Амалий тадқиқотлар ва фундаментал тадқиқотлар ҳам четда қолмади. Мусулмонлар ва ислом дунёси олимларининг минтақавий ва маҳаллий касалликлар бўйича олиб борган изланишлари айниқса муҳимдир. Исломий мамлакатларда яҳудий, насроний ва ҳаттоки сабийлик олимлар томонидан олиб борилган тадқиқотлар ҳам мусулмонлар томонидан қўллаб-қувватланган. Бизга тушган кўз касалликлари ҳақидаги энг қадимги рисола юқорида тилга олинган Ханин ибн Исхоққа тегишли. Исломий мамлакатларда кўз касалликларининг тарқалиши ва хилма-хиллиги исломий табибларнинг тиббиётнинг ушбу бўлимига катта эътиборини қаратди. Мусулмон олимларининг кўз касалликлари бўйича ишларининг аҳамияти немис тадқиқотчиси Гиршбергнинг фундаментал ишида тасвирланган ва баҳоланган.
Салжуқийлар султони Малик Шоҳ (1073–1093) даврида Зарриндаст (Олтин қўллар) деб аталган шифокор Абу Рух Муҳаммад ибн Мансур машҳур бўлди. Унинг форс тилида ёзилган "Нур ал-айюн" ("Кўзлар нури") китоби кўз касалликларида муҳим қўлланма деб ҳисобланган. Кўз касалликларини даволашнинг жарроҳлик усуллари соҳасида Ислом офталмологларининг ютуқлари катта аҳамиятга эга эди.
Мусулмон табиблар тиббиётнинг турли соҳаларида муваффақиятли ишладилар ва катта ютуқларга эришдилар. Чечак ва қизамиқ каби касалликлар ўртасидаги фарқни аниқлаш ва ташхис қўйиш бўйича биринчи илмий иш ушбу соҳада бир қанча қимматли илмий рисолалар яратган Закария Розий (мусулмон файласуфи ва Рейда шифохонани бошқарган табиб) томонидан ўтказилган. Ундан олдин ҳеч ким (на юнонлар ва на мусулмонлар) бу масалалар мурожаат қилишмаган. Розий (Eвропада Разес номи билан танилган) - таниқли Эрон файласуфи ва шифокори тиббиёт ва кимё соҳасидаги йирик мутахассислардан бири ҳисобланган. Унинг асарлари олимнинг амалий фанларга бўлган қизиқишидан далолат беради. Хабар қилинишича, Боғдодда касалхона қуришдан олдин Розий гўшт бўлакларини очиқ осмон остидаги турли жойларга жойлаштиришни буюрган. У касалхонани гўшт камроқ айнийдиган жойда қуришни буюрди. Унинг "Хави" ("Кенг қамровли") китоби ҳақли равишда қадимги тиббиётнинг энг муҳим асари деб ҳисобланган ва Юнонистон, Сурия, Эрон, Ҳиндистон ва Араб шифокорларининг ютуқларини, шунингдек, турли касалликларни даволашда муаллифнинг тажрибасини акс эттирадиган ўзига хос тиббий энциклопедия бўлган. Ушбу китобнинг лотин тилига таржимаси Европада тиббиётга оид дарсликлардан бири бўлган ва китобнинг кўп маротаба нашр этилиши ушбу асарнинг улкан аҳамияти ва таъсиридан далолат беради.
Энциклопедик табиатли яна бир асар Эронлик шифокор Али ибн Аббос Аҳвази Мажусий (1010 йилда вафот этган) ёзган "Камол ус-Санаа" (мукаммал санъат) асаридир. Муаллиф ушбу китобни Азуд ал-Даул номи билан Даламит ҳукмдори Малекга бағишлаган. Ушбу китоб "Теббе Малеки" ("Малек тиббиёти") номи билан ҳам машҳур. Европада «Haly Abbas» номи билан машҳур бўлган бу асар беш аср давомида Европа университетларида тиббиётга оид энг яхши дарсликлардан бири ҳисобланган. Мажусининг тиббиёт ривожига таъсири жуда катта, унинг капилляр тизимига оид шарҳлари ва изоҳлари тиббиёт тарихида катта аҳамиятга эга.
Тиббий билимлар энциклопедияси бўлган Ибн Синонинг «Ал қонун фит-тиб» китоби Ўрта асрларда ислом тиббиётида энг муҳим асар деб қаралиши керак. Ушбу китобда турли хил касалликларни даволаш ва парҳезшунослик бўйича юнон, ҳинд ва эрон шифокорларининг таълимоти умумлаштирилиб, тизимлаштирилган. Ибн Синонинг шахсий амалиёти ва тадқиқотларидан кўплаб эпизодлар тасвирланган, юнон мутафаккирларининг баъзи таълимотлари тўғрисида амалий мулоҳазалар билдирилган ва муаллифнинг ўзи ҳозирги пайтда қизиқтирган баъзи касалликларни даволаш усуллари бўйича таклифлари ҳам илгари сурилган. Лотин тилига таржима қилинган ва Европада қайта-қайта нашр этилган ушбу китоб узоқ вақтдан бери европалик шифокорлар томонидан ишлатилган. Фақат XVI асрнинг ўзида у Европада йигирма мартадан кўпроқ нашр этилган. Андалусиялик шифокорлар тиббиётнинг ривожланишига катта ҳисса қўшдилар. Хусусан, Ибн Рушд (Кордобада туғилган, таниқли мусулмон файласуфи ва табиби), одам иккинчи бор чечакка чалинмаслигини илмий жиҳатдан исботлаган. Мусулмонлар орасида ёзувчи, шоир, тарихчи ва Гранада тарихи ва Андалусия ҳукмдорлари ва олимларининг таржимаи ҳоллари бўйича асарлар муаллифи сифатида танилган Лисан ад-Дин (дин тили) лақабли Ибн ал-Хатаб Андалуси (вафоти 1375) тиббиётнинг буюк билимдони бўлган. Вабо эпидемияси Европа ва Осиёда тарқалаётган бир пайтда, у ўзининг "Таун" ("Вабо") рисоласида ушбу касалликнинг инфекциядан келиб чиқишини исботлаб берган ва унинг олдини олиш усулларини таклиф этган.
Қон айланиш тизимида қон айланишини кашф этган деб ҳисобланган испаниялик Серотиусдан бир неча асрлар олдин Дамашқлик Ибн ал-Нафис (687 йилда вафот этган) бу ҳодисанинг илмий тавсифини берган. Мусулмон олимлари томонидан жарроҳлик амалиётида кўплаб янгиликлар киритилган. Шундай қилиб, Европада Албуcаcис номи билан танилган Андалусиялик мусулмон олими Абул-Қосим ал-Заҳрави (1010-1045) бир нечта муҳим жарроҳлик асбобларини ихтиро қилди, бу ҳақда у "Ат-Тасриф" (Турланиш) китобида батафсил ёзади.
XII асрда мусулмонларнинг жарроҳлик усуллари насронийларга маълум бўлган усуллар олдида анча мукаммал эди. Ўша пайтда яшаган мусулмон муаллифи Асамат ибн Мунказнинг сўзларига кўра, мусулмонлар насронийларнинг жарроҳлик усулларини "қассобнинг ваҳшиёна аралашуви" деб ҳисоблашган. Тиббиётнинг баъзи соҳаларида мусулмонлар ноёб тадқиқотлар ўтказдилар. Чунончи, улар мохов аломатларини аниқлаш учун дунёдаги биринчи тадқиқотни ўтказдилар. Чечак ва қизамиқ ўртасидаги фарқни биринчи бўлиб аниқладилар. Мусулмон мутахассислар акушерлик ва гинекологияда юнонларга қараганда анча олдинга боришган. Улар ўзларининг тиббий амалиётларида кўплаб самарали дорилар ва тиббий воситаларни ихтиро қилдилар ва қўлладилар. Ислом касалликлари шифокорлари кўплаб касалликларни даволашда тананинг индивидуал хусусиятларини ва беморларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш кераклигини таъкидладилар. Улар дори-дармонлар, турли хил шарбатлар, малҳамлар ва эликсирларни тайёрлашда ноёб кўникмаларни намойиш этдилар. Жисмоний ва руҳий касалликларни даволашнинг янги усуллари ихтиро қилинди. Адабиётларда Авиценна, Абул-Баракат Бағдодий (Исломни қабул қилган яҳудий, тиббиётга оид кўплаб асарлар муаллифи, Авиценна танқидчиларидан бири) ва бошқа исломий шифокорлар руҳий касалликларни муваффақиятли бартараф этишган. Абулкасим ал-Захравий буйрак тошларини олиб ташлашнинг махсус самарали усулига эга эди. Ислом шифокорлари операция пайтида беҳушликнинг турли воситаларидан хабардор эдилар. Кўпгина шифокорлар ўзларининг тажрибаларини такомиллаштириш ва фойдаланишга катта аҳамият беришди. Масалан, Розий касалхоналарда беморларнинг кузатувларини ва дастлабки тарихини ўрганиш ва таҳлил қилишга қандай қизиқиш кўрсатгани маълум. Ушбу давом этаётган тажрибалар ва кузатишлар асосида у аввалги шифокорларнинг фикрларини бир неча бор рад этди. Ибн Синонинг шахсий тиббий тажрибалари таҳлиллари унинг "Тиб қонунлари" фундаментал асарида ўз аксини топган. Ислом тиббиётининг анъаналарида тарбияланган Юҳанно ибн Масавия (Абу Закария номи билан машҳур бўлган Гонда Шапур сосонийлар академиясининг машҳур файласуфлари ва докторларидан бири. Бир мунча вақт у Боғдод Байт-ул-Ҳикма академиясини бошқарган) ва Абул-Баракат бир неча бор таъкидлаганки, бевосита тажриба билан тасдиқланмаган нарсаларнинг бари бемаъниликдир.
Eвропа тиббиёти шарқ табобати олдида жуда катта қарздор. Уйғониш даври бошлангандан кўп вақт ўтгач ҳам, Европа Ислом тиббиётининг ютуқларидан фойдаланган. Хусусан, 1588 йилда Ибн Синонинг «Тиб қонунлари» ва Розийнинг "Китоб ал-Мансурий" асарларини ўрганиш Франкфуртдаги (Франкфурт-Одер) тиббиёт мактаблари дастурига киритилган. 17-асрда Франция ва Германияда араблар асосида ишлайдиган шифокорлар, яъни Исломий тиббиёт мавжуд бўлган. 18-асргача Британия офталмологлари Али ибн Исо Бағдодийга (9-аср Боғдод халифалари сарой табиби) «Тазкират ул-Кухҳалин ("Окулистлар антологияси") китобидан ва тиббиётнинг бошқа ислом олимларининг асарларидан дарслик сифатида қўлланган. Англияда 1780 йилгача, Германияда эса ҳатто 1820 йилгача катарактанинг айрим турларини даволаш учун Исломий офталмолог жарроҳлари усулларидан фойдаланилган. Бугунги кунда стресс ва касалликка қарши курашнинг янги ва замонавий воситаси бўлиб кўринган жисмоний терапия Ибн Синонинг "Тиб қонунлари" асарида тавсия этилган. Ибн Сино физиотерапия машқлари тушунчасини батафсил баён қилди. У тўғри ва ўз вақтида фойдаланиш билан жисмоний тарбия ва спорт баъзи даволаниш турларини алмаштириши мумкинлигига ишонди. Ибн Сино жисмоний тарбиянинг ҳар хил турларини таснифлайди ва ушбу турлардан оддийдан мураккабгача аста-секин фойдаланишни тавсия этади. Бундан ташқари, у жисмоний тарбиянинг ўзига хос турларини табиат, темперамент (мижоз) ва беморнинг соғлиғи ҳолатига қараб тайинлаш кераклигини ёзади.
***
Исломда ҳам, насронийликда ҳам марҳумни ҳурмат қилиш мурдаларнинг қисмларини анатомия ёки кесиб ташлашга имкон бермайди. Аммо алоҳида суякларни ёки тананинг бошқа қисмларини ўрганиш зарурати мавжуд. Бирор жойда одам суяклари тўплами топилиши шифокорларга суяк бирикмаларининг хусусиятлари билан танишиш имкониятини берарди. Тақиқларга қарамай, анатомия қилинарди. Мусулмон шифокорлар Гален ва умуман қадимги юнонларга қараганда анатомия тафсилотларини кўпроқ билишган. Буни Розийнинг "Тебба Мансури", Ибн Синонинг «Тиб қонунлари» ва Али ибн Аббоснинг "Китоб ал-Маликий" асарида келтирилган батафсил маълумотлар тасдиқлайди.
Шу билан бирга, Ислом томонидан инсон анатомияси тақиқланиши билан боғлиқ бўлган тиббиётнинг ривожланишидаги қийинчиликлар касалхоналарда даволанаётган беморларни доимий равишда кузатиб бориш орқали қопланди. Ушбу тиббиёт муассасаларини тайинлаш учун "мористон" сўзи форс тилидан олинган ва "бемаристон" ("касалхона") сўзининг қисқартирилган вариантидир. Бу Сосонийлар илмий-амалий марказ Гонд Шапур таркибига кирувчи тиббий муассасаларнинг номи эди. Манбаларда Ислом оламидаги 30 дан ортиқ машҳур касалхоналар ҳақида маълумотлар келтирилган, уларнинг ҳар бири илмий ва тиббиёт маркази бўлган. Биринчи касалхона Ҳорун ар-Рашид даврида мусулмонлар томонидан ишга туширилган. Бир аср ичида касалхоналар сони бештага этди. Кейинчалик кўчма касалхона ташкил этилган бўлиб, унда нафақат мусулмонларга, балки бошқа динга мансуб одамларга ҳам ёрдам берадиган дори-дармонлар мавжуд эди. Ислом тарихчилари ушбу шифохоналарнинг тузилиши, улардаги беморлар сони, шифокорлар ва ходимларга шикоятлари, шунингдек тиббиёт муассасалари бюджети тўғрисида қимматли маълумотларни қолдирдилар.
Розийнинг ўзи Боғдодга кетишидан олдин бошқарган Рей шаҳридаги касалхона, илгаридан мавжуд бўлган ва йирик муассаса саналган. Бу ерда шифокорларнинг мартабаси ва малакасига қараб махсус даволаш тартиби жорий этилган. Енгил ҳолатларда беморни даволаш ёш шифокорлар томонидан амалга оширилди. Тажрибали шифокорларнинг вазифалари барча беморларни кунлик кузатишни ўз ичига олади. Азуди касалхонасида ташкил этилган дастлабки даврда 24 шифокор - офталмологлар, жарроҳлар, ортопедлар ва бошқалар ишлаган. Касалхона тиббиёт ва фармакологиянинг турли соҳаларида маърузалар ўтказган. Шифокорлар кечаю-кундуз навбатчилик қилишарди. Омон қолган манбаларга кўра, битта шифокорнинг (Жабраил ибн Убайдуллоҳ исмли) ҳафтасига икки смена учун маоши 300 дирҳам эди.
Ислом мамлакатларидаги касалхоналар, асосан, вақф тизими билан таъминланган, яъни улар ихтиёрий хайр-эҳсон ҳисобига мавжуд бўлган. Руҳий касалларни даволаш ва уларга қараш учун махсус психиатрик касалхоналар мавжуд эди. Масалан, 9-аср тарихчиси Абул-Аббос Мубарред Васет ва Боғдод шаҳарлари ўртасида жойлашган Ҳазкал монастирида худди шундай касалхона ҳақида хабар беради. У халифа Мутаваккил (847–861) ҳукмронлиги даврида мавжуд бўлган.
Шунингдек, маҳбусларга ҳам ғамхўрлик кўрсатиларди. Қудратли Аббосийлар вазири Али ибн Исо (860–946) маҳбусларнинг соғлиғини кузатишлари учун қамоқхоналарга ташриф буюрадиган шифокорлардан талаб қилади. Касалларга ғамхўрлик қилиш учун қамоқхоналарга ҳамширалар ва санитарлар юборилди.
Азуди касалхонаси Ибн Жубейрнинг бу жойларга саёҳати пайтида жуда катта сарой эди. Ушбу шифохонадаги барча беморлар озиқ-овқат ва дори-дармонлар билан бепул таъминланарди. Даламит ҳукмдори Нуреддин Занги (1147-1744) Дамашқда яхши жиҳозланган шифохона қурди. Мисрда Ахмад ибн Тулун (877–884) асос солган кичик касалхона ўрнида Салаҳаддин Айюби (Миср ҳукмдори, ҳукмрон Айюбидлар сулоласининг асосчиси, салибчиларга қарши фаол ва муваффақиятли кураш олиб борган ва уларни Сурия ва Фаластиннинг кўп қисмидан қувиб чиқарган) "Насири" номи остида катта шифохона қурди. Мансури номли бошқа шифохонада уйқусизлик билан оғриган беморларга турли хил терапевтик воситалардан ташқари энгил мусиқа тинглаш ёки қизиқарли воқеаларни айтиб бериш имконияти берилди. Соғайиб кетганларга ва касалхонадан чиқарилганларга молиявий қийинчиликларга дуч келмасликлари учун вақтинча ёрдам пули сифатида маълум миқдорда пул берилди.
Мусулмонлар касалхоналарни бошқариш, уларда режим ва иш шароитлари тўғрисида китоблар ёзганлар. Кейинчалик ушбу касалхоналар тажрибасидан франтсуз ва италиялик шифокорлар фойдаланган ва бугунги кунда Европадаги шифохоналар ушбу ўрта аср тиббиёт муассасаларининг ўзига хос замонавий версиясидир.
"Ислом цивилизацияси" китобидан, Абу Муслим таржимаси
