош ёки автоном республикалар ҳудудида ёки уларнинг алоҳида жойларидан бирида фавқулодда ҳолат иттифоқдош ёки автоном республика Олий Совети томонидан эълон қилиши мумкин; СССР Олий Совети СССРнинг бутун ҳудудида фавқулодда ҳолат эълон қилиши мумкин эди. СССР Президенти (ёки президент вазифасини бажарувчи) фақат муайян жойларда ва фақат Олий Совет Президиуми ёки Иттифоқ Республикаси Олий давлат ҳокимияти розилиги билан фавқулодда ҳолат ўрнатиши мумкин (РСФСР да бу Халқ депутатлари Конгресси, бошқа иттифоқ республикаларида - Олий Совет). Бундай розилик бўлмаган тақдирда, у СССР Олий Советига тасдиқлаш учун қарорни зудлик билан тақдим этиш билан фавқулодда ҳолат жорий қиларди
Янги шартнома имзоланган ва амалдаги СССР бошқарув структураси бекор қилинган таркдирда ГКЧП аъзолари олий давлат лавозимларидан маҳрум бўлиши мумкин эди. Бироқ Янаев ГКЧП аъзолари ўз лавозимларига ёпишиб олганлигини инкор қилади. 1991 йил июлида Горбачёв, Елцин ва Назарбоевнинг махфий учрашувида янги Иттифоқ бош вазири Назарбоев бўлиши, вазирлар совети таркиби эса тубдан янгиланиши ҳақида келишувга эришилган; Горбачёв фикрига кўра, суҳбат КГБ ходимлари томонидан ёзиб олинган ва унинг мазмуни ГКЧП аъзоларига маълум қилинган.
1992 йил 24 январда года Крючков хат ёзиб, унда КГБ Горбачёв, Назарбоев ва Елцин суҳбатини яширинча тингламаганини айтган:
1991 йил 22 декабрда Россия телеканали дастурида (19:30 — 20:15) «Иккинчи рус инқилоби» номли британ телефилмининг навбатдаги серияси намойиш этилди. Бу серияда М. С. Горбачёв ва Н. А. Назарбоев билан интервю кадрлари кўрсатилган. Уларнинг таъкидлашича, 1991 йил 29-30 июлда мен, Крючков В. А., (шунингдек, Плеханов Ю. С.) томонидан Ново-Огаревода уларнинг Б.Елцин билан музокараларини яширин равишда тинглаш уюштирилган экан. Бу тўлалигича ўйлаб топилган, деб баёнот бераман. ГКЧП иши бўйича тергов ҳам бу «яширинчи тинглаш» айбини менга қўймаганлиги бежизга эмас.
М. Горбачёв, Н. Назарбоев ундай баёнот беришига нима асос бўлганлиги менга номаълум. Эҳтимол, кимдир уларни янглиштиргандир <…>.
1993 йил «Жамоатчилик фикри» фонди томонидан 1500 киши ўртасида ўтказилган сўровга кўра, энг кўп (29%) респондентлар таклиф этилган вариантлар орасида ГКЧП мақсади хокимиятни эгаллаб олиш, бунинг учун эса «Горачевни ағдариш» ва «Елцинни ҳокимияти тепасига яқинлаштирмаслик»ни исташган, 18% одамлар эса ГКЧП аъзолари «Совет Иттифоқини асраб қолиш», «аввалги, социалистик тузумни қайтариш» унинг учун эса «ҳарбий диктатура ўрнатиш»ни исташган деган вариантни танлаган.
Фурсат танлови
ГКЧП аъзолари СССР президенти сафарда – Қримдаги «Форос» давлат қароргоҳида бўлган пайтни танлаган ва у саоматлиги билан боғлиқ ҳолатлар туфайли ўз мажбуриятларини бажари олмаслигини маълум қилишган.
ГКЧП кучлари
ГКЧПнинг фаол аъзолари ва тарафдорлари
* белгиси билан ГКЧП таркибига расман кирмаган, лекин уни қўллаб-қувватлаган ва келгусида РФ Олий судининг Ҳарбий коллегияси томонидан кўриб чиқилган «ГКЧП иши бўйича» айбланувчилар сифатида жалб қилинган шахслар белгиланган.
Бакланов Олег Дмитриевич (1932) — СССР Мудофаа кенгаши раисининг биринчи ўринбосари;
Варенников Валентин Иванович* (1923—2009) — қуруқликдаги қўшинлар бош қўмондони — ССССР мудофаа вазири ўринбосари, армия генерали, Совет Иттифоқи Қаҳрамони;
Крючков Владимир Александрович (1924—2007) — СССРКГБ раиси, армия генерали;
Лукянов Анатолий Иванович* (1930—2019) — СССР Олий Совети раиси;
Павлов Валентин Сергеевич (1937—2003) — СССР бош вазири;
Плеханов Юрий Сергеевич* (1930—2002) — СССР КГБ 9-бошқарма (қўриқлаш хизмати) бошлиғи, генерал-лейтенант;
Пуго Борис Карлович (1937—1991) —СССР ички ишлар вазири, генерал-полковник;
Стародубцев Василий Александрович (1931—2011) —СССР Деҳқонлар иттифоқи раиси;
Тизяков Александр Иванович (1926—2019) — СССР давлат корхоналари ва саноат, қурилиш, транспорт ва алоқа объектлари Уюшмаси президенти;
Шенин Олег Семёнович* (1937—2009) — КПСС МҚ Сиёсий бюро аъзоси, КПСС МҚ; котиби
Язов Дмитрий Тимофеевич (1924—2020) — СССР мудофаа вазири; Совет Иттифоқи Маршали
Янаев Геннадий Иванович (1937—2010) — СССР вице-президенти.
Шунингдек, 1991 йил август вокеалари муносабати билан турли сабабларга суд олдида жавоб бермаган қуйидаги шахслар тергов остида бўлган:
Болдин Валерий Иванович (1935—2006) — СССР Президенти аппарати раҳбари;
Генералов Вячеслав Владимирович (р. 1946) — СССР КГБ 9-бошқарма бошлиғи ўринбосари, КПСС МҚ Бош котиби, СССР президенти М.Горбачев қўриқлаш хизмати бошлиғи (1991 йилгача), 1991 йил 18 августа СССР президентининг Форосдаги қароргоҳи қўриқлаш бошлиғи, генерал-майор;
Грушко, Виктор Фёдорович (1930—2001) — СССР КГБ раисининг 1-ўринбосари;
Калинин Николай Василевич (1937—2008) — Москва ҳарбий округи қўшинлар қўмондони, генерал-полковник, РСФСР КП МҚ Сиёсий бюро аъзоси.
М. С. Горбачёв қўриқлаш хизматининг бошлиғи, генерал-майор В.Т.Медведвнинг ҳаракатлари ҳам шубҳа остига олинган
ГКЧП шунингдек, СССР ИИВ, КГБ, КПСС раҳбарияти ва совет ҳукумати кўплаб аъзолари томонидан ҳам қўллаб-қувватланган.
ГКЧП КГБ (Алфа махсус бўлинмаси, 27-мотоўқчи бригада), ИИВ (ОМОН ва Дзержинский номиддаги дивизия) ва Мудофаа вазирлиги (106-Тула ҳаво-десант дивизияси, Таман мотоўқчи дивизияси, Кантемиров танк дивизияси) кучларига таянган. Жами Москвага 4 мингга яқин ҳарбий хизматчи, 362 та танк, 427 та бронетранспортёр ва БМП киритилган. Десант, мотоўқчилар ва флот қўшимча қисмлари Ленинград, Киев, Таллин, Тбилиси, Рига яқинига ташланган.
Ҳарбий-десант кучларига генерал-лейтенант П. С. Грачёв бошчилик қилган. Бунда Грачёв Язов билан ҳам, Елцин билан ҳам телефон орқали алоқада бўлиб турган. Бироқ ГКЧП ўз кучлари устидан тўлиқ назоратга эга бўлмаган; биринчи куннинг ўзидаёқ Таман дивизиясининг бир қисми Оқ уй ҳимоячилари томонга ўтиб кетган. Ушбу дивизия танкида туриб Елцин ўзининг машҳур мурожаатини қилган.
СССР Давлат телерадио компанияси ГКЧП га ах ёрдами кўрсатган (уч кун давомида янгиликлар турли коррупция ҳолатларининг фош этилиши ва қонунбузарликлар ҳақида маълумотларга тўлиб кетган), ГКЧП КПСС Марказий Комитетининг ҳам қўллаб-қувватлаш ваъдасини олди, бироқ бу муассасалар пойтахт ва мамлакатдаги вазиятга сезиларли таъсир кўрсата олмади.
ГКЧП раҳбари
ГКЧП номинал раҳбари Г. И. Янаев бўлганига қарамай, қатор мутахассислар (масалан, собиқ Ленсовет депутати, сиёсатшунос Алексей Мусаков) фикрига кўра, қўмитанинг «ҳақиқий қалби» Владимир Крючков бўлган. Крючковнинг етакчи роли ҳақида СССР КГБ томонидан 1991 йил сентябрда ўтказилган хизмат текшируви материалларида бир неча бор ёдга олиб ўтилган.
РФСР вазирлар Кенгаши раҳбари Иван Силаев иттифоқ парламенти спикери Анатолий Лукяновни «тўнтаришнинг бош идеологи» деб атаган.
Лекин шунга қарамай, Россия Федерацияси Президенти Борис Елцин фикрига кўра:
«ГКЧП да етакчи бўлмаган. Унинг фикрлари ҳаракатга келтирадиган ва белги бўла оладиган нуфузли шахс бўлмаган»
ГКЧП рақиблари
ГКЧП га қаршилик кўрсатишда РСФСР сиёсий раҳбарияти етакчилик қилди (президент Борис Елцин, вице-президент Александр Руцкой, ҳукумат раиси Иван Силаев, Олий Кенгаш раиси в.б. Руслан Хасбулатов).
«Россия фуқароларига» мурожаатда 19 августда Борис Елцин, Руслан Хасбулатов ва Иван Силаев ГКЧП ҳаракатларини давлат тўнтариши сифатида баҳолаб, қуйидагича баёнот бердилар:
«Биз бундай куч ишлатиш усуллари мақбул эмас деб ҳисоблаб келганмиз ва шундай ҳисоблаймиз. Улар бутун дунё олдида СССР обрўсини туширади, жаҳон ҳамжамиятидаги нуфузимизни пастга уради, Совет Иттифоқининг жаҳон ҳамжамиятидан яккаланиб қолиши ва совуқ уруш даврига қайтаради. Буларнинг барчаси ҳокимият тепасига келган қўмита (ГКЧП) ноқонуний деб аташимизга мажбур қилади. Мос равишда ушбу қўмитанинг барча қарорлари ва буйруқлари ҳам ноқонуний ҳисобланади»
Гарчи 10 йилдан кейин «Озодлик» радиосига берган интервюсида худди ГКЧП каби, у ҳам янги Иттифоқ шартномасига қарши бўлганини айтган бўлсада, Хасбулатов Елцин томонида бўлган:
Янги Иттифоқ шартномасининг мазмунига келадиган бўлсак, Афанасев ва бошқа бировдан ташқари, ўзим ҳам бу мазмундан қаттиқ норози бўлдим. Елцин ва мен кўп тортишдик - 20 август куни йиғилишга боришимиз керакми? Ва ниҳоят, Елцинни агар биз у ерга бормасак ва делегация тузмасак, бу Иттифоқни бузиш истаги сифатида қабул қилинади деб ишонтира олдим. Ахир март ойида Иттифоқ бирлиги ҳақида референдум бўлиб ўтганди. Олтмиш уч фоиз, менимча, ёки аҳолининг 61 фоизи Иттифоқни сақлаб қолиш тарафдори эди. Мен: "Сиз билан менинг ҳаққимиз йўқ..." дедим. Шунинг учун айтаманки: "Келинг, делегация тузайлик, кейин келажакдаги Иттифоқ шартномаси бўйича шарҳларимизни баён қиламиз."
— Интервю 12.08.2001.
Оқ уй ҳимоячилари
Россия Федерацияси Советлар уйида ("оқ уй") Россия ҳукумати чақириғига минглаб россияликлар, турли ижтимоий гуруҳлар вакиллари, шу жумладан, — демократик фикрловчи жамоатчилик, "демократик Россия" ҳаракати аъзолари, талабалар, Афғонистон уруши фахрийларидан тортиб зиёлилар, анархистлар ва "Хотира" миллатчи жамият вакилларигача тўпланган. Кўпчилик москваликлар эди, аммо кўплаб ҳимоячилар ўша кунларда пойтахтда тасодифан ёки атайлаб келган пойтахт меҳмонлари эди.
Демократик Иттифоқ партияси етакчиси Валерия Новодворскаяга кўра, шу кунларда қамоқда ўтирганига қарамай, унинг партияси аъзолари Москвадаги ГКЧПга қарши кўчадаги намойишларда фаол иштирок этган.
Советлар уйини эҳтимолий ҳужумдан ҳимоя қилиш учун келганлар орасида Мстислав Ростропович, Андрей Макаревич, Константин Кинчев, Александр Городницкий, Маргарита Терехова, Борис Хмелницкий, Татяна Друбич, Жан Сагадеев, Анатолий Крупнов, Лев Гудков, Алексей Балабанов, Сергей Пархоменко, бўлғуси террорчи Шамил Басаев ва «ЮКОС» компаниясининг бўлғуси раҳбари Михаил Ходорковский, Москва вице-мэри Ю. М. Лужков ва унинг ҳомиладор хотини Е. Н. Батурина, собиқ СССР ташқи ишар вазири Эдуард Шеварднадзе бор эди.
Воқеалар ривожи
1990 йилнинг декабрида СССР Президенти Горбачёв КГБ раиси Владимир Крючковга СССРда фавқулодда вазият жорий қилиш лойиҳасини тайёрлашга буйруқ берди. 1990 йил декабрида СССР КГБ раиси В. А. Крючков КГБ ПСУ бошлиғининг собиқ ўринбосари В. И.Жижинга ва СССР КГБ собиқ раиси биринчи ўринбосари В. Ф. Грушко ёрдамчиси собиқ ўринбосари А. Г. Егоров фавқулодда ҳолатда мамлакатда вазиятни барқарорлаштириш учун мумкин бўлган асосий чора-тадбирлар ишлаб чиқишни топширди.
1990 йилнинг декабрида СССР халқ депутатларининг тўртинчи сезди фавқулодда ҳолатларда Президент Горбачёв томонидан "президент ҳукумати" шаклини жорий этиш бўйича таклиф этилган қонунни маъқуллади. СССР Халқ депутатлари IV съезди (декабр 1990) Совет Президентига янги фавқулодда ваколатларни берди: Вазирлар Маҳкамасига айлантирилган ҳукуматни бевосита назорат қилиш, Федерация Кенгаши ва СССР хавфсизлик Кенгашига раҳбарлик қилиш. Маълум вазифаларни амалга ошириш имкони бўлмаган ва унинг ўзи йўқлигида унинг вазифаларини бажариш учун СССР президенти ўрнига иттифоқ съезди вице-президенти лавозимини таъсис этди, бу лавозимга Михаил Горбачев талаби билан Г. Янаев сайланди. Съезд шунингдек, Совет Иттифоқини сақлаб қолиш бўйича референдум ўтказишга ҳам қарор қилди.
1990 йил 20 декабрда СССР ташқи ишлар вазири Эдуард Шеварднадзе халқ депутатлари IV съезди трибунасидан туриб, «диктатура яқинлашиб келаётганига норозилик белгиси сифатида» истеъфо ҳақида маълум қилди.
1991 йил 11-13 январ кунлари Литвадаги январ воқеалари рўй берди. Улар асосан Вилнюсда бўлиб ўтган. Шунингдек, шу кунларда Совет қўшинлари алоқа марказларини, ҳарбий ва фуқаролик объектларини эгаллаб олди, республиканинг бошқа жойларидаги — Вилнюс, Каунас, Клайпеда атрофларида йўлларни патруллашни кўпайтирди, қўшни Шауляйдаги шаҳар Кенгаши биносини ҳам эгаллаб олди. Воқеалар Алитус ва Варенада ҳам ривожланди. 13 январ куни кечаси «Алфа» гуруҳи Вилнюсдаги ТВ-марказ ва матбуот уйига бостириб кирди. 14 киши ҳалок бўлди. Ригада 20 январ куни Латвия ички ишлар вазирлигининг касаба уюшмасига қарашли Рига ОМОН бостириб кириши оқибатида 5 киши ҳалок бўлди.
1991 йил 25 январ куни СССР ички ишлар вазирлиги ва армия йирик шаҳарларда қўшма патруллари тўғрисида фармон чиқарди.
1991 йил феврал-март ойларида СССР Президенти Горбачев бошчилигидаги Иттифоқ ҳукумати ва Елцин бошчилигидаги РСФСР раҳбарияти ўртасидаги сиёсий қарама-қаршилик авж олди. СССРда феврал ва март ойларида Иттифоқ ҳокимиятига бўйсунмаслик ҳаракатлари кузатилди, СССР Президентининг фармонлари бажарилмади оширилмади, Москва, Ленинград ва бошқа шаҳарларда кончиларнинг иш ташлашлари, демократик мухолифатнинг намойишлари бўлди.
1991 йил феврал ойида СССрда демократик мухолифатнинг оммавий намойишлари Москвада бўлиб ўтди.
1991 йил 7 февралда СССР КГБ раиси В. А. Крючков Михаил Горбачевга СССР бўйлаб фавқулодда ҳолат жорий этиш режаси билан нота юборади.
1991 йил февралида Горбачев столига КГБ томонидан тайёрланган «Мамлакатдаги сиёсий вазит ҳақида» таҳлилий маълумот келтирилди.
1991 йил 19 февралда Борис Елцин Марказий телевидениеда қилган чиқишида Совет Президенти Михаил Горбачёвнинг истеъфосини (Болтиқбўйи давлатларидаги воқеалар муносабати билан) ва мамлакатда ҳокимиятни Иттифоқ республикалари раҳбарларидан иборат Федерация Кенгашига топширишни талаб қилди.
20 февралда СССР Олий Совети «1991 йил 19 февралда РСФСР Олий Совет раиси Елциннинг марказий телевидение орқали чиқиши тўғрисида»ги фармони қабул қилинди, унда айтилишича: «1991 йил 19 февралда РСФСР Олий Совет раиси Елцин марказий телевидениеда сўзга чикишида мавжуд бўлган, қонуний сайланган мамлакат ҳукумат органларини алмаштириш, СССР президентининг зудлик билан истеъфо бериши ҳақидаги даъватлари СССР Конституциясига зид келади ва мамлакатда мавқулодда вазият юзага келтиради»
1991 йил 21 февралда РСФСР Олий Совети раиси ўринбосари С. Горячев РСФСР Олий Совети сессиясида Республика Олий Кенгашининг олти аъзоси (С. Горячев, Б. Исаев, Р. Абдулатипов, В. Исаков, А. Вешняков, В. Сыроватко) сиёсий баёнотини ўқиб эшиттирди, унда Елцин Совет Иттифоқи ва Россия Федерацияси парчаланишида, ҳукумат учун курашда ва РСФСР Олий Совети фаолиятини «бирлашиш ва бунёдкорлик ишлари йўли»га қайтаришга қодир эмасликда айблади.
1991 йил 22-24-феврал кунлари Москвада Елциннинг талабларини қўллаб-қувватлаш мақсадида оммавий митинглар ўтказилди.
1991 йил 1 мартда кончиллар оммавий иш ташлари янги тўлқини бошланди (Кузбасс ва Донбассда, сўнгра бошқа ҳудудларда) ва икки ой давом этди. Мартнинг охирига келиб иш ташлаганлар сони 200 минг кишига етди. Кончилар нафақат ойликларни оширишни, балки демократик ислоҳотларни давом эттириш, Горбачевни истеъфога чиқариш, КПСС мулкини давлат тассаруфига ўтказишни талаб қиларди.
1991-йил 9 март куни Елцин Москва Киночилар уйида демократик жамоатчилик вакилларига мурожаат қилди. У марказдан қаттиқ ажралиб, коммунистларга қарши кучлар коалициясини тузишга ва партияга қарши ҳужумга ўтишга чақирди. Елциннинг айтишича, РСФСР Олий Совети раиси томонидан ҳокимиятни тўғридан-тўғри амалга ошириш учун тайинланадиган одамлар аллақачон тайёрланган.
10 мартда Елцинни, иш ташлаган кончиларни ва РСФСР суверенитетини қўллаб-қувватлаш учун, СССР халқ депутатлари съезди, СССР ҳукумати ва СССР Президенти сиёсати қарши, бўлажак референдумда Иттифоқ сақлаб қарши овоз бериш учун Кремлдаги Манежная майдонида "Демократик Россия" митинги бўлиб ўтди (тахминан 600 минг киши қатнашди)
17 мартда СССРни сақлаб қолиш ҳақида Бутуниттифоқ референдуми бўлиб ўтди. Референдумда рўйхатга олинган сайловчиларнинг 80 %и қатнашди, шундан 77,85 %и СССРни сақлаб қолиш учун овоз берди.
19 мартда КГБ раиси Крючковнинг 0036-сонли махфий буйруғи билан Москва шаҳри ва Москва вилояти бўйича КГБ бошқармаси қумитанинг марказий аппаратига бўйсундирилди - Москвада ҳукумат тепасида демократлар эди ва Крючков уларга бундай муҳим назорат воситасини қолдиролмасди.
1991 йил 21 мартда бир қатор рус депутатларининг "ҳимоя" қилиш илтимосига биноан СССР Олий Совети РСФСР Халқ депутатлари Советларининг 3-съездининг бўлажак чақирилиши муносабати билан Москвада митинг ўтказишни тақиқлади.
1991 йил 25 мартдан 15 апрелгача Москвада митинглар, кўча юришлари ва намойишларни тақиқловчи СССР Вазирлар Кенгашининг қарори қабул қилинди.
1991-йил 26 мартда СССР Президенти фармони билан Москва ички ишлар Бош бошқармаси СССР ички ишлар вазирлигига қайта жойлаштирилди.
1991-йил 27 мартда Совет Президенти Михаил Горбачёв хавфсизлик кучларига Москвага қўшин киритиш учун рухсат берди.
1991-йил 28 мартда Горбачёв билан учрашувда Г. Янаев бошчилигида Фавқулодда ҳолат жорий этишга тайёргарлик кўриш учун комиссия тузилди. Комиссия таркибига Тизяков ва Стародубцевни истисно қилганда бўлажак ГКЧПнинг барча аъзолари киритилди. Шу куни Москвага қўшинлар олиб кирилди. 1991-йил 28 мартда РСФСР халқ депутатларининг III сезди ўз ишини бошлади. Депутатлар Иттифоқ органларининг Москва марказига йирик полиция кучлари ва ички қўшинларни киритиш ҳақидаги буйруқларини зудлик билан бекор қилишни талаб қилдилар. СССР Президенти рад этди. Съезд 29 март куни соат 10 гача иш фаолиятини тўхтатди. Бу вақтга келиб Горачев қўшинларни шаҳар кўчаларидан олиб чиқиб кетишни буюрган эди. 28 мартда РСФСР суверенитетини қўллаб-қувватлаш мақсадида демократик Россия ҳаракати, парламентининг демократик қаноти Елцин томонидан митинг уюштирилди.(Новий Арбат ва Маяковский майдонида бир неча ўн минглаб одамлар иштирокида).
Бундай вазиятда Съезд Елцинга қўшимча ваколатлар берди ва 1991 йил июнида РСФСР президенти сайлови ўтказишга розилик берди.
Апрел ойида нархларнинг оширилишига қарши оммавий иш ташлашлар бошланди. «Бюджет уруши» бошланди: республикалар иттифоқ бюджетига тўпланган солиқлар ва бошқа йиғимларни тўламай қўйди.
23 апрел куни М. С. Горбачев Москва яқинидаги Ново-Огарёвода янги Иттифоқ шартномаини имзолашга рози бўлган РСФСР, Украина, Белоруссия, Қозоғистон, Ўзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон, Тожикистон, Озарбайжон раҳарлари иштирокида мажлис ўтказди. Суверен Республикалар Иттифоқи (ССР) – унинг қатнашчилари тўлиқ суверен сиёсий ҳокимиятга эга бўладиган федерал давлат ташкил қилиш кўзда тутилганди. Иттифоқ ваколатлари ташқи сиёсат, давлат хавфсизлигини таъминлаш, Иттифоқ ва унинг субъектлари суверенитетини ҳимоя қилиш, ташқи иқтисодий фаолиятдан иборат бўлар эди.
1991-йил 12 июнда РСФСРда биринчи президентлик сайловлари бўлиб ўтди. Умумхалқ овоз бериши натижасида Борис Елцин РСФСР Президенти бўлди.
17 июн куни Горбачев ва тўққиз республика раҳбарлари Иттифоқ шартномаси лойиҳаси бўйича келишиб олдилар. Лойиҳанинг ўзи СССР Вазирлар Кенгаши хавфсизлик кучлари: Язов (мудофаа вазирлиги), Пуго (СССР ички ишлар вазирлиги) ва Крючков (КГБ) томонидан кескин салбий реакцияга сабаб бўлди.
20 июн куни Берлинда АҚШ Давлат котиби Жеймс Бейкер Горбачевни ҳокимият тепасидан ағдариш мақсадида тайёланаётган фитна ҳақида ва бунга Бош вазир Павлов, мудофаа вазири Язов, КГБ раиси Крючков алоқадорлиги ҳақида разведка маълумотларига таянган ҳолда СССР ташқи ишлар вазири А.Бессмертныхни огоҳлантиради. АҚШнинг СССРдаги элчиси Жек Матлок шу каби маълумотларни Горбачевга у билан учрашгандан сўнг юборади. 2016 йилда Горбачев Матлок билан суҳбатни тасдиқлади.
20 июл куни РСФСР Президенти Елцин "департизация тўғрисида" (корхона, муассаса, жамоат, ҳарбий ва ҳуқуқ-тартибот идораларидаги партия тузилмалари фаолиятини тақиқлаш ҳақида) фармон чиқарди. Фармонда РСФСР ҳудудидаги давлат тасарруфидаги корхона ва муассасалардан ташкилотларни (биринчи навбатда КПСС) йўқ қилиш назарда тутилган бўлса-да, бунинг оқибати КПССнинг ташкилий ҳалокати бўлди. Фармон КПСС бошқарув органларида ўта салбий реакция уйғотди. Сиёсий бюро фармонни қоралаб баёнот берди. Горбачев 25 июл куни КПСС Марказий қўмитаси пленумида бир ҳисоботда фармонни қоралади, партия аъзоларини тинчланишга чақириб, у департизацияга қарши чора-тадбирлар қабул қилинишини таъкидлади, шунингдек, Конституцион назорат қўмитаси хулосасини кутишни таклиф қилди.
23 июл бир гуруҳ сиёсатчилар ва маданият арбоблари томонидан халққа мурожаат эълон қилинди.
29 июл куни Горбачев, Елцин ва Қозоғистон Президенти Нурсултон Назарбоев Ново-Огарёвода яширин учрашди. Янги Иттифоқ шартномасини имзолаш санаси ҳам 1991 йил 20 август куни деб белгиланган эди.
2 август куни Горбачёв телемурожаатда Иттифоқ шартномасини имзолаш 20 августга мўлжаллангани ҳақида маълум қилди. Эртаси куни бу хабар «Правда» газетасида чоп этилди.
3 августда СССР вазирлар кабинети мажлисида Горбачёв мамлакатда фавқулодда вазият юзага келгани ва фавқулодда ҳолат жорий қилиш лозимлиги ҳақида баёнот берди.
4 август куни Горбачёв Қримдаги Форос қишлоғи яқинидаги президент қароргоҳида дам олишга борди, бироқ у ерда расмий вазифаларини бажаришда давом этиб, фармонларни имзолади.
15 август куни Иттифоқ шартномаси матни эълон қилинди.
16 август куни Валдайда таътилда бўлган СССР Олий Советининг раиси А. И. Лукянов КПСС Марказий қўмитаси котиби О. С. Шенин билан телефонда гаплашиб, суверен давлатлар Иттифоқи тўғрисидаги шартномани имзолашга йўл қўйилмаганлиги ҳақидаги баёноти матни устида иш олиб боради.
17 август куни КГБнинг 7-бошқармаси махсус кучлари, " а " гуруҳи ("алфа" гуруҳи сифатида маълум) ва ПГУ махсус кучлари - алоҳида ўқув маркази (бу ном остида КГБ ҳужжатларида "В" ёки "Вимпел"гуруҳи пайдо бўлган) юқори тайёргарлик ҳолатига келтирилди. Улар Москвага кўчирилди ва Дзержинский номидаги клубга жойлаштирилди.
17 августда Крючков, Павлов, Язов, Бакланов, Шенин ва Горбачёвнинг ёрдамчиси Болдин Москвада ёпиқ КГБ меҳмон қароргоҳи бўлган «АБЦ» объектида, Теплостанский проезд, 1а манзилида учрашадилар.
BBC маълумотларига кўра, 19 августда фавқулодда ҳолат жорий қилиш ҳақида қарор кабул килиш, Горбачевдан мос келувчи фармонларни имзолаш ёки истеъфога чиқиш ва вице-президент Янаевга ваколатларни ўтказишни талаб қилиш, Қозоғистондан қайтиб келган Елцинни Язов билан суҳбатлашиш учун "Чкаловский" аэропортида қўлга олиш, кейин музокаралар натижаларига қараб ҳаракат қилиш кўзда тутилган
В. Варенниковнинг судда айтишича, у АБЦ объектида ҳозир бўлганида фақат иккита муаммо кўриб чиқилган: биринчиси – мамлакатдаги вазиятни баҳолаш ва иккинчиси — қандай чоралар кўриш керак. Горбачевни ҳокимиятдан маҳрум қилиш ҳақида эса ҳеч ким гапирмаган ҳам.
Москвадаги воқеалар хронологияси
Соат 08:00 да Д. Язов мудофаа вазирлигида йиғилиш ўтказади. Москва ҳарбий округи қўмондони генерал Н. Калининга 2-гвардиячи мотоўқчи дивизия ва 4-гвардиячи танк дивизиясини, ҳарбий-десант қўмондони Грачевга 106-ҳаво-десанти дивизиясини Москвага киришга таёрлаш ҳақида буйруқ берлди. Язовнинг сўзларига кўра, қўшинлар ўша куннинг ўзида шаҳарга киритилиши мумкин эди.
Округлар қўшинлари қўмондонларига ёрдам курсатиш учун Язовнинг кўрсатмаси бўйича Ленинград, Рига, Тошкент, Кировабад ва Каунасга мудофаа вазирилиги вакиллари учиб боради.
11: 00 Крючков КГБ раҳбарияти билан учрашув ўтказади ва Марказий аппарат ходимлари гуруҳларини Латвия, Эстония ва Литвага жўнатишга буйруқ беради; унинг ўринбосари Валерий Лебедевга назорат қилиниши керак бўлган 69 демократик ҳаракатнинг раҳбарлари рўйхатини топширади. 7-бошкарма бошқармаси раҳбари Елциннинг дача атрофидаги вазиятни ўрганиб чиқиши керак еди, у ерда КГБда мавжуд маълумотларга кўра, Олма-отадан келгандан кейин етиб бормоқчи бўлган.
Соат 13:00 да О. Д.Бакланов, О. С.Шенин, В. И. Болдин, В. И. Бакланов, В.И. Варенников ва 9-бўлинма раҳбари Плеханов билан Чкаловский аеродромидан Ту-154 ҳарбий самолётида (парвоз рақами 85605) кўтарилди. Мудофаа вазири Язовга, СССР Президенти Горачев билан музокаралар олиб бориш учун Қримга тайинланган, фавқулодда ҳолат жорий етилишига розилигини таъминлаш мақсадида олиб борган. 17 соат атрофида Горачев билан учрашишди. Баъзи манбаларга кўра, Горбачёв уларга розилик беришдан бош тортган
Биз ГКЧПда гуруҳ Қримга Горбачев ёнига уни фавқулодда ҳолат жорий қилиш ҳақида қарор қабул қилишга кўндириш учун бориши ҳақида келишиб олгандик. … Бизнинг Форосга Горбачёв олдига келишимиздан бошқа мақсад 20 августга мўлжалланган янги Иттифоқ шартномаси имзоланишини бузиш эди, бизнингча, у ҳеч қандай ҳуқуқий асосларга эга эмасди. 18 августда биз у билан учрашдик, маълумки, ҳеч нарса ҳақида келиша олмадик.— В. Варенников.
Соат 16:32: президент далаҳовлисида барча турдаги стационар алоқа, жумладан, СССР стратегик атом кучларини бошқаришни таъминлайдиган канал узиб қўйилганди.
Бошқа маълумотларга кўра, Горбачёвнинг қўриқчилари уйчасидаги алоқа сақланиб қолган ва ундан бир неча марта фойдаланилган. Масалан, А. И. Волскийга қўнғироқ қилинган. Варенников алоқа фақат Горбачев далаҳовлисидаги кабинетда узиб қўйилганлигини айтган. Далаҳовлининг маъмурий қисмида (бу асосий уйдан 1-2 дақиқалик масофада) барча турдаги алоқа ишлаб турган, автомобиллар эса ёпиқ космик алоқа билан таъминланганди.
19:00: Мудофаа вазири Язов генерал Грачевни чақириб, ВДВ қўшинларини жанговар шайлик ҳолатига келтиришга буйруқ берди. Бу пайтда СССР КГБ вакили В. Ф. Грушко раҳбарлиги остида бошланган мажлисда Мудофаа вазирлиги, КГБ ва ИИВ қўшинларининг фавқулодда ҳолат шароитидаги вазифалари муҳокама қилинди.
20:00: Янаев, Павлов, Крючков, Язов, Пуго, Лукянов бош вазирнинг Кремлдаги кабинетида тўпланиб, ГКЧП ҳужжатларини муҳокама қиладилар ва тузатишлар киритадилар.
23:25: Янаев, сославшис на статю 127. 7 СССР Конституциясининг 127.7-моддасига таяниб, «саломатлик билан боғлиқ ҳолати туфайли Горбачёв Михаил Сергеевич ўзининг СССР Президенти мажбуриятларини бажара олмаслиги сабабли» 19 августдан бошлаб президентлик ваколатларини ўз зиммасига юклатилиши ҳақида фармон имзолайди.
19 август
01:00: Янаев ўзи, Павлов, Крючков, Язов, Пуго, Бакланов, Тизяков ва Стародубцевдан иборат бўлган ГКЧП ташкил этиш ҳақида ҳужжатларни имзолайди (бу ҳужжатлар қаторида «Совет халқига мурожаат» ҳам бор эди)[13].
Ҳозир бўлган ГКЧП аъзолари Москва вақти билан 19 август соат 04:00 дан бошлаб олти ой муддатга "СССРнинг айрим жойларида" фавқулодда ҳолат жорий қилиниши, митинглар, намойишлар ва иш ташлашларни тақиқлаш, сиёсий партиялар, жамоат ташкилотлари ва вазият нормаллаштиришга тўсқинлик қиладиган оммавий ҳаракатлар фаолиятини тўхтатиш, шунингдек барча шаҳарларда хоҳловчиларга шахсий фойдаланиш учун 15 соткадан ер майдони ажратиш ҳақида айтилади.
04:00: СССР КГБ чегара қўшинлари Севастопол полки Форосдаги президент далаҳовлисини қуршаб олади. СССР ҲҲК қўшинлари штаб бошлиғи генерал-полковник Игор Малцевнинг буйруғи билан Президентнинг Ту-134 самолёти ва Ми-8 вертолёти жойлашган учиш полосаси ёпиб қўйилади.
Соат 06:00 да СССР оммавий ахборот воситалари СССР Президенти Горбачёвнинг саломатлик ҳолати туфайли ўз вазифаларини бажара олмаслиги ва иттифоқ конституциясига мувофиқ, ҳокимиятнинг тўлалигича вице-президент Геннадий Янаевга ўтиши ҳақида маълум қилади. Шунингдек, мамлакатни бошқариш ва фавқулодда ҳолатни самарали амалга ошириш учун фавқулодда вазиятлар бўйича Давлат қўмитаси (ГКЧП) ташкил этилганлиги эълон қилинди. Қўмита мамлакатнинг айрим ҳудудларида фавқулодда ҳолат эълон қилди (аслида, ГКЧП фақат Москвада фавқулодда ҳолат ўрнатди). Худди шу пайтни ўзида, соат 06:00 да, СССР мудофаа вазири Д. Язов вазиятга қараб тартибини сақлаб қолиш ва ҳарбий иншоотлари ҳимоясини мустаҳкамлаш учун кўрсатма олган ҳарбий округлари қўмондонларини йиғилишга тўплади. - Қолганини, - деди вазир, - радио ва газета хабарларидан билиб оласиз."
Тунда «Алфа» Архангелскдаги Елциннинг дачасига йўл олди, аммо президентни тўсиб қўймади ва унга қарши ҳеч қандай чора кўриш бўйича кўрсатма олмади. Язов Елцинга қарши ҳаракат тайёрланганини инкор этади.
Айни пайтда, Елцин зудлик билан ҳокимиятнинг олий поғонасидаги барча тарафдорларини жалб қилди, уларнинг орасида энг таниқлилари Р. И.Хасбулатов, А. А. Собчак, Г. Е. Бурбулис, М. Н. Полторанин, С. М. Шахрай, В. Н. Ярошенко эди. Коалиция "Россия фуқароларига" мурожаатини ишлаб чиқди ва тарқатди. Елцин "ГКЧП ҳаракатларининг ноқонунийлиги тўғрисида" фармон имзолади. «Эхо Москвы» ГКЧП рақибларининг карнайига айланди.
Соат 07: 00 да мудофаа вазири Язовнинг буйруғи билан Таман мотоўқчи бўлинмаси, Кантемиров танк бўлинмаси ва 106-Тула ҳаво-десант бўлинмаси Москвага йўл олади. Ҳарбий транспорт самолётлари бошқа яна бир ҳаводаги бўлинманинг қўниш усули билан қўнишни таъминлади.
Худди шу пайтни ўзида, ҳаво-десант бўлинмалари Ленингад ва Киевга киритилди. Шахсий таркибга бу ғайриоддий ҳаракатларнинг мақсади ҳақида маълумот берилмаган. 1991-йил 19 август куни соат 06: 30 да Киев ҳарбий округи қўмондони генерал В. Чечеватов Леонид Кравчукни ГКЧП яратилганлиги ҳақида хабардор қилди. Киев яқинида Полоцк десант дивизияси Бориспол-2 ҳарбий аэродромига қўнди.
РСФСР Президенти Елцин соат 09: 00 да "Оқ уй"га (РСФСР Олий Совети) келади ва ГКЧП ҳаракатларига қаршилик кўрсатиш марказини ташкил этади. Қаршилик Москвада Оқ уй яқинидаги Краснопресненская кўчаси ва Ленинградда Мариинский саройи ёнидаги Исаакий майдонида тўпланган митинглар шаклини олади.
Соат 08: 00да Останкинодаги телемарказни парашютчилар қўриқлай бошлади. Россия ТВ узатгичлари ўчирилди. Барча каналлар Лукяновнинг баёноти ва ГКЧП ҳужжатлари узатиладиган 1 дастурга ўтилади ва танаффусларда классик мусиқа, асосан, «минор»да ижро этилади.
09: 28 мудофаа вазири Язов қуролли кучларни юқори жанговар шайликка келтириш ҳақида кўрсатма имзолайди.
Соат 09:30 дан Москвада алоҳида ҳарбий колонналар - армия юк машиналари, БТР, танклар ҳаракати бошланади.
Соат 10: 00дан бошлаб СССР ички ишлар вазири буйруғи билан тайинланган ДАН экипажлари ёрдамида қўшинлар кун давомида Москва марказида ўз тайинлаган позицияларини эгаллайдилар. Марказий телеграф, ТАСС, Останкинодаги телевизион марказ, радиостанциялар, иссиқлик электр станциялари, сув станциялари, кўприклар ва уларга киришларни қўриқлаш зарур эди. КГБ ва ички ишлар вазирлиги махсус кучлари бирликлари Манез майдони ва Кремлни қуршаб олди.
Айни пайтда, тўғридан-тўғри Оқ уй яқинида генерал-майор А. И. Лебед кумондонлиги остида 106-ҳаво-десант дивизияси 137-парашют-десант полкининг зирҳли техникаси ва Таман дивизияси танклари жойлашди.
Соат 11:00 дан бошлаб Манеж майдонида уч рангли байроқлар, Сахаров ва Елцин портретларини кўтариб олган одамлар тўплана бошлади. «Ҳамма Оқ уй ҳимоясига!» даъвати янграйди.
Таман дивизияси мотоўқчилар бўлинмалари Марказий телеграфни қўлга олади, бинодаги ҳаммага уни тарк этиш буюрилади.
11:30 да кўп минг кишилик фуқаролар колоннаси Тверская кўчаси бўйлаб Оқ уй томон йўл олади. Соат 12:00 да Москвада Манеж майдонида ўз-ўзидан бошланган митингда бир неча минг киши катнашди, лекин одамлар сони тўхтовсиз кўпайиб борди. РСФСР раҳбариятининг 19 август тунида рўй берган воқеалар «конституцияга қарши тўнтариш» деб айтилган ва умуми муддатсиз иш ташлашга даъват қилинган баёноти ўқиб эшиттирилди. Тез орада Манеж майдонига Катта театр томонидан БТР колоннаси ҳаракат бошлади, лекин бир неча минг киши қўлни қўлга бериб, майдон олдида уларнинг йўлини тўсди. Манеж майдонига Герцен, Тверская, Новый Арбат, Лубянка кўчалари томондан бронетранспортерлар колонналар ўтишга ҳаракат қилди. Одамлар майдонга кираверишда уларни тўхтатиб, автобус ва троллейбуслардан тўсиқлар ясай бошлади.
Соат 12:15 да Оқ уй ёнида тўпланган бир неча минг киши олдига Борис Елцин чиқди. Оқ уйнинг асосий кириш эшиги олдида Таман дивизиясининг 110-рақамли танки устига чиқиб, Елцин «Россия фуқароларига мурожаат»ни ўқиб эшиттирди ва унда ГКЧП ҳаракатларини «реакцион, конституцияга қарши тўнтариш» деб атади ва мамлакат фуқароларини «путччиларга муносиб жавоб қайтариш ва мамлакатни нормал конституцион ривожланиш йўлига қайтаришни талаб қилиш»га чакирди.
14:00: ГКЧП чоп этилаётган марказий, Москва шаҳар ва вилоят ижтимоий-сиёсий нашрларини қуйидаги газеталар билан чегаралаш ҳақида 2-сонли Қарорни эълон қилди: «Труд», «Рабочая трибуна», «Известия», «Правда», «Красная звезда», «Советская Россия», «Московская правда», «Ленинское знамя», «Селская жизн» ва айрим маълумотларга кўра, Елцин ва унинг тарафдорларидан соат 16 гача Оқ уйни тарк этишни талаб қилди.
15:30: Оқ уй ёнида тўпланганлар баррикадалар қуришни бошладилар.
16:00 да Янаевнинг фармони билан Москвада фавқулодда ҳолат жорий қилинади, ҳарби округ қўмондони Николай Калинин шаҳар коменданти этиб тайинланади.
Соат 17.00 атрофида 61-сонли фармон имзолайди, унда ижроия ҳукумати иттифоқ органлари, жумладан, куч структуралари РСФСР президенти ўйсинувга ўтказилди.
17:00: ТИВ матбуот маркази эшиклари ёнида танклар пайдо бўлди. Матбуот марказида ГКЧП аъзоларининг матуот анжумани бўлиб ўтди. Унда ГКЧП ташкилотчиларидан бири, яқиндагина алкаоголдан заҳарланган бош вазир В. С. Павлов қатнашди. ГКЧП қатнашчилар анча асабий эдилар; Г. Янаевнинг қалтираб турган қўллари тасвирга олинган кадрлар бутун дунёни айланиб чиқди.
Соат 17:00 да бронетранспортёрлар Манеж майдонига олиб кирадиган йўлларни тозалаб берди. намойишчилар Тверская кўчасини тўсиб қўйган троллейбуслар олиб ташланди, транспорт ҳаракати имконсиз бўлсада, майдонга кетаётган пиёдалар йўл тўсилмади.
17:30: Борис Елцин РСФСР вазирлар Совети раисининг биринчи ўринбосари Олег Иванович Лобов бошчилигидаги Свердловск тезкор бошқарув гуруҳи (РСФСР вазирлар Совети дублёр таркиби) ташкил этиш ва эвакуация тўғрисидаги фармонни имзолади. Резерв ҳукумати Домодедово аэропортига келиб, режадан ташқари парвозни амалга оширмоқчи бўлган екипаж аввалига топилмади. Курган авиакорхонаси учиш отряди командири Владимир Федорович Пикулев ва Ту-154Б СССР қўмондони-85310 Юрий Потанин бу рейсни бажаришга қарор қилди. Захира ҳукумати Свердловскдан 70 км узоқликда захира назорат пунктида жойлашган.
20:52. Борис Елцин РСФСР Советлар Уйи олдида кўп минг кишилик митингда сўзга чиқди. РСФСР Президенти тўпланганларни Россия раҳбариятининг сўнгги қарорлари билан таништирди.
23:00: Баррикадалар оралаб Оқ уйгаТаман гвардиячи дивизиясининг танк ротаси йўналтирилди. Майор С. Евдокимов бошчилигидаги ўнта танкнинг келиши минглаб москваликлар томонидан олқишлар билан қарши олинди. Бу машиналар экипажлари Россия ҳукуматига содиқлигини маълум қилди.
Соат 23:30 атрофида 106-ҳаво-десант дивизияси десантчилар ротаси 10 та БРДМ да Советлар уйи ёнига келди. Жангчилар билан бирга генерал-майор А. И. Лебед ҳам келган бўлиб, у вазият билан шахсан танишиш ва «бинони тозалаш» ҳақида қарор қабул қилиши лозим бўлган.
«Время» дастуридаги сюжет
СССР Марказий телевидениеси «Время» дастури кутилмаганда ўз мухбири С.Медведев томонидан тайёрланган Оқ уй ёнидаги вазият ҳақида сюжетни эфирга бериб, унда "ГКЧП ҳаракатлари ноқонунийлиги тўғрисида" бир кун олдин имзоланган фармонни ўқиб эшиттирган Елцин кўринади. Охирида, С. Медведевнинг бу сюжет эфирга чиқиши эҳтимоли жуда паст эканлии ҳақида шарҳи эшитилади бор, бу тўғридан-тўғри бу ҳикояни эфир еҳтимоли ҳақида шубҳа билдиради. Бироқ, сюжетни мамлакат бўйлаб томошабинлар катта аудиторияси кўрди ва бу дастурнинг қолган (ГКЧП ҳаракатлари қўллаб-қувватлаш сюжетлари билан) қисмига зид келарди ва ГКЧП ҳаракатларини шубҳа остига олишга имкон берарди.
20 август
00:40: РСФСР раҳбарияти тарафдори бўлган РСФСР халқ депутатлари Подмосковеда жойлаштирилган ҳарбий қисмларга уларни ўз тарафига оғдириш учун йўл олишди.
Бош вазир Павловнинг эрталаб гипертоник инқироз билан касалхонага ётқизилиши туфайли СССР вазирлар Кабинетини бошқариш вақтинчалик бош вазирнинг биринчи ўринбосари Виталий Догужиевга юкатилди.
09:30: Эрталабга келиб Оқ уй ҳимоячилари асосан баррикадаларни қуришни тугатишган эди. Танкларга қарши бетон баррикадалар пиёдаларга қарши енгил баррикадалар ёнида пайдо бўлди, Оқ уйга кириш йўллари қум ортилган машиналар билан тўсиб қўйилди.
Куннинг биринчи ярмида СССР президенти вазифасини бажарувчи Янаевнинг идорасида Кремлда ГКЧПнинг эрталабки йиғилишида Москвада комендант соати жорий этишга қарор қилинди. Қўмита аъзолари Москва партия қўмитаси биринчи котиби Прокофевнинг Г.Попов ва унинг ўринбосари Лужков бошчилигидаги шаҳар ҳокимиятини олиб ташлаш ва вақтинчалик бошқарувни тайинлаш ҳақидаги таклифини муҳокама қилдилар. Қўмита аъзоси А. Тизяковга Иттифоқ республикалари, ҳудудлари ва вилоятларига ГКЧП номидан Телеграмма юбориш топширилди, унда маҳаллий ҳокимият органларига 24 соат ичида Давлат комитетига ўхшаш тузилмаларни яратиш топширилди. ГКЧП штаби ташкил қилинди ва унинг таркиби тасдиқланди. Бакланов раҳбарлигида ўн кишидан иборат гуруҳ ахборот тўплаш ва тизимлаштириш ва унга асосланиб, қўмита тезкор иши бўйича тавсиялар ишлаб чиқишии лозим эди. Унинг таркиби СССР мудофаа вазирлиги, КГБ, партия аппаратидан ва СССР Президенти Михаил Горбачёвнинг аппаратиидан иборат.
20 августда КПСС МҚ навбатдан ташқари пленумини чақиришга уриниб кўрилди. Бироқ бунинг уддасидан чиқилмади.
10:00-11:30: Россия раҳбарларининг бир гуруҳи (А. В. Руцкой, Р. И. Хасбулатов, И. С. Силаев) Кремлда А. И. Лукянов билан учрашди. Урашув давомида «ГКЧП фаолиятини тўхтатиш, Горбачевни Москвага қайтариш» талаб қилинди, лекин кандайдир таҳдидлар бўлмади.
11:30: Генерал Лебеднинг десантчилари (30 га яқин БМД ва беш-олтита юк машинаси) Оқ уй олдидаги майдонни тарк этди.
12:00: Моссовет ёнидаги митингга 50 минг киши тўпланди.
Соат 12 да Оқ уй ёнида Москва шаҳар ҳукумати томонидан рухсат этилган митинг бошланди. Турли баҳоларга кўра, унга 200 мингдан ортиқ киши тўпланди. Митинг беш соат давом этди. Елцин билан бирга Оқ уй балконидан И. Силаев, Р. Хасбулатов, А. Руцкой, Г. Попов, А. Яковлев, Э. Шеварднадзе ва бошқалар сўзга чиқди.
13:00-16:00 да, «Би-би-си», маълумотларига кўра, армия, КГБ ва ИИВ генераллари В. А. Ачалов, В. Ф. Грушко, Г. Е. Агеев, Б. В. Громов, А. И. Лебед, В. Ф. Карпухин, В. И. Варенников ва Б. П. Бесков томонидан ГКЧП буйруғи билан куч ишлатиш структуралари ёрдамида аввалроқ режалаштирилмаган РСФСР Олий Совети биносини эгаллаб олишга уриниб кўрилди. Тезкор режа ишлаб чиқиш учун мудофаа вазири ўринбосари, генерал-полковник Владислав Ачалов бошчилигида штаб ташкил қилинди.
Путч вақтида Қизил майдондаги танклар
Ишни танклар бошлаб бериши керак эди. Режалаштирилганидек, улар яқин масофадан ўқ узишади ва тўсиқлар орқали йўл очибберишади. Шунда Дзержинский номидаги алоҳида мотоўқчи бўлинма аскарлари ҳимоячилар сафига кириб оладилар, уларни бир-биридан итарадилар, Оқ уй томон йўл очиб, "йўлаклар"ни қўриқлайдилар. "Йўлаклар" да деворлардаги эшик ва ойналарни бузиш технологиясидан фойдаланадиган Тула парашютчилари кетади, сўнгра бино қаватларида кураш бошланади. Шу нуқтада ўз режаси бўйича ҳаракат қилаётган «алфа» жангчилари Оқ уй ичидаги қаршилик раҳбарларини қидириб топади ва зарарсизлантиради.
Ҳужумга 40 дақиқадан 1 соатгача вақт ажратилганди. Операция давомида фуқаро аҳоли орасиад қурбонлар 500-600 кишини ташкил қилиш керак эди. Энг мушкул вариантда – 1000 киши. Жанговар ҳаракатлар якунлангач, ИИВ ва КГБ кучлари билан биноа ёнида ва ичида ушланган одамларни «филтрлаш», қаршиликнинг фаол қатнашчилари ва ташкилотчиларини эса – ҳибсга олиш кўзда тутилган.
16:00: Оқ уй ёнидаги митинг тугади, Оқ уй мудофаа штаби кўнгиллилар отрядларини шакллантиришга киришди. Гувоҳларнинг маълумот беришича, уларда қурол жуда кам бўлган. Фақат Оқ уй қўриқчилари, милиция ва КГБ офицерларининг бир қисмида қурол бўлган, қолганлар мустақил равишда қурол топишган.
17:00 Борис Елцин РСФСР ҳудудида СССР қуролли кучлари бош қўмондони мажбуриятларини ўз зиммасига олиш ҳақида N 64[115] Фармон имзолади ва генерал-полковник Константина Кобецни РСФСРМудофаа вазири этиб тайинлади.
Соат 18 дан кейин А. Лукяновга Р. Хасбулатов ва РСФСР компартияси раҳбарияти аъзоси полковник Н. Столяров Оқ уйга тайёрланаётган ҳужум ҳақида хабар билан қўнғироқ қилди. Лукянов уларга ҳарбийлардан олинган маълумотларга кўра, ҳеч кандай ҳужум бўлиши мумкин эмас, деб ишонч билан айтди ва буни Елцин билан Силаевга етказишни сўради. Кейинроқ иттифоқ парламенти раҳбари Язов, Крючков ва кейин Янаевга қўнғироқ қилди. Уларнинг барча бу борада хеч қандай буйруқ ва кўрсатма бўлмаганини айтди.
20 август кечқурун ГКЧП навбатдаги мажлисига Янаев, Язов, Крючков, Пуго, Болдин, Бакланов, Грушко, Тизяков, Стародубцев ва яна бир нечта таклиф қилинган кишилар тўпланди.
СССР президенти в.в.б. Г. И. Янаевнинг «О введении временного президентского правления в республиках Болтиқбўйи республикалари, Молдова, Арманистон, Грузия, РСФСР ва Украина ССРнинг алоҳида вилоятларида (Свердловск, Лвов, Ивано-Франковск, Тернопол, Ленинград ва Свердловск шаҳарлари) вақтинчалик президент бошқаруви орий қилиш тўғрисида» Фармон лойиҳаси тайёрланди, шунингдек, Москва телерадиоканаллари рўйхати чекланган, Россия радио ва телевидениеси, «Эхо Москвы» радиостанцияси фаолияти тўхтатилган 3-сонли қарори қабул қилинди.
20:43: Москва ҳарбий округи қўмондони Николай Калинин шаҳарда соат 23:00 дан 5:00 гача комендант соати эълон қилингани, лекин шу билан бир пайтда ҳарбий техниканинг олиб чиқилиши ҳақида маълум қилди.
Бироқ соат 20 атрофида Белорус вокзали яқинида отишма бошланди. Оқ уйга турли манбалардан ҳужум соат тунги23 ларда бошланиши ҳақида хабарлар келади.
21:00: ДАН ходимларидан шаҳарга қараб танклар келаётгани ҳақида хабар олинди.
22:00: Руцкой ва Кобец Оқ уйда ички трансляция орқали сўнгги кўрматмалар беради. кимёвий ва психотроп қуроллар қўлланиши ва қўшни уйлар томларида снайперлар беркиниб олгани ҳақида миш-мишлар тарқалади.
23:00: Таман дивизияси моторлаштирилган бўлинмалари комендант соатини таъминлаш учун Москва марказида патрул қилишга киришади. Тун давомида бирон киши қўлга олинмайди.
21 август
Москва вақти билан 00:00 да ёзма буйруқ олмаган «Альфа» парламентга ҳужумни бошламади.
00:05-00:15: Садовое кольцода моторли армия патруллари намойишчилар билан тўқнашади, аскарлар одамларнинг боши узра ўқ отишади. Дзержинский майдонида отишма бўлди.
00:20. Киев темир йўл вокзали томонда автоматдан ўқ отилиши қайд этилди. Смоленск майдонида отишма эшитилди. «Мемориал» Пушкин майдони ҳудудида отишмалар ҳақида хабар беради.
00:25. РСФСР Советлар уйидаги РИА биносида 21 август куни соат 00.20 да РСФСР халқ депутатларининг қисқа йиғилиши бўлиб ўтди. Улар депутатларнинг «Оқ уй» ҳудудида жойлашган ҳарбий тузилмаларни кутиб олиш учун сафарлари йўналишларини муҳокама қилдилар. Крымский Вал ва Новый Арбат энг хавфли ҳудудлар қаторида айтиб ўтилди.
00:31: Намойишчиларнинг Садовое кольцо билан Новый Арбат кесишмасида саккизта БМПдан иборат моторлаштирилган патрулини тўхтатишга қаратилган ҳаракатида уч нафар Оқ уй ҳимоячиси ҳалок бўлди. Намойишчилар Смоленск майдони томон ҳаракатланаётган ҳарбий техника колоннасини тўхтатишга уриниб кўрдилар. Ҳарбий техниканинг тартибсиз ҳаракатлари ва аскарларнинг ўқ узиши оқибатида учта намойишчи ҳалок бўлди. Кейинроқ маълум бўлишича, тоннелда Дмитрий Комарь, Владимир Усов ва Илья Кричевский ҳалок бўлган.
27-бригададан ўз фамилиясини айтмаган майор РИА мухбирларига бугун кечқурун РСФСР Советлар уйи штурм қилинишини айтди. Бунга 30 танк ва 40 та БТР ажратилган бўлиб, операцияда мингга яқин киши иштирок этиши кўзда тутилганди.
01: 03: Россия парламентига кираверишда «молотов коктейллари» солинган шиша идишлар ёрдамида битта БТРга ўт қўйилди. РИА мухбири маълум қилишича, Оқ уйга Кутузовский проспектидан Кантемиров дивизиясининг қисмлари яқинлашмоқда. Офицерлар жанговар патронлар билан ўқ отиш ҳақида буйруқ олганлигидан огоҳлантирмоқда.
01:00: Калининский проспектидан Оқ уй томон танклар ҳаракатланмоқда. Дастлабки ҳисоб-китобларга кўра -15 та БТР ва тахминан 30 танклар. Калининский проспектида улар баррикадаларни осонгина сочиб ташлашган.
Соат 01:00 атрофида: Новый Арбат йўналишидан келаётган зирҳли транспорт воситалари колоннаси (15 та БТР ва 30 га яқин танк)халқ депутатлари томонидан тўхтатилди. Шаҳарнинг баъзи жойларида ҳарбийлар милициядан рацияларни олиб қўймоқда (кўпчилик Москва милицияси ва ДАН ходимлари қўшинлар ҳаракати ҳақида маълумотларни РСФСР Олий Советига етказарди).
01:17: Оқ уйга қўшни бинолар томларида снайперлар қайд этилган.
02:26: Моссовет биносини қуршаб олган ОМОН қисмлари ўз жойини тарк этди.
02:30-04:30: Лубянкада Крючков, Бакланов, Шенин, Ачалов, Варенников, Громов ва яна 20 га яқин КГБ офицерлари иштирокида йиғилиш бўлиб ўтади. Генерал Громовнинг маълум қилишича, Дзержинский дивизияси Москва маркази томон ҳаракат қилмаган ва ички қўшинлар ҳужумда иштирок этмайди.
03.00 Ҳарбий ҳаво кучлари бош қўмондони Е. И. Шапошников Мудофаа вазири Язовга Москвадан қўшинларини олиб чиқиш ва ГКЧПни «ноқонуний деб эълон ва тарқатиш»ни таклиф қилади.
03:01: Оқ уй олдидаги майдонда вазият ўзгармасдан қолмоқда. Мудофаа ташкилотчилари мегафон орқали хабар берилишича, ҳарбий қисмлардан бирининг аскарлари РСФСР халқ депутатларини халққа қарата ўқ отмаслигига ишонтирган.
03:05: Москва вилояти. Минск шоссесининг 40 км қисмида КГБ ҳаво-десант кучлари Витебск бўлинмасининг ҳаракати кузатилган.
03:50: Оқ уй ҳужум 10 дақиқада бошланиши мумкинлигини эълон қилади. Бинода чироқлар ўчади. Ҳимоячилар қўл ушлашиб жонли занжир ҳосил қиладилар.
04:30: Москвада РСФСР ички ишлар вазирлиги топшириғига биноан Оқ уйни ҳимоя қилиш учун Орёл, Рязань, Брянск, Владимир ва Вологда милиция мактабларининг қуролланган курсантлари етиб келади.
05.00: «Витебск» дивизияси колоннаси «МКАД» да тўхтагани хабар қилинади. Кейинчалик, ҳаво-десант кучлари Витебск бўлими Санкт-Петербург яқинида пайдо бўлгани ва Гатчинада тўхтатилгани маълум бўлади. Витебск танк мактабининг бўлинмалари Москва томон ҳаракатланди. Ҳалқа йўли ҳудудида уларни РСФСР халқ депутатлари гуруҳи тўхтатди. Офицерлар ташвиқотнинг олдини олмаган.
05:00: мудофаа вазирлиги Кенгаши йиғилиши очилади. Учрашув давомида Д. Язов ўз қўл остидагиларни тартибга чақиришга ҳаракат қилганида ва Е. Шапошников (ҳаво кучлари қўмондони), П. Грачев (ҳаво-десант кучлари қўмондони), Ю.Максимов (РВСН қўмондони) ва В. Чернавин (ҳарбий-денгиз флоти қўмондони) унга қарши чиқадилар. Шунингдек, мудофаа вазирлиги Кенгашида генералларнинг аксарияти Москвадан қўшинни олиб чиқиш, қуролли кучларни юқори жанговар тайёргарликдан доимий режимга ўтказиш кераклиги ҳақида гапирди ва мудофаа вазири Дмитрий Язовга ГКЧП таркибидан чиқишни тавсия қилди. Вазир ГКЧП таркибидан чиқишдан ташқари барча таклифлар билан рози бўлди. «Бу менинг тақдирим, - деди у. - Охиригача ҳаракат қиламан». Натижада Д.Язов Москвадан қўшинларни олиб чиқиш ҳақида қарор қилди.
05:25: Бири Ленин проспекти бўйлаб ҳаракат қилаётган, иккинчиси – Минск шоссеси орқали марказга йўл олган иккита КГБ бригадаси Г.Бурбулиснинг В.Крючковга қўнғироғидан кейин орқага қайтарилди. Бурбулиснинг маълумотига кўра «бурилиш содир бўлди» .
05:35: БТР ва танклар «Украина» меҳмонхонаси ёнидан кетди.
07:00: Можайск шоссесида депутатлар ва аҳоли бир кун олдин Молдовадан кўчирилган ҳаво-десант кучлари Болград бўлими икки полкининг ҳарбий техникасини қўлга киритишга муваффақ бўлди.
08:00: Қўшинлар шаҳарни тарк этишни бошлашди. Оқ уй мудофааси штаби ҳимоячиларни ҳушёрлигини йўқотмасликка ва тарқалиб кетмасликка, москваликларни эса - чарчаганларни алмаштиришга чақирмоқда.
08:00: ГКЧПнинг Арбат майдонидаги мудофаа вазирлиги биносида сўнгги мажлиси. Язов Форосга учишни таклиф қилади. Бакланов ва Тизяков унга таъна билан ташланади. Крючков «комига тортадиган кураш» ни давом эттиришга ундайди, сўнг Язовни қуйидаги сўзлар билан қўллаб-қувватлайди: «балки бу яхши фикрдир. У [Горбачев] бизсиз ҳеч нарса эмаслигини тушуниши керак!».
Соат 9:00 да Янаев ҳузуридаги йиғилишда Форосга Горбачёв олдига Лукьянов, Язов, Ивашко ва Крючковдан иборат делегация юбориш ҳақида қарор қабул қилинди.
Соат 10:00 да Хасбулатов раислигида РСФСР Олий совети сессияси бошланади ва дарҳол ГКЧПни қоралайдиган баёнот қабул қилади.
Соат тахминан 11.00 да Тамань дивизиясининг бронетранспортерлари Москванинг марказий кўчаларини тарк этади
ГКЧПнинг мағлубияти 21 август куни тушдан кейин аниқ бўлганди ва РСФСР прокуратураси ГКЧПнинг барча иштирокчилари жавобгарликка тортилишини маълум қилди. Шу куни кечқурун РСФСР Президенти Б. Н.Елцин саккизта путч раҳнамосига (Г.И.Янаев, О.Д.Бакланов, В. А. Крючков, B. C. Павлов, Б. К. Пуго, В. А. Стародубцев, А. И. Тизяков ва Д. Т. Язов) қуйидаги талаблар қўйди:
«1. СССРда Фавқулодда ҳолат бўйича қўмитага (ГКЧП) 1991 йил 21 август соат 22 дан бошлаб ўзининг ноқонуний анти-конституциявий фаолиятини тўхтатишни буюраман. Унинг шаклланишидан бошлаб қабул қилинган барча қарорлар сўзсиз бекор қилинади.
2. Қўмита СССР Президенти Михаил Горбачёвнинг ўз конституциявий вазифаларини бажаришига тўсқинлик қилувчи барча қарорларни зудлик билан бекор қилиши шарт.
3. Ушбу талабларга риоя етилмаганлик ҳолати, қўмита ноқонуний фаолиятининг олдини олиш, мамлакатда конституциявий тартиб ва қонунийликни таъминлаш учун қонунда назарда тутилган барча чораларни кўраман.»
Елцин ўзининг 70-сонли қарори билан «СССР давлат фавқулодда қўмитаси» деб аталмиш Конституцияга зид фаолиятни қўллаб-қувватлагани учун, давлат тўнтариши олдини олишга қаратилган Россия Федерацияси президенти фармонларига риоя қилмаганлик учун, «РСФСР Халқ депутатлари ўлка ва айрим вилоят Кенгашлари Ижроия қўмиталари (Краснодарск ўлкаси, Ростов, Самара ва Липецк вилоятлари) раисларини лавозимидан четлатди.
Худди шу куни Москвада очилган РСФСР Олий совети Фавқулодда сессияси бир овоздан Москва шаҳри ва Москва вилояти ИИББ (ички ишлар бош бошқармаси) ва ДҲҚБ (давлат хавфсизлик хизмати бошқармаси) иттифоқ бўйсунишидан чиқарилиши ва Россия ҳукуматига бўйсундирилиши ҳақида қарор қабул қилди. Шундай қилиб, Борис Елцин куч ишлатиш структураларида қўшимча таянчни қўлга киритди. Шу пайтгача бу структуралар тўғридан-тўғри иттифоққа бўйсунарди. РСФСР КГБ раиси ва РСФСР ИИВ министрига бу ишлар уч кун ичида амалга ошириш топширилди.
Шу куннинг ўзида Елцин Бутуниттифоқ телерадиокомпания бошлиғи Л.П.Кравченкони ишдан бўшатди, Бутуниттифоқ телерадиокомпанияси эса РСФСР ҳукумати бошқарувига берилди.
Соат 14:15 да СССР Президентининг Ил-62 самолётида (борт рақами 86540) Горбачёв билан музокаралар ўтказиш учун Лукьянов ва Ивашко билан биргаликда айрим ГКЧП аъзолари (Крючков, Язов, Бакланов ва Тизяков) Қримга учиб кетишди ва Севастополдаги Бельбек аэродромида соат 16:08 да қўнишди.
Соат 16:00 атрофида СССР Олий Совет Президиуми қабул қилган қарорда ўз вазифаларини бажаришдан четлатиш ва уларни мамлакат вице-президентига топширишни ноқонуний деб эълон қилди ва бу борада вице-президент Янаевдан фавқулодда давлат ҳақида фармон ва қарорлар улар имзоланган пайтдан бошлаб ноқонуний эканлиги сабабли бекор қилишни талаб этди.
Соат 16:52 да РСФСР вице-президенти А.В. Руцкой, бош вазир И. С. Силаев, СССР Президенти Кенгаши ва СССР Президенти ҳузуридаги хавфсизлик Кенгаши аъзоси Е. М. Примаков, СССР Президенти ҳузуридаги хавфсизлик Кенгаши аъзоси В. В. Бакатин, РСФСР ички ишлар вазири ўринбосари А. Ф. Дунаев, РСФСР адлия вазири Н.В.Фёдоров ва 36 нафар автомат билан қуролланган милиция офицерлари Горбачёв олдига Форосга учиб кетишади ва соат 19:16 да Бельбекда қўнишади (ҳарбийлар томонидан қўнишга тўсқинлик қилиш учун муваффақиятсиз уринишдан кейин).
17:00: Қримдаги президент далаҳовлисига ГКЧП делегацияси келди. М.С.Горбачёв уни қабул қилишдан бош тортди ва аввал ташқи дунё билан алоқани тиклашни талаб қилди. Худди шу пайтда вице-президент Янаев ГКЧП тарқатиб юборилиши, унинг барча қарорлари эса ноқонуний деб эълон қилиниши ҳақида фармон имзолади.
Соат 18:00 атрофида Киев шоссеси орқали Москвада бир неча соат ичида танклар ва БМП лар Россия байроқлари билан олиб чиқилади.
18: 30: РСФСР Президенти матбуот котиби Павел Вощанованинг айтишича, Елцин ниҳоят Горбачевга қўнғироқ қилиб уланишга муваффақ бўлган. СССР президенти Борис Елцин ва Оқ уй ҳимоячиларига чуқур миннатдорчилик билдириб, Москвага учиб кетади ва путч раҳнамоларини йўқотиш ҳақидаги фармонни имзолайди. Оқ уй олдидаги майдон кун бўйи митинглар ўтказади. Елцин, Хасбулатов ва барча хоҳловчилар сўзга чиқади.
20.00: Оқ уйда катта митинг давом этмоқда. Россия қароргоҳи ҳимоясини тўлиқ ғалабагача сақлаб туришга қарор қилинди.
20.30: Советлар уйи Россия раҳбарияти ГКЧП аъзоларини ҳибсга олишга қарор қилгани ҳақида маълумот олди.
Горбачёв олдига Форосга соат 21 атрофида РСФСР делегацияси келади.
22:00: РСФСР Бош прокурори Валентин Степанков ГКЧП собиқ аъзоларини ҳибсга олиш тўғрисида қарор қабул қилади.
22 август
Соат 00:04 (Москва вақти билан) Михаил Горбачёв Бельбекдан Москвага Руцкой, Силаев ва Крючков билан бирга Аэрофлотнинг Ту-134 самолётида (ҳаво кемаси командири Анатолий Суходольский) учиб чиқади ва Внуково-2 аэропортида муваффақиятли қўнади.
00:17 да бортида ГКЧП аъзолари бўлган СССР Президентининг Ил-62 самолёти учиб чиқади. Тарқатиб юборилган ГКЧП аъзолари - Крючков, Язов ва Тизяков - Форосдан қайтиб келгач, ҳибсга олинади. Дастлаб улар Сенеж кўли бўйидаги РСФСР ИИВ санаторийсида сақланади ва илк сўроқлар шу ерда ўтказилади.
РСФСР президенти маслаҳатчиси Сергей Станкевич эслайди:
Мени Сергей Шахрай билан бирга Елцин аэропортга жўнатди. Биз билан бирга у ерга РСФСР ИИВ министри РСФСР Виктор Баранников, Росся КГБ раиси Виктор Иваненко ва РСФСР бош прокурори Валентин Степанков ҳам йўл олди. Дастлаб Горбачёв учиб келган самолётни қарши олдик. «Хўш, Сергей, сиз президентга ишонмагандингиз, президент эса ҳаммасига чидади», - деди у менга. Унинг ортида бортида ГКЧП аъзолари бўлган иккита самолёт етиб келди ва дарҳол ҳибсга олинди. Крючковни қўлда кўтариб олиб тушишди, афтидан, у ўзини жуда ёмон ҳис қилаётганди. Мен қуролланган катта гуруҳ билан бирга унга ҳамроҳлик қилиб бордим. Дмитрий Язовни Шахрай кузатиб борди. Улар Москва яқинидаги пансионатларга жойлаштирилди – тартиб бузилишининг олдини олиш учун уларни шаҳарга олиб кирмасликк қарор қилинди.
- С. Станкевич: ГКЧП да ҳеч ким Оқ уйга ҳужум қилиш ҳақида буйруқ беришга журъат этмади
Форос «қамоғи»дан сўнг, 21 августдан 22 августга ўтар кечаси, М. С. Горбачёв Москвага, эндиликда у реал ҳокимиятга эга бўлмаган мамлакатга қайтди. Горбачевни аэропортда кутиб олган Президент кенгаши аъзоси В. А. Медведев башорат қилди:
«Путч – бу Горбачёв учун президент сифатида интиҳодир. Унинг карьераси якуни»
1991 йил августида КПСС МҚ гуманитар ишлар бўлими мудири бўлган В. В. Рябов бу борада юмшоқроқ фикр билдирди:
«Форосдан қайтган Горбачёв Москвада самолет трапидан тушиб келаётган маҳал халқ назарида президент ҳам эмаслигини, МҚ назарида бош котиб ҳам эмаслигини билмасди».
Оқ уй ҳимоячиларини қўллаб-қувватлаган рок гуруҳлари («Машина времени», «Алиса», «Круиз», «Шах», «Коррозия Металла», «Монгол Шуудан», «Чёрный обелиск» ва «Э.С.Т.») 22 август куни «Рок на баррикадах» концертини ташкил қилдилар.
06:00 вице-президент Геннадий Янаев Кремлдаги иш кабинетида қўлга олинди ва РСФСР прокуратурасига келтирилди. Уни ҳибсга олишда СССР президенти аппаратининг ходими Вячеслав Никонов ва Кремль коменданти ўринбосари Михаил Барсуков холис гувоҳлар бўлишди.
Соат 10:00 да СССР Олий совети палаталар раислари И. Лаптев ва Р. Нишанов бошчилигида СССР Оий Совети Президиуми йиғилиши бўлиб ўтди. Президиум СССР халқ депутатлари Олег Бакланов, Василий Стародубцев, Валерий Болдин, Валентин Варенников ва Олег Шенинни ҳибсга олиш ва жиноий жавобгарликка тортишга розилик билдирди.
11:05-14:48. Язов ва Крючковнинг биринчи сўроқлари бўлиб ўтди. Язов ҳеч қандай фитна бўлмаганини, бироқ у ўз ваколатларини вақтинча Янаевга топширишга рози бўлиши ҳақида Горбачёв олдига сафар уюштиришга қарор қилинганини ва Горбачёвни жисмоний йўқ қилиш масаласини ҳеч ким муҳокама қилмагани ҳақида айтди. Шу билан бирга, у Горбачёв ва унинг хотини олдида, шунингдек, халқ ва КПСС олдида ўзини айбдор ҳис қилаётганини айтди. ГКЧПнинг ҳаракатларини такрорламаслик керак бўлган «аҳмоқлик» деб атади. Крючков ўз навбатида Горбачевни СССР Президенти лавозимидан олиб ташлаш масаласи ҳеч қачон муҳокама қилинмаганини, бироқ Горбачёв ўз ваколатларини вақтинча вице-Президент Геннадий Янаевга топшириши кераклиги ҳақида гап борганини айтди. Шунингдек, у терговчиларга ГКЧП орқали РСФСР раҳбариятига қарши ҳеч қандай ҳаракатлар олиб борилмаганини айтган. Унинг сўзларига кўра, ГКЧП аъзолари бу олдиндан айтиб бўлмайдиган оқибатларга олиб келиши мумкинлигини тушунишган (Советлар уйига бостириб кириш ва Елциннинг Архангелийскдан чиқиб кетишига йўл қўймаслик ҳақидаги саволларга шундай жавоб берган).
1991 йил 22 августда Москвада Манежная майдонида Кремл яқинида демократия ғалабасига бағишланган митинг бўлиб ўтди. Митингда йиғилганлар олдида РСФСР халқ депутатлари, «Щит» уюшмаси раиси В.Г.Уражцев ва Н.Н.Куценко сўзга чикди. Тверская кўчаси ва Қизил майдон бўйлаб минглаб одамлар намойишга чиқди. Кўплаб москваликлар Россиянинг уч рангли «триколор» байроғини олиб юришарди. КПСС Марказий қўмитаси ва СССРнинг КГБ биноси ёнида - Дзержинский майдонида кўплаб москваликлар тўпланди. Москваликлар оломони Арбатда, мудофаа вазирлигида, СССР ички ишлар вазирлиги биносида тўпланди. Аммо Оқ уй яқинида «ғолиблар» нинг айниқса катта митинги бўлиб ўтди.
12:00: кейинчалик 1991 йил ноябрида давлат байроғига айланган Россиянинг тарихий байроғи (триколор) илк бор Советлар уйи биноси тепасига ўрнатилди.
22 август куни РСФСР органлари фаолиятининг айрим масалалари тўғрисида фармон чиқарилади. РСФСР ва СССР Конституцияларига зид равишда бу фармон РСФСР Вазирлар Кенгашига СССР Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ва фармойишлари амал қилишини тўхтатиб туриш ҳуқуқини берди.
12:05 Президент Горбачёв бош вазир Павлов, КГБ раиси Крючков ва мудофаа вазири Язовни эгаллаб турган лавозимларидан озод этиш ҳақида фармон имзолади ва СССР Олий Советига кўриб чиқишга топширди. Шунингдек, КГБ Қўриқлаш хизмати бошлиғи Юрий Плехановни бўшатиш ҳақида фармон имзоланди. Леонид Шебаршин СССР КГБ раиси, Василий Трушин – мамлакат ИИВ раҳбари, Михаил Моисеев эса – СССР мудофаа вазири вазифаларини бажарувчилар этиб тайинланди.
Худди шу куни, 22 августда, Горбачёв телевидение орқали тўғридан-тўғри намойиш этилган путчдан кейинги илк матбуот анжумани ўтказди. Президент янги вазиятга ҳали яхши кўникмаганлиги кўриниб турарди. Маълум бўлишича, сўнгги кунларда рўй берган драматик воқеалар ва бошидан кечирганларига қарамай, Горбачёв коммунистик ғоялар ва коммунистик партияга содиқ қолган. У фақат КПССни ислоҳ қилишни таклиф қилди. Яқин сафдоши Александр Яковлев партияни путч бошланишидан олдин тарк этганига қандай муносабатда эканлиги ҳақидаги саволга жавоб бераркан, Горбачёв деди:
Партияни ислоҳ қилишга ўз ҳиссасини қўшиши керак бўлган кучлар кетаётганидан афсусдаман. Бунда ўзимнинг ролимни кўриб турибман ва позициядан воз кечмайман. Ўз ўрнимда қоламан. Лекин принципиал масалаларда ҳеч қандай ён бермайман. Улар КПССнинг янги дастури лойиҳасида пайдо бўлди. Партияни янгилаш учун охиригача курашаман.
Соат 21:00 да Янаев Калинин (1992 йилнинг май ойидан бошлаб – Тверь) вилояти Кашин шаҳри тергов изоляторига келтирилди (Язов ва Тизяков ҳам шу ерга олиб келинди). 26 август, тунда «Матросская тишина»га ўтказилди.
Натижалар
Кейинги ўзгаришлар
22 август оқшомига келиб намойишчиларнинг асосий қисми «Старая площадь» ва «Лубянка» (у пайтда ҳали Дзержинский) майдонларига кўчди. «Лубянка-2» КГБ биноси фасади олдида камида 20 минг киши тўпланиб, коммунистларга қарши шиорларни бақириб айтарди, советларга қарши қўшиқларни куйларди, шунингдек, бинонинг ертўласига турли мурожаат ва шиорлар ёзишарди.
23 августга ўтар кечаси Моссовет буйруғи билан Дзержинский ҳайкали ўз-ўзидан йиғилган оммавий митингга тўпланган оломон иштирокида демонтаж қилинди. Ярим тунга келиб, ҳайкал аллақачон олиб кетилган бўлсада, аммо митинг ўз-ўзидан давом этди. Жумладан, оломон билан гаплашган Мстислав Ростропович бу ерда Александр Солженицин ҳайкали ўрнатилишини таклиф қилди.
23 август тонг соат 3 да қуруқликдаги қўшинлар бош қўмондони Валентин Варенников ўз далаҳовлисида қўлга олинди.
23 август эрта тонгда Елцин Кремлга, Горбачёв олдига келди. Елцин СССР Президентидан ҳар қандай кадрлар билан боғлиқ ўзгаришларни фақат Россия президенти билан келишувга кўра амалга оширишни талаб қилди. Горбачёв ўз фармонларини бекор қилиш ҳақида «ўйлаб кўриш»га ваъда берди. Бироқ Елцин то Моисеев ва Шебаршин лавозимидан олиб ташланмагунга қадар СССР Президенти кабинетини тарк этмаслиги айтди. Елциннинг босими остида Горбачёв вазиятни аниқ тушуна олмаганлигини баҳона қилиб, юқоридаги лавозимларга тайинловларни бекор қилди. СССР Мудофаа вазири этиб Е. Шапошников, КГБ раиси этиб В. Бакатин, ташқи ишлар вазири этиб эса – ГКЧПни тан олишдан бош тортган, Чехословакиядаги элчи Б. Панкин тайинланди. Ушбу тайинловлар СССР Олий Советига кўриб чиқиш учун тақдим этилди.
13.00 да Оқ уйда РСФСР Олий Советининг 2-сессияси бошланди. Тадбир жуда муҳим эди. Елцин ва РСФСР Олий Совети триумфатор эдилар. Горбачёв амалда жавоб берувчи ҳолатига тушиб қолганди. РСФСР Олий Совети депутатлари СССР Президенти, КПСС МҚ бош котиби Горбачевдан КПССни тарқатиб юбориш ва социализмни тақиқлашни талаб қилишди. Елцин Горбачёвдан КПССни қоралашни талаб қилди, бироқ унинг қаршилигига учрагач, РСФСР компартиясини ГКЧПни қўллаб-қувватлашда айблаб, унинг фаолиятини тўхтатиш ҳақида фармон имзолади.
23 августда Кремль узра, СССР давлат байроғидан ташқари, Россиянинг тарихий кўк-оқ-қизил байроғи ҳам ҳилпирай бошлади.
23 августда ВЛКСМ МҚ (бутуниттифоқ ленинчи коммунистик ёшлар иттифоқи) биносида Политехника музейи ёнида совет байроғи ўрнини уч рангли Россия байроғи эгаллади.
1991 йил 24 августда Москвада Манежная майдонидаги Оқ уйнинг уч нафар ҳалок бўлган ҳимоячилари шарафига бағишланган тадбирда ва дафн маросимида иштирок 300 мингга яқин фуқаро этди. Борис Елцин ва Россия Федерацияси бошқа раҳбарлари, Москва шаҳар мэрияси раҳбарлари, СССР ва РСФСР халқ депутатлари, ва жамоат арбоблари дафн митингида сўзга чиқдилар. Михаил Горбачёв тадбирда бевосита иштирок этишдан бош тортиб, шу вақтнинг ўзида уч марҳум москваликларни Совет Иттифоқи қаҳрамонлари унвонини бериш тўғрисида фармон имзолади.
24 август куни ГКЧП фаолиятида СССР Вазирлар Маҳкамаси аъзоларининг иштироки муносабати билан И. С. Силаев бошчилигидаги РСФСР Вазирлар Кенгаши СССР Президенти Михаил Горбачевга Иттифоқ ҳукуматини ислоҳ қилишни таклиф қилди. РСФСР ҳукумати унинг янги таркиби тузилгунга қадар Иттифоқ ҳукумати буйруқларига риоя қилишдан бош тортди. РСФСР Министрлар Совети СССРнинг вазирлик ва идоралари, уларнинг қуйи бирлашмалари, РСФСР ҳудудида жойлашган корхона ва ташкилотларга раҳбарлик қилишни ўз зиммасига олганини эълон қилди. СССР вазирликлари ва идораларининг мансабдор шахслари ўз фаолиятларида РСФСР Министрлар Совети қарорларига ва РСФСР ҳукумати ваколатли аъзоларининг кўрсатмаларига амал қилишга кўрсатма берилди.
М. С. Горбачёв СССР Олий Совети олдида СССР ҳукуматига ишонч ҳақидаги масалани қўйишга мажбур бўлди ва шу куннинг ўзида, 24 августда, СССР Министрлар Кабинетини тарқатиб юборди.
1991 йил 24 августда М.С.Горбачёв КПСС МҚ Бош котиби ваколатларини топширди ва КПСС МҚ га партияни тарқатиб юборишни таклиф қилди. Бу борада баёнотда қуйидаги сўзлар айтилди:
КПСС Марказий Комитетининг котибияти ва сиёсий бюроси тўнтаришга қарши чиқмади. Марказий қўмита кучли қоралаш ва мухолифат позициясини эгаллай олмади ва коммунистларни конституциявий қонунийликни бузишга қарши курашишга ундамади. Фитначилар орасида партия раҳбарияти аъзолари, қатор партия комитетлари ва оммавий ахборот воситалари давлат жиноятчиларининг ҳаракатларини қўллаб-қувватладилар. Бу эса коммунистларни қийин аҳволга солиб қўйди.
1991 йил 25 августда Елцин КПСС ва РСФСР КП га тегишли барча кўчмас ва кўчар мулк, шу жумладан пул ва валюта ҳисоблари РСФСРнинг давлат мулкига айланганлиги тўғрисида фармон чиқарди.
25 август куни тушдан кейин демократик Иттифоқ ташаббуси билан Лубянская майдонида митинг ўтказилди. Mитинг иштирокчилари КГБни бекор қилишни талаб қилдилар.
Крючков Горбачёвга хат ёзиб, унда ГКЧП уни СССР Президенти лавозимидан олиб ташлашни режалаштирмаганини яна бир бор айтиб ўтди
26 августда СССР Олий Советининг навбатдан ташқари сессияси бўлиб ўтди. СССР халқ депутатлари Съездини чақириш ҳақида қарор қабул қилинди.
28 августда РСФСР раҳбарияти Россия ўз ҳудудида СССР Давлат банки ва СССР Внешэкономбанки устидан назорат ўрнатишини эълон қилди.
29 августда СССР Олий Совети бутун СССР ҳудудида КПСС фаолиятини тўхтатди. Парламент аъзоларининг розилиги билан, CCCH Олий Совети раиси, иттифоқ парламенти спикери Анатолий Лукьянов ГКЧП иши бўйича ҳибсга олинди. Шунингдек, иттифоқ парламенти Горбачёвнинг таклифига кўра янги министрларни тасдиқлади: СССР собиқ ИИВ раҳбари Вадим Бакатин КГБ раиси, ҲҲК бош қўмондони Евгений Шапошников мудофаа вазири, РСФСР ИИВ раҳбари Виктор Баранников эса СССР ички ишлар вазирига айланди ва шу билан бир пайтда, Борис Панкинни ташқи ишлар вазири лавозимига таинлаш масаласи кўриб чиқилмади.
30 августда Украина Олий Совети Президиуми Украина Компартияси фаолиятини тақиқлаб қўйди.
1991 йил 1 сентябрда СССР Президенти Горбачевнинг Иттифоқ республикалари раҳбарлари билан учрашуви бўлиб ўтди. СССР парчаланишининг олдини олиш чора-тадбирларини баён этган «СССР Президенти ва ўнта республика раҳбарларининг баёноти» тузилди.
1991 йил 2-5 сентябрь кунлари СССР халқ депутатларининг V навбатдан ташқари Съезди бўлиб ўтди. 2 сентябрь куни СССР халқ депутатларининг навбатдан ташқари бешинчи сездида Н. А. Назарбаев СССР Президенти ва Иттифоқ республикаларининг юқори раҳбарлари томонидан СССР Президенти ваколатига доир баёнотни ўқиб берди.
Йиғилишни Лаптев (Иттифоқ Кенгаши раиси) очиб берди. Назарбоев бир кун олдин Горбачёв томонидан республикалар раҳбарлари билан биргаликда тайёрланган Баёнотни ўқиб берди. Республикалардан сўзга чиққанлар асосан Баёнотни маъқулладилар. Кўпчилик маърузачилар президент ўз вазифаларини амалга оширишни давом эттириши тарафдори бўлди. Съезда нисбатан ишчан руҳда давом этди, бироқ Горбачёвга қарши бир неча ўта кескин, жазавали чиқишлар бўлди (Журавлев, Карякин ва бошқалар.).
6 сентябр куни Давлат Кенгашининг биринчи сессияси Латвия, Литва ва Эстониянинг мустақиллигини тан олди. Худди шу ойда РСФСР ва бошқа республикалардаги депутатлар СССР Олий Советидан чақириб олинди, унинг раиси А. И. Лукьянов ҳам ГКЧПни қўллаб-қувватлагани учун ҳибсга олинди. Ҳокимият ва бошқарувнинг Иттифоқ тузилмалари амалда фаолият юритмай қолган.
1991 йил 27-28 сентябрь кунлари ВЛКСМ XXII фавқулодда съезди бўлиб ўтди ва унда совет комсомолининг тарихий роли тугагани эълон қилинди ва Бутуниттифоқ Коммунистик ёшлар ташкилоти ўз-ўзини тарқатиб юборди.
1991 йил август воқеаларидан сўнг Иттифоқ республикаларининг «мустақиллик паради» бошланди. 1991 йил август-сентябрь ойларида Украина, Белоруссия, Молдавия, Грузия, Озарбайжон, Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Арманистон мустақиллик эълон қилди (яъни РСФСР, Қозоғистон ва Туркманистондан ташқари СССРнинг деярли барча республикалари).
1991 йил 21 октябрда СССР янги Олий Советининг биринчи сессияси ўз ишини бошлади. СССР Олий Советининг янги таркиби иттифоқ республикалари томонидан 05.09.1991 й. дан «ўтиш даврида СССРнинг давлат ҳокимияти ва бошқаруви тўғрисида» ги СССР қонуни асосида тузилди. СССРнинг янги Олий Советини тузишда еттита Иттифоқ республикалари иштирок етди, айрим республикалар (Озарбайжон, Молдавия, Украина) фақат кузатувчилар юборди, Олий Советни тузишда Грузия ва Арманистон умуман иштирок этмади. Олий Совет икки мустақил палатадан (республикалар Кенгаши ва Иттифоқ Кенгаши) иборат бўлиб, 21 октябрдан 26 декабргача йиғилиш ўтказди. СССРнинг янги Олий Совети бир ойдан кўпроқ вақт ишлади, асосан унинг фаолияти ташкилий масалаларни ҳал қилишга муваффақ бўлди.
1991 йил 22 октябрда СССР Давлат Кенгашининг Иттифоқ КГБ ни бекор қилиш тўғрисидаги фармони эълон қилинди. Унинг асосида СССР Марказий разведка хизмати (ташқи разведка, биринчи Бош бошқарма негизида), республикалараро хавфсизлик хизмати (ички хавфсизлик) ва давлат чегарасини қўриқлаш Комитети) ташкил қилиш буюрилди. Иттифоқ республикалари КГБ «суверен давлатларнинг мутлақ юрисдикциясига» ўтказилди. Ниҳоят, Бутуниттифоқ махсус хизмати 1991 йил 3 декабрда тугатилди.
1991 йил 6 ноябрда РСФСР Президенти Елцин фармони билан РСФСР ҳудудида КПСС ва РСФСР Коммунистик партияси фаолияти тақиқланди
1991 йил 14 ноябрда давлат Кенгаши 1991 йил 1 декабрдан СССРнинг барча вазирликлари ва бошқа Марказий бошқарув органларини тугатиш тўғрисида қарор қабул қилди.
1991 йил 15 ноябрда СССР собиқ Молия вазирлигининг барча тузилмалари, бўлинмалари ва ташкилотлари РСФСР иқтисодиёт ва Молия вазирлигига ўтказилди. Шу билан бирга, СССР вазирликлари ва идораларини молиялаштириш, Россия Федерацияси маъмуриятининг айрим функциялари ўтказилганидан ташқари, тўхтатилди.
15 ноябрь куни иттифоқ прокуратурасининг барча ташкилотлари, жумладан, ҳарбий прокуратура РСФСР Бош прокуратурасига ўтказилди.
15 ноябрь куни РСФСР янги ҳукумати тузилганидан сўнг, Елцин бозор иқтисодиёти сари аниқ қадамлар белгиланган ўнта президент фармонлари ва ҳукумат фармойишлари пакетини имзолади. 1991 йил 1 декабрдан нархларни эркинлаштиришни эълон қилиш кўзда тутилганди.
22 ноябр куни РСФСР Олий Совети Россия Марказий банкини Республика ҳудудида ягона пул-валютани тартибга солиш органи сифатида тан олади. CССР давлат банкининг моддий-техника базаси ва бошқа ресурсларини тўлиқ иқтисодий юритиш ва бошқариш унга ўтказилади.
1991 йил 27 ноябрда РСФСР Президентининг «РСФСР Давлат бошқаруви Марказий органларини қайта ташкил этиш тўғрисида» ги Фармони эълон қилинди, унга кўра 70 дан ортиқ Иттифоқ вазирлик ва идоралари Россия юрисдиксиясига ўтказилади.
1991 йил 7 декабрда Борис Елцин Белоруссия Олий Советига мурожаат қилиб, у ерда шундай деди: «собиқ Иттифоқ энди йўқ, янги Иттифоқ эса ҳали йўқ... «Вискули» қароргоҳида славян республикалари раҳбарлари иттифоқ шартномасининг 4-5 версиясини муҳокама қиладилар. Уч давлат раҳбарларининг учрашуви тарихий бўлиши мумкин».
1991 йил 8 декабрда РСФСР, Украина президентлари ва Белоруссия Олий Совети раиси суверен давлатлар Конфедерацияси Иттифоқини тузиш мумкин эмаслигини ва СССР мавжуд бўлишни тўхтатишини эълон қилди; Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигини (МДҲ) тузиш тўғрисидаги Беловеж битими имзоланди. Россия, Украина, Белоруссия раҳбарлари (Елцин, Кравчук, Шушкевич) Беловежская Пущадаги учрашувда эълон қилди: «СССР халқаро ҳуқуқ ва геосиёсий воқелик субъекти сифатида мавжуд бўлишдан тўхтади».
1991 йил 12 декабрда РСФСР Олий Совети 1922 йил 30 декабрда СССРни тузиш тўғрисидаги шартномани бекор қилди ва СССР Олий Советидан россиялик депутатларини чақириб олиш тўғрисида қарор қабул қилди.
15 декабрда Елцин СССР Президенти Горбачёвни РСФСР Президенти маъмурияти ва РСФСР Президентининг ўзи Кремлда ишлаши ва шу сабабли у, Горбачёв, Кремлни тарк этиши зарарлигидан огоҳлантирди. Бу ультиматум эди.
17 декабрь куни Россия Президенти Борис Елцин Москвада АҚШ Давлат котиби Жеймс Бейкер билан учрашди. Музокаралар якунида журналистларга гапирган Елцин Россия АҚШдан дипломатик тан олишни сўраганини айтди. Унга кўра, собиқ Иттифоқнинг энг йирик Республикаси БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари орасида СССР ўрнини эгаллашини кутмоқда.
19 декабрь куни РСФСР Президенти Елцин СССР ташқи ишлар вазирлиги фаолиятини тугатишга қарор қилди; эртаси куни СССР давлат банки бекор қилинди, энди у Россия банки бўлди.
1991 йил 21 декабрда Арманистон, Озарбайжон, Қозоғистон, Қирғизистон, Молдавия, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон МДҲ тузиш ҳақидаги Беловеж битимига қўшилди. Олма-отада бу республикалар Белоруссия, Россия ва Украина билан биргаликда МДҲнинг мақсад ва тамойиллари тўғрисидаги декларация ва МДҲни тузиш тўғрисидаги битимга протокол имзолади (Болтиқбўйи республикалари, шунингдек Грузия МДҲда иштирок этишдан бош тортди). Ўн бир собиқ Совет республикалари раҳбарлари Совет Социалистик Республикалари Иттифоқининг тугатилишини эълон қилдилар. МДҲни ташкил этган республикалар раҳбарлари Горбачевни СССР Президенти институтининг тугатилиши ҳақида хабардор қилишди ва Горбачевга «ижобий ҳисса қўшгани учун» миннатдорчилик билдиришди. Олма-отада МДҲни тузиш бўйича эълон қилинган қарорлар қабул қилиниши ҳақида хабарлар 21 декабрь куни тушдан кейин Москвага етиб келди ва Горбачёв шу куни истеъфо ҳақида баёнот тайёрлай бошлади.
23 декабр куни Горбачев ва Елцин учрашувидан сўнг уларнинг биргаликдаги буйруғи чиқарилди, унга кўра СССР президенти аппарати фаолияти тугатилди.
1991 йил 24 декабрда СССРнинг Бирлашган Миллатлар ташкилотига аъзолиги тугатилди - СССР ўрнига РСФСР (Россия Федерацияси) БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзоси ҳуқуқларини қўлга киритди.
1991 йил 24 декабрда СССР Олий Совети ва унинг органлари республикалар Кенгашининг қарори билан тугатилди.
1991 йил 25 декабрда РСФСР Олий Совети РСФСРни Россия Федерацияси (Россия) деб қайта номлади.
1991 йил 25 декабрда СССР Президенти Михаил Горбачёв ўз лавозимидан истеъфога чиқди ва Кремль рамзий равишда СССР байроғини Россия триколори билан алмаштирди
Сиёсий натижалар
1991 йил 19-21 август путчи охир-оқибат марказий иттифоқ ҳукуматнинг ағдарилиши ва СССРнинг қулашига олиб келган асосий воқеа бўлди. 21 август куни ГКЧПнинг барча аъзолари, яъни СССР сиёсий ва ҳарбий раҳбариятининг салмоқли қисми ҳибсга олинди. Горбачев Москва қайтди. 1991 йил 23 августда унга РСФСР Президенти Елцин ва РСФСР Олий Совети депутатлари томонидан бир қатор ультиматумлар тақдим этилди. Натижада Горбачев Марказий қўмита Бош котиби сифатида истеъфога чиқди, КПСС фаолияти тўхтатилди ва Иттифоқ ҳукумати - СССР Министрлар Кабинети ҳамда бутун мамлакат бўйлаб партия тузилмалари тарқатиб юборилди. СССР давлат тузилмаларининг қулаши бошланди. 1991 йил сентабрда СССР халқ депутатлари съезди тарқатиб юборилди. 1991 йилнинг ноябрида РСФСР Президенти Елцин КПСС ва РСФСР КП ни расман тақиқлади, СССРнинг вазирликлари ва идоралари РСФСР юрисдикциясига ўтказилди.
Декабрь ойида СССР ниҳоят бекор қилинди ва МДҲ тузилди. 1991 йил 25 декабрда Совет Президенти Горбачев истеъфога чиқди ва 26 декабрда СССР Олий Совети ўзини тарқатиб юборишга қарор қилди. Совет Иттифоқи Россияга (РФ) ва 14 бошқа давлатларга йўл берди. Россиянинг ўзида 1991 йил охиридан бошлаб либерал ва бозор ислоҳотлари бошланди.
Абу Муслим таржимаси
