Бу давр жамиятдаги барқарорлик даражаси ва ахлоқий меъёрларнинг оқилоналиги, ҳаётнинг юқори даражаси, бағрикенглик даражаси ва мутаассибликнинг нисбатан йўқлиги, шунингдек, фан ва адабиётнинг ривожланиш даражаси жиҳатидан шубҳасиз дунё тамаддуни тарихидаги энг ёрқин даврлардан бири ҳисобланади. Ислом тамаддунининг дунёга қўшган ҳиссаси юнонларникидан кам эмас. Фақатгина фарқ шундаки, Ислом тамаддуни замонавий дунёга ҳали ҳам сезиларли таъсир кўрсатмоқда ва унинг маънавий асослари жозибалироқ бўлиб қолмоқда.
Ислом оламидаги этник, ирқий ва маданий таркибий қисмларнинг хилма-хиллиги шунчалик каттаки, беихтиёр савол туғилади: ушбу турли хил таркибий қисмларнинг мустаҳкамлигини сақлаш учун диний алоқалар қанчалик кучли ва мустаҳкам бўлиши керак? Ўрта асрларда XVI асргача Европанинг тиббиёт, фалсафа ва математика каби фан соҳаларини ривожлантиришга катта ҳисса қўшган тамаддуннинг бундай юқори самарадорлиги нимани англатади? Бу Исломнинг ўзи билан изоҳланадими ёки унинг яратувчиси бўлган мусулмон халқларнинг ғайратлари билан изоҳланадими?
Ушбу тамаддун ривожига ҳисса қўшган турли халқларнинг ҳиссасини нотўғри баҳо бериш мумкин эмас. Аммо мусулмонлар илмий ва моддий ривожланишнинг ўхшаш даражасига эриша олган, ҳақиқатан ҳам мусулмонларни илму-фанни пухта ўрганишга ва ҳаётнинг манфаатларига эришишга ундайдиган, эски дунёнинг адовати ва фитнасини бағрикенглик ва ўзаро ёрдам руҳига алмаштирган асосий омил исломдир. Ислом черков аскетизми (таркидунёчилик), ташқи дунёдан ажралиб чиқишни тарғиб қилиш ўрнига, мусулмонларга «олтин ўрталик»ни танлашни ва шу билан фан ва моддий ишлаб чиқаришни ривожлантиришни тавсия қилди.
Ислом забт этиши лозим бўлган дунё руҳиятнинг пасайиши, бағрикенглик ва мўътадилликнинг таназзули шароитларида яшарди. Ўша даврнинг икки буюк давлатидан бири бўлган Византия насронийларнинг ақидапарастлиги ўсиб бораётганлиги сабабли, илм-фан ва фалсафа ривожланишидан тобора узоқлашаётган эди. Юстиниан (Византия императори 527–565) томонидан фалсафани ўрганишга қўйилган тақиқ Рим оламини фандан ажратиб қўйиш даври бошланганини англатарди.
Хисрав Анушервоннинг (531-579) билим олиш ва илмий фикрни ривожлантириш жараёнига интилиши ва қизиқиши Эронда ҳам ўткинчи ҳодисалар эди ва ундан кейин табиб Барзуйа томонидан "Калила ва Димна" китоби муқаддимасида тасвирланган фанатизм бу мамлакатда илм-фан ва билимларнинг жонланишини имконсиз қилиб қўйди.
Ислом диний ва этник фанатизм асирида бўлган бу дунёга янги ҳаёт кириб келди. Унинг маркази ирқий ва этник адоват касалликларини даволаган Қуръон бўлган панисломий «уй» яратилди. Насронийлар ва зардуштийларнинг диний муросасизлигидан фарқли ўлароқ, Ислом «Китоб аҳли» га нисбатан бағрикенглик ва илм-фан ва ҳаётга қизиқишни тарғиб қилган. На шарқ ва на ғарбга мансуб бўлмаган бу улуғвор дарахт, исломий фатҳларнинг кенгайиши туфайли ўз мевасини берди ва унинг ривожланиши жараёни исломга хос бўлган бағрикенглик (исломдан олдинги Эрон ва Византиядан фарқли ўлароқ) сиёсий тартибсизликлар таъсирида йўқ қилинмагунча давом этди.
Дарҳақиқат, Европадаги Уйғониш даври черков қудратининг этник ва минтақавий фанатизм фойдасига пасайиши билан бошланди. Ислом тамаддунининг турғунлик ва таназзул жараёни, аксинча, фанатизм ва адоватнинг этник ва минтақавий асосда ривожланиши билан кучга кирди ва бу тамаддун бирлигини бузиш воситасига айланди. Мусулмонлар зимма ёки муахед (иттифоқчилар) деб ҳам аташган «Китоб аҳли»га нисбатан бундай бағрикенглик ўрта асрлар Европаси учун мутлақо нотаниш бўлган «биргаликда тинч-тотув яшаш»нинг ўзига хос турига асосланган эди. Исломий мамлакатларда «Китоб аҳли»га нисбатан ўрнатилган баъзи чекловларга қарамай, Ислом уларнинг эркинлиги ва хавфсизлигини таъминлади, уларнинг асоссиз равишда таъқиб қилиниши ҳолатлари жуда камдан-кам эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларга уларга нисбатан дўстона ва хушмуомалалик билан муносабатда бўлишни васият қилдилар...
«Китоб аҳли»га нисбатан бундай бағрикенглик туфайли улар одатда ислом мамлакатларида тинч ва осойишта ҳаёт кечиришган. Расмий черков томонидан таъқиб қилинган Византия насронийлари ҳам мусулмон мамлакатлардан бошпана излаганлар. Хусусан, рошид халифалар ҳукмронлигининг охирида, бир несториан руҳонийси, Худо томонидан дунёнинг ҳукмдори бўлишга буюрилган арабларга нисбатан мурувват билдиради. Несторианлар араблар ва мусулмонларнинг келишини «марказий» черков истибдодидан қутқариш воситаси сифатида қабул қилганликлари тўғрисида далиллар кўп. Исломда бағрикенглик руҳининг яққол намоён бўлиши шундаки, зимма аҳли (ислом мамлакатларида мусулмон томонидан ҳимояланадиган ғайридин аҳоли; асосан насронийлар ва яҳудийлар), кўпчиликнинг хуш кўрмаслигига қарамай, раҳбарликда ва баъзи ҳолларда ҳатто ҳукумат лавозимларида ишлаганлар.
Барча манбалар ислом тарқалишининг дастлабки даврида ва биринчи асрларида бағрикенглик руҳи мўғуллар босқини ва ундан кейинги даврларга нисбатан янада кучли ва яққол ифодаланган бўлганлигини кўрсатади. Бағрикенглик ва муросага келиш истаги нафақат диний ва фалсафий-ўқув низоларини бартараф қилишга, балки «Китоб аҳли» ва ислом дунёсидаги мусулмонлар ўртасида ўзаро ёрдам муносабатларини ўрнатишга имкон берди. Аммо Исломга таҳдид сифатида қабул қилинган барча сўзлар ва ишлар куч билан бостириларди. Камдан-кам ҳолатда учраган ижтимоий эҳтирослар ва истисно ҳолатлардан ташқари, ислом мамлакатларида яҳудийларнинг ҳолати насронийларга қараганда анча яхши эди. Шунингдек, шарқий насронийлар ўз мамлакатларида ислом ўлкаларида уларга нисбатан намоён бўдиган бағрикенгликни ҳис қила олмадилар. Тарих шуни кўрсатадики, айнан ушбу бағрикенглик руҳи фаровонлик учун асосий шартлардан бири бўлиб, бутун инсоният унга муҳтождир.
Бутпарастларга нисбатан ҳам Ислом бошқа динларга хос зўравонлик ва шафқатсизликни намойиш қилмаган. Мусулмонларнинг ўзаро муносабатлари, диннинг долзарб масалалари бўйича назарий тафовутларга қарамай, Худо бирлиги ва Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи васалламнинг пайғамбар сифатида мақоми исломга тегишли бўлишнинг асосий мезони ҳисобланган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мунофиқларга нисбатан жуда юмшоқ муомала қилар эдилар. Пайғамбардан кейин Исломда инквизиция ва унга хос бўлган бостириш ва жисмоний қийноқ қуроллари бўлмаган.
Диндорлар уртасида фикрлар қарама-қаршилиги, Ислом асосларига таҳдид соладиган ҳолатларни истисно қилганда, мусулмонлар хайрли иш деб ҳисобланган. Исломнинг турли хил тармоқлари ўзларининг фиқҳ мактаблари (ислом ҳуқуқшунослиги) билан тинч-тотув яшаб келганлар. Шиалар ва хаворижлар билан боғлиқ тарих саҳифалари истисно бўлиб, уларнинг диний ақидалари сиёсий талабларни ўз ичига олган ва халифалар ва имомларнинг шахсига бевосита таъсир кўрсатган. Шундай қилиб, насронийлар дунёсидан фарқли ўлароқ, каломнинг (диний қарашларни исботлашнинг рационалистик усуллари тўғрисидаги таълимот) турли йўналишлари таълимоти шаклланиши ҳеч қандай қон тўкилмасдан содир бўлди. Пайғамбаримиз умматларининг 73 фирқага бўлиниши ҳақидаги ҳадис Исломда бағрикенглик тамойилининг мавжудлигини тўғридан-тўғри кўрсатади.
Қадарийлар Гилан Димишк ва Жапд ибн Дирхамни қатл қилдирган (қадарийлар тақдир билан бирга инсоннинг иродаси эркини тан олиши билан танилган) амалга оширган Уммавий халифа Хишамнинг (724–744) ҳаракатлари ва Аббосий халифа Маҳдий (775–785) томонидан бидъатчиларни (зиндикларни) таъқиб қилиш учун кўрилган чоралар асосан сиёсий ва маъмурий жиҳатларга эга бўлган. Ислом тарихида мўътазилийлар, гулатлар (қадарийлар тақдир билан бирга инсоннинг иродаси эркини тан олган) ва сўфийларни таъқиб килиш каби воқеалар жуда кам учрайди ва умуман олганда, исломга хос бўлган бағрикенглик ва раҳм-шафқат руҳини йўқ қилмаган.
Жозеф де Гобинонинг (XIX аср француз социологи ва ёзувчиси) бу борада мусулмонларнинг эришган юксак ютуқлари тўғрисидаги сўзлари ислом тарихи ва Ислом солномалари билан тасдиқланади. Унинг таъкидлашича: «Агар сиз диний эътиқодларни сиёсий эҳтиёждан ажратсангиз, унда исломдан бошқа бағрикенг ва ақидапараст дин йўқ». Аслида, ислом дунёсидаги турли халқлар ўртасида мутаассиблик йўқлиги ва ўта бағрикенглик туфайли тамаддунни ривожлантириш учун зарур бўлган ўзаро ёрдам ва тушуниш руҳи шаклланди, бу турли миллатлар таркибига кирувчи этник таркибий қисмларнинг тинч-тотув яшашини таъминлайди. Аммо бу «биргаликда тинч-тотув яшаш»дан илм-фан ва маданият манфаати учун фойдаланиш мусулмонларнинг илм-фанга бўлган қизиқиши туфайли мумкин бўлди, бу эса илм-фаннинг муҳимлиги ва юқори аҳамияти ҳақида ислом таълимоти эди.
