Бошқаларнинг таъкидлашича, шўро ("маслаҳат"), маслаҳа ("жамоатчилик манфаати") ва адл ("адолат") каби анъанавий Исломий тушунчалар Ғарб либерал қадриятларидан кўра Исломий қадриятларни акс эттирган ҳолда Ғарб демократиясига ўхшаш вакиллик давлат институтлари мавжудлигини оқлайди. Яна бошқалар эса плюрализм ва фикр эркинлигига асосланган Исломий сиёсатнинг либерал-демократик моделларини илгари сурдилар. Баъзи мусулмон мутафаккирлари Ислом ҳақидаги дунёвий қарашларни ҳимоя қиладилар.
Демократияга оид турли қарашлар кенг мусулмон жамоатчилигида ҳам намоён бўлиб, сўровларда мусулмон дунёсидаги аксарият демократик институтлар ва қадриятлар Ислом қадриятлари ва тамойиллари билан ўзаро ҳеч қандай зиддиятни кўрмасдан туриб, мавжуд сиёсий моделни исташи кўрсатган. Ҳозирги Ислом дунёсининг сиёсий тарихи кўпинча дунёвий ва диний давлатларда нодемократик амалиётлар билан белгиланиб келган. Таҳлилчилар бунинг бир қатор сабабларини илгари сурдилар, жумладан, мустамлакачилик мероси, "нефт бойликлари", Араб-Исроил можароси, авторитар дунёвий тузумлар, "мусулмонларнинг фикрлаш тарзи" ва Ислом фундаментализмини кўрсатдилар.
Анъанавий сиёсий концепциялар
Қуръон
Мусулмон демократлари, жумладан, Ахмад Мусаллий (Бейрутдаги Америка университети сиёсатшунослик профессори) Қуръонда демократиянинг бир шакли ёки, ҳеч бўлмаганда деспотизмга ишора қиладиган концепциялар мавжуд, деб таъкидлайди. Бу тушунчалар шўро, ижма («консенсус»), ал-хуррия («эркинлик»), ал-ҳуқуқ ал-шариани («қонуний ҳуқуқлар») ўз ичига олади. Масалан, (Оли Имрон, 159; Шўро,38) жамият номидан ҳаракат қиладиган ва жамиятни бошқарадиган етакчилар танлашни ўз ичига олиши мумкин. Шунинг учун ҳам одамларни бошқариш Ислом бошқарувига мос келмаслиги шарт эмас, гарчи диний авторитет бошқаруви Худонинг вакили ҳукмронлиги билан бир хил эмас, деб таъкидланса-да. Бироқ бу нуқтаи назар анъанавий кайфиятдаги мусулмонлар томонидан эътироз билдирилади. Мусаллийнинг таъкидлашича, деспотик Ислом ҳукуматлари ўз мақсадларида Қуръон концепцияларини суиистеъмол қилган: «Масалан, Шўро, ўз ҳукумати ишларини бошқаришда жамиятнинг иштирокини талаб қилувчи таълимот аслида жамиятнинг бошқа табақалари ҳисобига ўз иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий манфаатларини ҳимоя қилувчи сиёсий ва диний элиталар томонидан манипуляция қилинган таълимотга айланди».
Суннийлик
Халифаликда, айниқса тўғри халифаликда мунозаралар замонавий маънода унчалик демократик эмас эди, қарор қабул қилиш Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг таниқли ва ишончли саҳобалари кенгаши ва қабилалар вакиллари қўлида қолди (уларнинг аксарияти қабилаларида танланган ёки сайланган).
Илк Ислом халифалигида давлат бошлиғи халифа Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уммат бошидаги вориси сифатида қаралган, суннийларга кўра, идеалда одамлар ёки уларнинг вакиллари томонидан сайланган, Абу Бакр, Умар, Усмон ва Али ибн Абу Толиб сайлангани каби. Рошид халифалардан кейин, Ислом олтин даврида кейинчалик халифалар жамоавий иштироки жуда кам даражада эди, лекин Исломда «ҳеч ким тақво ва фазилатдан бошқалар асосида ҳеч кимдан устун бўлмагани» сабабли ва Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўрнак олиб, кейинги Ислом ҳукмдорлари кўпинча ўз ишларида одамлар билан оммавий маслаҳатлашувлар ўтказишган.
Халифанинг (ёки кейинчалик Султоннинг) қонун чиқарувчи ҳокимияти доимо Ислом ҳуқуқи ҳимоячилари ҳисобланган Исломнинг назарий ва амалий жиҳатлари бўйича олимлар, тан олинган ва обрўли мутахассислар синфи билан чекланиб келган. Қонун ҳуқуқ билимдонларидан келиб чиққанлиги учун бу халифага ҳуқуқий натижаларни ўз амрига буйсундиришга йўл қўймаган. Шариат ҳукмлари назарий жиҳатдан Уммат, яъни бутун мусулмонлар жамоаси вакиллари сифатида ҳаракат қилган уламолар муросаси асосида обрўли деб тан олинди. XI-XII асрлардан бошлаб мадрасалар кенг тарқалгач, уларнинг битирувчилари кўпинча "ижоза" ("ҳуқуқий фикрларни ўқитиш ва бериш лицензиялари") олишлари керак эди. Кўп жиҳатдан классик Ислом ҳуқуқи конституцион ҳуқуқ сифатида фаолият кўрсатарди.
Шиалик
Шиаларнинг тушунчасига кўра, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам куёви ва амакиваччаси Алини ўзининг вориси, деб атаган. Шундай қилиб, суннийлар деб тан олинган тўртта сайланган рошид халифанинг дастлабки учтаси (Али тўртинчиси), жоме муҳокамаси орқали "сайланганига" қарамасдан (шиалар ўша пайтда мусулмон жамияти вакиллари сифатида иштирок этмаган) шиалар томонидан узурпаторлар дея ҳисобланади. Энг йирик шиа гуруҳи – иснаашарийлар - ўзларининг руҳий раҳнамолари сифатида Пайғамбаримизнинг вориси Али ибн Абу Толиб уруғидан бўлмиш 12 имомни тан олади, уларнинг охиргиси (Муҳаммад Маҳдий, ёки Яширин Имом) ҳали тирик, ва шиалар халоскор (Маҳди) сифатида унинг қайтишини кутмоқда.
Ислом демократиясининг назарий истиқболлари
Фаробий
Илк Ислом файласуфларидан бири бўлган Фаробий (872-950) ўзининг энг эътиборли асарларидан бири, «Фозил шаҳар аҳолисининг қарашлари ҳақидаги рисола»да Платоннинг "Республика"сига қиёслаган идеал Ислом давлатини назарийлаштирди. Фаробий Платон томонидан ўйлаб топилган, идеал давлатни файласуф-ҳукмдор эмас, пайғамбар бошқаради деб ҳисоблаб, Платон нуқтаи назаридан узоқлашган. Фаробий идеал давлат бошлиғи сифатида Муҳаммад алайҳиссалом томонидан бошқарилган Мадинанинг шаҳар-давлат эканлигини таъкидлайди, чунки у Худо билан бевосита мулоқотда бўлиб, унинг қонунини унга очиб берилган. Пайғамбар йўқлигида Фаробий демократияни илк мусулмон тарихида намуна сифатида рошид халифаликнинг республика тартибини ҳисобга олиб, идеал давлатга энг яқин деб ҳисоблаган. Бироқ, у демократиядан номукаммал давлатлар вужудга келганлигини таъкидлаб, илк Ислом халифалигининг республика тартиботи кейинчалик Умавийлар ва Аббосийлар сулолалари ҳузуридаги монархияга ўхшаш ҳукумат шакли билан алмаштирилганини таъкидлади.
Замонавий Ислом назариялари турлари
Муҳаммад Муслих ва Майкл Брауэрс Ислом қадриятларига ва қонунга мос келадиган ижтимоий-сиёсий ташкилот замонвий, Исломий назарияларини ишлаб чиқишга ҳаракат қилган машҳур мусулмон мутафаккирлари орасида демократияга учта асосий қарашни ажратиб кўрсатади:
Саййид Қутб ва Абул Аъло Маудудийга бориб тақаладиган демократияни кескин рад этиш ғарб демократияси билан "шўро" Ислом таълимотини (ҳукмдор ва бошқарилувчилар ўртасидаги маслаҳатлашувлар) фарқлаб, хорижий ғояларга тақлид қилишни қоралайди. Шариатни ҳар томонлама қўллашга урғу берган бу нуқтаи назар 1970 ва 1980-йилларда Исломий давлат тузишга интилаётган турли ҳаракатлар орасида кенг тарқалган эди, бироқ кейинчалик унга қизиқиш пасайди.
Мўътадил Ислом мутафаккирлари "маслаҳа", "адл" ва "шўро" анъанавий мусулмон тушунчаларининг аҳамиятини таъкидлайдилар. Исломий раҳбарлар шўро орқали белгиланган давлат манфаатларини тарғиб қилса, адолатни қўллаб-қувватлайди, деб ҳисоблашади. Шу нуқтаи назардан шўро ғарб демократиясига ўхшаш, аммо ғарб либерал қадриятларидан кўра Исломий қадриятлар акс этган вакиллик давлат институтларига асос яратади. Демократиянинг бу мўътадил қарашининг турли шакллари Хасан ат-Туробий, Рашид ал-Ганнуший ва Юсуф Ал-Қаразовий томонидан ҳимоя қилинган.
Либерал Исломий қараш Муҳаммад Абдонинг динни тушунишда ақлнинг ролига урғу беришидан таъсирланади. У плюрализм ва фикр эркинлигига асосланган демократик тамойилларга урғу беради. Фаҳми Ҳувайдий ва Тариқ ал-Бишрий каби муаллифлар, илк Исломий матнларга таяниб, Ислом давлатида мусулмон бўлмаганларнинг тўлиқ фуқаролигига оид оқловларни ишлаб чиққанлар. Муҳаммад Аркун ва Наср Абу Зайд каби бошқалар эса матнни изоҳлашга ноилмий ёндашувлар орқали плюрализм ва эркинликни оқлайдилар. "Пост-Исломизм" нинг таниқли эронлик назариётчиси Абдулкарим Соруш демократик, бағрикенг ва адолатли бўлган диний фикрга асосланган "диний демократия"ни илгари суради. Ислом либераллари диний тушунчани доимий равишда қайта кўриб чиқиш зарурати ҳақида баҳслашади, бу эса фақат демократик доирада амалга оширилиши мумкин.
Секуляристик қарашлар
Ислом дунёсининг замонавий тарихида дунёвийлик (секуляризм) тушунчаси хорижий мустамлакачилик ҳукмронлиги билан боғлиқлиги ва диний қадриятларнинг оммавий соҳадан олиб ташланиши туфайли кучли салбий маъноларга эга бўлди. Анъанавий Ислом назарияси дин ва давлат масалаларини фарқлайди, лекин сиёсий ҳокимият ва жамият ҳаётини диний қадриятларга йўналтириш кераклигини такидлайди. Али Абдулраззоқ ва Маҳмуд Муҳаммад Таҳа каби баъзи Исломий ислоҳотчилар давлат ҳокимиятини маънавий жиҳатдан бетараф амалга ошириш маъносида дунёвийликни тарғиб қилмасалар-да, миллатга шариатни ҳеч бир талқин қилмайдиган сиёсий тартиб маъносида дунёвий давлатни ҳимоя қиладилар. Ислом олими Абдуллоҳ Аҳмад Ал-Наим конституционализм, инсон ҳуқуқлари ва тўла фуқаролик асосида қурилган дунёвий давлатни ҳимоя қилиб, унинг тафаккури Ислом давлати қарашидан кўра Ислом тарихига кўпроқ мос келишини намойиш қилади.
Исломизм тарафдорлари Исломни шахсий имон масаласи билан чекловчи дунёвий қарашларни рад этиб, ҳуқуқий ва сиёсий соҳаларда Ислом тамойилларини амалга оширишни талаб қилмоқдалар. Эрондаги Ислом инқилоби етакчиси Руҳуллоҳ Мусавий Хумайнийй ўз ғалабасидан сўнг Эрон Ислом Республикаси учун "ҳокимиятлар бўлиниши" тушунчасини ишлаб чиқиб, Конституцияда мустаҳкамланган.
Муҳаммад Иқбол
Файласуф ва мутафаккир, «Покистон маънавий отаси» Муҳаммад Иқбол демократия билан мувофиқ келадиган илк Исломий халифаликни кўриб чиққан. У мусулмон оламида «Исломнинг дастлабки софлигига қайтиш» сифатида «халқ танлаган қонунчилик тўпламларини олқишлаган». Иқболнинг таъкидлашича, Ислом «жамиятни иқтисодий ва демократик ташкил қилиш дурдоналари»га эга, бироқ бу ўсиш халифаликни буюк Исломий империя сифатида ўрнатган уvмавийлар халифалигининг монархия бошқаруви билан тўхтатилди, аммо сиёсий Исломий идеалларнинг "рад етилиши" ва илк мусулмонлар "эътиқодининг энг муҳим имкониятлари"дан кўз юмишига олиб келди.
Муҳаммад Асад
Бошқа бир мусулмон олими ва мутафаккир Муҳаммад Асад демократияни Исломга тўлиқ мос деб ҳисоблаган. Ўзининг «Исломда давлат ва бошқарув тамойиллари» китобида у қайд қиладики:
«Шу нуқтаи назардан замонавий ғарбдаги „демократия“ қадимги юнон эркинлик концепциясидан кўра Исломий концепцияга чексиз яқинроқ; чунки Ислом барча одамлар ижтимоий жиҳатдан тенг эканлигини ва, шундай экан, уларга ривожланиш ва ўз-ўзини ифода қилиш учун бир хил имкониятлар берилиши керак, деб таъкидлайди. Бошқа томондан, Ислом мусулмонларни ўз қарорларини Қуръонда очиб берилган ва Пайғамбар алайҳиссалом томонидан тасвирланган илоҳий қонунга буйсундиришга мажбур қилади: жамоатнинг қонун чиқариш ҳуқуқига маълум бир чекловлар қўяди ва ғарб демократия концепциясининг ажралмас қисми ҳисобланган суверенитет атрибути – «халқ иродаси» ҳуқуқини инкор этади».
Абул Аъло Мадудий
Покистон «Жамоати-Исломия» партиясининг асосчиси ва мафкурачиси, Ислом ёзувчиси ва сиёсатшунос Абул Аъло Мадудий охир-оқибат "ерни бошқарадиган" «Исломий давлат» тушунчасини ишлаб чиқди. Дунёвий Ғарб демократиясидан фарқли ўлароқ, Мадудийга кўра «Исломий Давлат» ҳар томонлама шариат қонунларига амал қилади. Мадудий ўз концепциясини "тео-демократия" деб атади, такъидлашича, у насроний ғарбининг теократиясидан фарқ қилиб, "Тео-демократия" Худо номи билан ҳукмрон руҳоний синф томонидан эмас, балки бутун мусулмонлар жамоаси (шариатга амал қилувчи тақводор мусулмонлар) томонидан бошқарилади. Мадудий концепцияси қуйидагича танқид қилинди: қонунчилар қонунларни қабул қилмайдиган, фуқаролар фақат Худонинг қонунлари доимий қўлланиши учун овоз берадиган, аёллар ижтимоий интизомини бузмаслик учун камдан-кам ҳолларда ўз уйидан ташқарига чиқадиган, мусулмон бўлмаганлар эса молиявий ҳақ тўлаб, ўз садоқатини изҳор этиши зарур бўлган хорижий элементлар сифатида бардош берилади.
Л. Али Хон
Ҳуқуқшунос Л. Али Хоннинг таъкидлашича, Ислом демократияга тўла мос келади. A Theory of Universal Democracy («Умумий демократия назарияси») китобида Хон либерал демократия ва секуляризмни танқид қилади. У дин ва давлат бирлашиб кетадиган fusion state концепциясини тақдим этади. Худонинг коинотида зиддиятлар йўқ, дейди Хон. Зиддиятлар одамлар эгаллаган чекланган билимларни ифодалайди. Қуръон ва Суннатга кўра, мусулмонлар маънавиятни ва ўз-ўзини бошқаришга сақлашга қодир.
Жавед Аҳмад Гамди
Диншунос олим Жавед Аҳмад Гамди Қуръон оятларини "мусулмонларнинг жамоа ишлари ўзаро маслаҳатлашувлар асосида олиб борилади" (42:37) деб изоҳлайди. Унинг фикрича, мусулмон давлатининг барча масалалари маслаҳатлар орқали ҳал қилиниши керак. Парламент органлари ушбу маслаҳатлашувларни амалиётда жорий этиш ва амалга ошириш учун ушбу платформани тақдим этади.
Кенг Ислом жамоатчилигининг карашлари
Америкалик исломшунослар Джон Льюис Эспозито ва Натана Делонг-Бас мусулмонлар орасида Ислом ва демократия борасида энг кўп тарқалган тўртта нуқтаи назарни ажратиб кўрсатади:
«Араб баҳори»да иштирок этган кўплаб намойишчилар мисолида демократик тузумда ижтимоий роль ўйнаши мумкин бўлган, Исломга мос эканлигига ишонч билан бирга демократик ғояларни қўллаб-қувватлаш;
Юсуф ал-Қаразовий каби Ислом олимлари мисол бўла оладиган, шариат билан мос келмайдиган ҳисобланадиган Ғарб демократиясининг айрим жиҳатларига диний ёки маънавий эътирозлар билан бирга сайлов каби демократик тартиб-таомилларни қўллаб-қувватлаш;
Шўро ва Ижмо каби анъанавий Ислом институтларини ҳимоя қилиш мақсадида демократияни рад этиш, кўпинча мутлақ монархия ва радикал Исломистик ҳаракатлар тарафдорларига хосдир;
Демократия динни фақат мусулмон дунёсида озчилик томонидан ушлаб туриладиган хусусий ҳаёт билан чеклашни талаб қилишига ишониш
Gallup ва PEW томонидан мусулмон аҳолиси кўпчиликни ташкил қиладиган мамлакатларда ўтказилган сўровлар шуни кўрсатадики, мусулмонларнинг кўпчилиги демократик қадриятлар ва диний тамойиллар ўртасида зиддиятни кўрмайди, на теократияни, на дунёвий демократияни истамайди, балки кўпроқ демократик институтлар ва қадриятлар Ислом тамойиллари ва қадриятлари билан ҳамнафас бўла оладиган сиёсий моделни афзал кўради.
Ислом ва демократия амалиётда
Тўсиқлар
Яқин Шарқда Ислом ва демократия ўртасидаги боғлиқлик ҳақида бир нечта ғоялар бор. Америкалик сиёатшунос Сьюзен Вальцнинг ёзишича, демократик ўзгаришлар, одатда, бундай ўзгаришлар дунёнинг бошқа қисмларида марказий мавзу бўлган бир пайтда исломий Яқин Шарқда бўлиб ўтди, шунингдек, унинг қайд этишича, охирги пайтларда минтақада ўтказилган тобора кўп сонли сайловлар демократик анъаналарни қабул қилишнинг баъзи шаклларини кўрсатмоқда.
«Араб баҳори»дан сўнг профессор Оливье Руа Foreign Policy журналида чоп этилган мақолада сиёсий Исломни демократия билан «шу даражада тобора ўзаро боғлиқ бўлиб бормоқдаки, улар бир-бирисиз мавжуд бўла олмайди» деб атади.
Шарқшунос олимлар Яқин Шарқда Ислом ва демократизация ўртасида боғлиқлик борасида бошқа бир нуқтаи назарни ҳам кўзда тутадилар. Улар нодемократик эътиқодлар ва авторитар ҳокимият структуралари кучли тарихга эга бўлган Яқин Шарқда араб-Ислом маданияти ва дунёвий демократия ўртасида мувофиқликни кўрмайдилар. Инглиз шарқшуноси Эли Кедурининг фикрига кўра, «бир вақтнинг ўзида муросага келиш осон бўлмаган ғояларга амал қилиш қийин, араб жамоатчилиги онгида, ҳеч бўлмаганда демократиянинг маъноси борасида чуқур чалкашлик борлигини таъкидлаш мумкин. Бироқ, тартибсизлик тушунарли, чунки демократия ғояси Ислом дунёқарашига мутлақо бегона». Шунингдек, айрим исломчилар ҳам унга кўра, Ислом ва демократия шариат ва демократик идеаллар муросасиз фарқлар туфайли мос келмайдиган бўлган шунга ўхшаш нуқтаи назар тарафдори, бироқ бу уларга Исломий мамлакатларда ўтказиладиган демократик сайловларда фаол иштирок этишга ва ҳатто нодавлат Исломий кучлар билан ҳамкорлик қилишга халал бермайди.
Шунга қарамай, баъзи мусулмонлар у ёки бу шаклда Ислом ва демократия ҳақиқатан ҳам мос келади, деб ҳисоблайдилар, уларнинг фикрича, буни Қуръонда "шўро" концепцияси мавжудлиги тасдиқлайди. Бундай фикрларни Ислом дунёсининг турли мутафаккирлари ва сиёсий фаоллари билдиришган. Улар, масалан «Араб ва Ислом қадриятларини демократия билан бирлаштириш мумкинми?» масаласи муҳокама қилинган Дубайдаги иккинчи баҳс мавзуси бўлиб қолаверади.
Брайан Уитакернинг «Тўрт асосий тўсиқлари»
2004 йил британиялик журналист Брайан Уитакер, Яқин Шарқ ва Шимолий Африка минтақаси бўйича The Guardian муҳаррири, газета веб-сайтида эълон қилган мақолада таъкидлашича, минтақада демократия йўлида тўртта асосий тўсиқ мавжуд: «империя мероси», «нефт бойликлари», «араб-исроил можароси» ва «жангари ёки "қолоқ" Ислом».
Империя мероси, биринчи навбатда, замонавий давлатлар чегараларида ва ушбу давлатлар ичида муҳим озчиликларнинг мавжудлигида ётади. Бу фарқлар тан олиниши кўпинча "миллий бирлик" мақсадлари учун, ва баъзан озчилик элитаси мамлакатни назорат килиши ҳақидаги ҳақиқатни яшириш учун бостирилган. Брайан Уитакер бу сиёсий фарқларга эмас, балки этник, диний ёки минтақавий асосларда сиёсий партияларнинг шаклланишига олиб келади, деб таъкидлайди. Шундай қилиб, овоз бериш ҳақиқий танлов эмас, балки шахсни тасдиқлашга айланади.
Нефт ва у юзага келтирадиган бойлик билан боғлиқ муаммо шундаки, нефтга бой мамлакатларнинг элиталари ҳокимият тепасида қолишга имкон берувчи муҳим молиявий ресурсларга эга, чунки улар туфайли потенциал рақибларни сотиб олишлари ёки бостиришлари мумкин. Брайан Уитакер "нефт бойликлари" солиққа тортишдан воз кечиш ва шу тариқа вакиллик босим камайтириш учун имкон беради, деб таъкидлайди. Бундан ташқари, Ғарб ҳукуматлари барқарор нефт манбаига муҳтож ва шунинг учун беқарорлик даврларига олиб келиши мумкин бўлган ислоҳотларни излашдан кўра минтақадаги вазиятни сақлаб қолишга мойил. Бу, хусусан, Яқин Шарқдаги рантье-давлатларнинг устунлигини ҳисобга олган ҳолда, асосан, авторитар режимларнинг тарқалганлигини ҳам, минтақада демократиянинг йўқлигини ҳам изоҳлайди. Уитакер бундай рантье мамлакатларда улар ҳақида гапирган солиққа тортиш йўқлиги оқибати, ҳаракатсиз фуқаролик жамияти ҳисобланади. Фуқаролик жамияти демократиянинг ажралмас қисми сифатида кўрилар экан, унинг йўқлиги ёки паст фаоллиги бундай вазиятларда Яқин Шарқда демократияни ривожлантириш имкониятига шубҳа уйғотади.
Уитакернинг учинчи банди шундан иборатки, араб-исроил можароси Араб давлатлари лигаси мамлакатлари учун бирлаштирувчи омил бўлиб, шунингдек, Яқин Шарқ мамлакатлари ҳукуматлари томонидан қатағонларни оқлаш учун баҳона бўлиб хизмат қилади. Масалан, 2004 йил март ойида Ливаннинг «Ҳизбуллоҳ» ҳаракати етакчиси шайх Муҳаммад Хусейн Фадлалла «бизда фавқулодда ҳолат бўйича қонунлар бор, хавфсизлик идоралари томонидан назорат бор, мухолиф партияларнинг турғунлиги бор, сиёсий ҳуқуқларнинг ўзлаштирилиши бор - буларнинг барчаси араб-исроил можароси туфайли» деб баёнот берди. Ғарб, айниқса АҚШ ҳам Исроил тарафдори сифатида кўрилади ва шунинг учун ҳам кўпчилик мусулмонлар Ғарб дунёсини ва унинг институтларини, жумладан демократияни шубҳали деб ҳисоблайдилар. Калифорния университетининг Ислом ҳуқуқи бўйича ўқитувчиси Холид Абу Ал-Фадл фикрича, "замонавийлик, муҳим илмий тараққиётга қарамай, ҳуқуқсизлик ва ётсираш иллатига мубтало бўлган мусулмонларга етиб борди".
Дунёвий араб режимлари томонидан қатағонлар ва бошқарув самарасизлиги унинг тарафдорлари Ислом теократияси янада адолатли жамиятга олиб келади, деб ҳисоблайдиган радикал Исломий ҳаракатнинг ўсишига олиб келди. Афсуски, бу гуруҳлар муқобил фикрларга, жумладан, демократия ғояларига жуда муросасиздир. Ислом ва демократиянинг мувофиқлиги нуқтаи назарига қўшиладиган кўплаб мусулмонлар Ғарбда яшайди ва шунинг учун Исломий радикаллар ва фундаменталистлар томонидан Исломий бўлмаган ғоялар билан "юқтирилган" деб ҳисобланади.
Покистон
Покистон давлати тарихининг бошида (1949 йил 12 март) парламент резолюцияси ("Мақсадлар тўғрисидаги резолюция") қабул қилинди ва у Покистоннинг бўлажак Конституцияси қурилиши тамойилларини эълон қилди. Бу резолюция умуман Покистон Конституциясига 2(А)-моддага мувофиқ киритилган. Резолюцияда Покистон асосчилари Муҳаммад Иқбол, Муҳаммад Али Жинн ва Лиақат Али Хоннинг назарларига мувофиқ ҳам Ислом, ҳам ғарб демократиясининг асосий тамойиллари акс этган.
Резолюция бирламчи ҳокимият манбаи сифатида Аллоҳнинг суверенитетини ва шу билан бирга демократия, эркинлик, тенглик, бағрикенглик ва ижтимоий адолат тамойилларини "Исломда назарда тутилганидек" деб эълон қилди:
Давлат ўз ваколатлари ва ҳокимиятини халқнинг сайланган вакиллари орқали амалга оширади.
Ислом томонидан эълон қилинган демократия, эркинлик, тенглик, бағрикенглик ва ижтимоий адолат тамойилларига тўла амал қилиниши лозим.
Мусулмонлар ўз ҳаётларини Қуръон ва Суннатда белгиланган Ислом таълимотига мувофиқ индивидуал ва жамоавий соҳаларда ташкил эта олишлари лозим.
Диний озчиликларнинг ўз динларига эркин эътиқод қилиши ва амал қилиши ҳамда маданиятини ривожлантириши назарда тутилиши лозим.
Бироқ Покистонда исломлаштириш суст кетмоқда ва исломчилар шариат қонунлари ҳали тўлиқ амалга ошмаганидан кўнгли тўлмаганини билдирмоқда
Эрон
Назария
Дунёдаги энг йирик шиа мамлакати саналган Эрондаги инқилобдан сўнг Эрон Ислом Республикасининг асосчиси ва раҳбари Оятуллоҳ Руҳоллоҳ Хумайний томонидан ишлаб чиқилган, "вилаят ал-фақиҳ" шиа сиёсий ва ҳуқуқий доктринасига асосланган хомеинизм шиаларнинг асосий сиёсий концепциясига айланди. Хумайний яширин Имом ва бошқа илоҳийлаштирилган арбоблар (энг олий сиёсий ҳокимият уларга тегишли бўлиши керак) йўқлигида мусулмонлар Раҳбар бошчилигида нафақат "Исломий давлат" тузиш ҳуқуқига, балки бурчига ҳам эга эканлигини таъкидлаган. Шу мақсадда улар "Аллоҳга яқин" одамлар сифатида Қуръон ва имомларнинг ёзувларини талқин қилиш ҳуқуқига эга бўлган Ислом ҳуқуқи (фиқҳ) олимларига мурожаат қилишлари лозим. Шу билан бирга, Хумайнийй "олий ҳокимият — халқнинг кучидир" ва "йирик давлат халқнинг ёрдамсиз мавжуд бўлмайди" - деб ҳисоблаган, шу тариқа, имомнинг фикрича, "халқ сиёсий ишларда иштирок этиши керак"
Ҳокимият тепасига келиб, юқори мослашувчанлик зарурлигини тан олгач, Хумайний айрим олдинги позицияларни ўзгартирди, шариат бошқаруви Ислом манфаатларига бўйсунади ("маслаҳа" — " мақсадга мувофиқ манфаатлари" ёки "жамият фаровонлиги"), фақиҳлар талқинида "илоҳий ҳукумат", зарур бўлса, бу манфаатларга хизмат қилиб, зарур ҳолларда шариатни рад этиши мумкин, деб таъкидлади. Аллоҳнинг пайғамбари мутлақ бошқарувининг бир бўлаги бўлган Исломий бошқарув Исломнинг асосий маросимларидан бири бўлиб, барча "иккинчи даражали" маросимлардан устунликка эга.
Охирги нуқта 1987 йилнинг декабрида, Хумайний Эрон ҳукуматининг шариатга мувофиқ бўлмаган меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунни қўллаб-қувватлаш учун фатво берганда қўйилди. У Исломий давлатда ҳукумат маросимлари бирламчи бўлиб, "намоз, рўза ва ҳаж каби барча иккинчи даражали маросимлар"дан устувор бўлган ҳолда давлат қарорларини қабул қилишда Исломий давлатнинг мутлақ ҳуқуққа эга эканлиги (форс. ولايت مطلقه) ҳақида қарор қилди.
Агар ҳукумат ваколатлари фақат иккиламчи илоҳий фармонлар доирасида ётса, илоҳий ҳукумат ва Ислом пайғамбари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга мутлақ депутатлик васийлиги (wilayat-i mutlaqa-yi mufawwada) тайинлаш умуман ҳеч қандай маъно ва мазмунсиз амалда бўлар эди. ...Шуни таъкидлашим керакки, Аллоҳнинг Пайғамбари мутлақ бошқарувининг бир бўлаги бўлган ҳукумат Исломнинг асосий маросимларидан бири бўлиб, намоз (салот), рўза (ас-саум) ва ҳаж (Ҳаж) каби барча иккинчи даражали маросимлардан устун туради.
Ислом демократияси ғояси ва концепцияси кўплаб эронлик дин арбоблари, олимлар ва зиёлилар томонидан қабул қилинган. Ислом демократияси назариясини қабул қилганларнинг энг машҳури, албатта, Эрон раҳбари Оятуллоҳ Али Хаменеи бўлиб, у ўз чиқишларида Ислом демократиясини «Mardomsalarie Dini» деб атайди.
Исломий демократия тушунчасига қарши чиққан ёки ҳеч бўлмаганда танқид қиладиган эронлик бошқа уламолар ҳам бор. Уларнинг орасида энг машҳури оятуллоҳ Носир Мукаррам Шерозий шундай ёзган: "агар халқ овозларига мурожаат этилмаслиги зулмда айбловларга олиб келадиган бўлса, у ҳолда халқ овозларини иккинчи даражали амр сифатида қабул қилишга рухсат берилади". Муҳаммад-Тақи Месба-Йазди ҳам шунга яқин нуқтаи назарга эга.
Амалиёт
Айрим эронликлар, жумладан, Муҳаммад Хатами Эрон Ислом Республикасини диний деморатия турларидан бири сифатида таснифлайди. Уларнинг тъкидлашича, Оятуллоҳ Хумайний шу нуқтаи назарга амал қилган ва шунинг учун ҳам у мамлакат номини «Hokoomate Eslami» (Ислом давлати) эмас, «Jomhoorie Eslami» (Ислом Республикаси) деб танлаган.
Бошқаларнинг таъкидлашича, Эрон Ислом Республикаси нафақат нодемократик, (қаранг "Эрон Давлат тизими"), балки Хумайний ўзи "Исломий ҳукумат" китобида демократия тамойилига қарши чиққан, у ҳар қандай қонун чиқарувчи орган зарурлигини инкор қилган, чунки "ҳеч ким қонун чиқариш ҳуқуқига эга эмас... фақат ... Илоҳий Қонунчидан ташқари". Ислом инқилоби даврида Хумайний эронликларни "демократик атамасидан фойдаланмаган. Бу ғарбча услуб" деб мурожаат қилди. Бу Исломий зиёлилар орасида жонли муҳокама мавзуси. Улар, шунингдек, Эрон шариат судлари, Ислом инқилобий суди, куфр қонун ва мутавваъин (диний полиция) демократик бошқарув тамойилларини бузади, деб таъкидлайди.
1979 йил декабрида эронликлар Конституцияни маъқуллади, унинг 2-моддасида Эрон унда ошқарув тизими Тавҳидга (Ла иллаҳи илла-ллаҳ), У томонидан шариат қонунлари белгиланган, илоҳий оятларга асосланган, қонунлар ҳам уларга асосланиб қабул қилиниши керак бўлган, "шариат қонунлари чиқариш ва ўрнатишда Илоҳий адолат"га амал қилинадиган, жамият устидан имомлар васийлик қиладиган Ислом Республикаси деб эълон қилинган.
